System prawa - cołokształt norm prawnych, które obowiązują w państwie w danym czasie /w określonej chwili/. System prawa zbudowany jest na takiej zasadzie, że w jego skład wchodzą tylko normy prawne niesprzeczne wewnętrznie, spójne wewnętrznie. Nie może istnieć taki system, w którym jedne normy prawne coś nakazują, a inne tego samego zakazują. System prawa oparty jest na idealizującym założeniu, że prawodawca jest racjonalny w nie wydaje norm z sobą sprzecznych. W praktyce jednak nie da się uniknąć sprzeczności między normami prawnymi albo ze względu na to, że jedne tworzone są wcześniej, a inne później; albo ze względu na to, że normy prawa tworzone są przez różne organy państwa i samorządu. Między tymi normami mogą więc wystąpić sprzeczności.
Sprzeczności między normami można usunąć poprzez:
w drodze interwencji ustawodawcy tzn. przez uchylenie starych przepisów bądź ich znowelizowanie,
w drodze stosowania odpowiednich reguł kolizyjnych. Reguły te stosują organy stosujące, wykonujące prawo.
Gałąź prawa - zbiór norm prawnych regulujących określoną kategorię stosunków społeczno-gospodarczych. Gałąź prawa jest częścią składową systemu prawa. System prawa dzieli się na gałęzie przy wykorzystaniu metody regulacji prawnej.
Metody regulacji prawa:
metoda cywilistycznej regulacji prawnej - normami prawa cywilnego objęte są podmioty prawa, którym przysługuje autonomia woli i między którymi obowiązuje zasada równorzędności,
metoda administracyjna - polega na tym, że z mocy prawa organowi administracyjnemu przysługuje przewaga nad stroną postępowania. Organ ten może w granicach obowiązującego prawa konkretyzować obowiązki obywateli. Konkretyzacja ta ma jednostronny charakter, przewaga należy do organów państwa.
Metoda karnistyczna - jest oparta na takim samym założeniu jak metoda administracyjna. Różnica między prawem karnym a prawem administracyjnym sprowadza się tylko do rodzaju sankcji.
Metody te przesądzają o podziale prawa na :
cywilne,
karne,
administracyjne.
Kompleksowy akt prawny - ma tę właściwość, że w jego skład wchodzą normy prawne należące do różnych gałęzi prawa. W jednym akcie prawnym /np. w ustawie/ mogą być zawarte normy prawa cywilnego, administracyjnego i karnego. Przykładem kompleksowego aktu prawnego jest kodeks spółek handlowych, Kodeks Pracy, Prawo spółdzielcze.
Dziedzina prawa - /dział prawa/ zespół norm prawnych wyodrębnionych z gałęzi prawa z punktu widzenia danej kategorii stosunków społeczno-gospodarczych. I tak np. w skład prawa cywilnego wchodzą część ogólna prawa cywilnego, prawo rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe, prawo rodzinne, prawo gospodarcze itd.
Źródło prawa - termin ten ma 3-jakie znaczenie:
Stosunki społeczno-gospodarcze, na których wyrasta prawo /tworzone są normy prawne/,
Wola organu prawodawczego,
Decyzja prawotwórcza organu państwa w następstwie, której powstaje norma prawna.
Katalog źródeł prawa określa Konstytucja z 1997 r., tj:
normy konstytucyjne,
normy zawarte w ustawach zwykłych /także kodeksy/,
normy zawarte w rozporządzeniach rządu i jego członków,
umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Polskę,
uchwały organów samorządu terytorialnego stanowiące tzw. prawo miejscowe.
Konstytucja nie wymienia aktów prawnych UE. W chwili wejścia w życie Konstytucji, Polska nie należała do UE. Obecnie źródłem prawa w Polsce są także rozporządzenia i dyrektywy organów UE. Przy czym rozporządzenia mają rangę ustawy i są stosowane przed ustawami krajowymi. Natomiast dyrektywy określają jedynie przedmiot i cel regulacji wewnętrznych, a szczegółowe przepisy wydawane są przez krajowe organy prawotwórcze. Wymienione akty prawne mają charakter prawa powszechnie obowiązującego. Niezależnie od tych aktów prawnych w świetle Konstytucji RP mogą być wydawane uchwały kolegialnych organów państwa i zarządzenia organów jednoosobowych. Uchwały i zarządzenia nie mają mocy powszechnie wiążącej. Obowiązują jedynie organy podległe danemu organowi prawotwórczemu. Uchwały i zarządzenia nie mogą być podstawą orzeczeń sądowych, ani decyzji administracyjnych. Kształtują one jedynie politykę wewnętrzną danego resortu, ale nie są adresowane bezpośrednio do obywateli, organizacji społecznych czy przedsiębiorców.
