TAB. B - Biopsychologiczny a socjologiczny kierunek w kryminologii - kierunek biopsychologiczny kieruje się następującymi założeniami: a) decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum, (b) niektóre z tych cech — dziedziczone, wrodzone lub nabyte (np. w wyniku urazu lub choroby) — tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych (społecznie szkodliwych), (c) można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecz­nych (albo wręcz przestępnych), czyli możliwe jest wykrycie związku przy­czynowego między określoną cechą (zespołem cech) a określonym zacho­waniem, (d) ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn prze­stępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawi­sku. Natomiast kierunek socjologiczny przyjmuje następujące założenia: a) na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki spo­łeczne, (b) niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań, (c) można ustalić, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, (d) usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości.

Antropologia kryminalna - zarys problematyki - najdonioślejszą teorią antropologiczną była sformułowana przez C. Lombroso teoria „przestępcy z urodzenia”. Nawiązał on do związków między ukształtowaniem twarzy bądź czaszki a właściwościami psychiki. Badania prowadzone na więźniach doprowadziły C.Lombroso do