Prawo zwyczajowe - długotrwała praktyka postępowania członków danego środowiska, zawodu, terytorium, dziedziny działalności. W dawniejszej nauce prawa przyjmowało się, że zwyczaje respektowane przez sądy przy rozstrzyganiu spraw przekształcają się w prawo zwyczajowe. Obecnie przeważa pogląd, że zwyczaje nie stanowią źródła prawa, ale odgrywają istotną rolę wtedy, gdy przepisy prawa nakazują stosować zwyczaj do oceny konkretnego zdarzenia prawnego.
Norma postępowania - to sformułowana w danym języku wypowiedź, wyrażająca skierowane do danej osoby żądanie zachowania się w pewien sposób w pewnych okolicznościach, czy też zawsze i wszędzie. Sformułowanie to ma sens tylko wtedy, gdy nakaz lub zakaz dotyczy takiego zachowania adresata, które jest uzależnione od jego woli i możliwe do wykonania.
Impossibilium mulla est obligatio - nie ma obowiązku czynić tego co jest niemożliwe.
Normy postępowania regulują przyszłe zachowania adresatów.
Lex retro non agit - prawo nie działa wstecz.
Norma postępowania zawiera określenie:
podmiotu lub podmiotów, którym wyznaczono obowiązek określonego zachowania /adresat normy/,
okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie,
nakazanego postępowania, które może polegać zarówno na działaniu jak i na zaniechaniu.
Normy postępowania dzielimy na:
sposób określenia adresata oraz okoliczności zastosowania normy:
normy indywidualne,
normy generalne.
sposób wskazania nakazanego postępowania:
normy konkretne /wyznacza adresatowi określone niepowtarzalne zachowanie/,
normy abstrakcyjne /wyznacza adresatowi obowiązek, który ma charakter powtarzalny.
Obowiązywanie normy - w odniesieniu do większości wypowiedzi możemy orzec czy jest to wypowiedź prawdziwa czy fałszywa.
Usprawiedliwienie - uzasadnienie obowiązywania normy.
Tetyczne uzasadnienie obowiązywania normy - występuje, gdy ustanowił ją ktoś, kto ma środki do tego, aby wywołać u adresata posłuch, np. środki przymusu; upoważnienie kogoś, kto ma środki przymusu; autorytet w oczach adresata.
Aksjologiczne uzasadnienie obowiązywania normy - gdy w świetle przyjmowanych przez kogoś ocen zachowanie nakazane przez normę uznajemy za dobre, a zachowanie zakazane za złe. Bardzo często przedmiotem oceny nie są nakazy, a skutki.
Sytuacja przymusowa - narzucenie czyjegoś postępowania wstępnie zakłada, że adresat normy ma wybór pomiędzy różnymi sposobami postępowania.
Może się zdarzyć, że nakazane postępowanie nie jest tym, które dany podmiot sam by wybrał. Wyznaczenie za pomocą normy postępowania obowiązku jakiegoś działania tworzy sytuację przymusową.
Przymus - stan, w którym ktoś celowo stwarza sytuację przymusową, po to aby wpłynąć na jej zachowanie.
Norma prawna - to generalna i abstrakcyjna norma postępowania, ustanowiona albo uznana przez odpowiedni organ państwa, której przestrzeganie zabezpieczone jest za pomocą przymusu ze strony organów państwa.
Budowa normy prawnej:
a) hipoteza - w niej wskazany jest adresat normy oraz okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie, określenie adresata i okoliczności ma charakter generalny,
dyspozycja - w niej wskazany jest przedmiot obowiązku adresata, czyli jego żądane zachowanie, określenie obowiązku następuje w sposób abstrakcyjny,
sankcja - zło, którego wyrządzenie prawodawca zapowiada adresatowi jeśli zachowa się niezgodnie z dyspozycją normy.
a) norma zbudowana z hipotezy i dyspozycji /norma sankcjonowana/,
norma skierowana do organu państwa nakazująca określoną reakcję /sankcję/ w razie zachowania niezgodnego z normą /norma sankcjonująca/.
Rodzaje sankcji:
egzekucja - polega na zmuszeniu adresata normy do zrealizowania nakazanego stanu rzeczy; zrealizowaniu tego stanu rzeczy na jego koszt,
karna - zastosowanie kary zgodnie z art. 32 Kk; karami są: grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności,
nieważności - zagadnienie czynności konwencjonalnej /czynność psychofizyczna - np. poruszenie częścią ciała/.
Czynność konwencjonalna:
czynność psychofizyczna,
czasem prostsza czynność konwencjonalna,
reguły sensu /za pomocą wyraźnie ustanowionych reguł nadaje nowy sens społeczny pewnym czynnościom psychofizycznym lub prostszym czynnościom konwencjonalnym/.
Sankcja nieważności - kto nie przestrzega reguł sensu danej czynności konwencjonalnej powoduje nieważność takiej czynności.
Czynność prawna /np. umowa sprzedaży/ - rodzaj czynności konwencjonalnej; jej celem jest doprowadzenie do powstania, zmiany lub zakończenia stosunku cywilnoprawnego.
Zdecydowana większość norm prawnych zabezpieczona jest za pomocą sankcji. Występują jednak wyjątki. Normę prawną pozbawioną sankcji nazywa się czasami lex imperfecta - norma niedoskonała.
Rodzaje norm prawa cywilnego:
Normy bezwzględnie obowiązujące /ins cogens/ - jej zastosowanie nie może być wyłączone ani ograniczone wolą stron stosunku cywilnoprawnego. Czynność prawna sprzeczna z normą bezwzględnie obowiązującą jest nieważna.
Normy względnie obowiązujące - znajdują zastosowanie, gdy strony stosunku prawnego nie postanowiły inaczej lub też uregulowały swoje zobowiązania w sposób niekompletny /np. testament i dziedziczenie z ustawy/.
Normy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące - w sposób bezwzględny osłaniają pewne minimum interesu tylko jednej ze stron stosunku prawnego. W drodze umowy można polepszyć sytuację tej strony, ale nie można jej pogorszyć /norma semiimperatywna, np. minimalne wynagrodzenie za pracę/.
Normy kompetencyjne - nie nakładają na adresata obowiązku, ale wskazują warunki, od spełnienia których zależy czy dana czynność konwencjonalna uznana będzie za ważną /np. testament/.
Porządki normatywne:
prawo,
moralność - pewien zbiór ocen i norm /moralnych/ faktycznie przez kogoś akceptowanych albo postulowanych jakąś doktryną; Pojmowanie oceny i normy moralnej zmieniało się w czasie; można wyróżnić nurty:
- felicytologiczny /moralność była zbiorem wskazań, aby osiągnąć rzeczywiste szczęście; zalecenia te wskazywały jak dostosować się do zastanego świata, a nie jak go zmieniać; współcześnie nie występuje/,
- perfekcjonistyczne /moralność to zbiór przykazań jak osiągnąć doskonałość i przez to upodobnić się do pewnych wzorców osobowych, np. życie Chrystusa/,
- solidarnościowy /zwany nurtem zasad dobrego współżycia społecznego; postępowanie danej osoby oceniane jest z punktu widzenia stopnia przyczyniania się do sprawiedliwego dobra innych ludzi; normy wskazują jak żyć, aby innym było dobrze z nami i odwrotnie. Zgodnie z tym nurtem mamy obowiązek postępowania życzliwego wobec innych ludzi. Powinniśmy aprobować sytuacje gdy innych spotyka dobro i nie akceptować sytuacji gdy innej osobie dzieje się jakieś zło. Uzasadnienie życzliwości wynika np. z chrześcijaństwa czy liberalizmu.
religia - do norm religijnych zaliczamy: normy dot. kultu religijnego, normy moralności perfekcjonistycznej, normy solidarnościowe; normy oparte są na autorytecie religii,
obyczaj - norma postępowania, dla której jedynym uzasadnieniem jest ukształtowane w danej społeczności przekonanie, ze `tak się robi' albo, że `tak się nie robi'. Normy obyczajowe mogą wywodzić się od obowiązujących kiedyś norm mających np. uzasadnienie moralne, religijne czy prawne. Normy te straciły swoje uzasadnienie. Jednocześnie pozostał u ludzi nawyk przestrzegania tych norm i przekonanie o ich wiążącym charakterze. Normy obyczajowe są ściśle powiązane z określonymi społecznościami. Ich treść może być różna w zależności od grupy społecznej. Przykłady norm obyczajowych: żałoba, zachowanie przy stole, zachowanie w stosunku do kobiet.
Norma prawna - obowiązuje z uzasadnienia tetycznego czyli dlatego, że została ustanowiona przez państwo.
Norma moralna - obowiązuje z uzasadnienia aksjologicznego to znaczy, że ktoś uważa ją za obowiązującą ze względu na uznawane przez tę osobę oceny moralne.
Norma obyczajowa - nie ma uzasadnienia w ocenach. Jest ustanawiana przez członków danej grupy. Każdy kto bez sprzeciwu przestrzega obyczaju lub potępia jego naruszenie akceptuje te normy uczestnicząc w swego rodzaju zbiorowym akcie ich stanowienia.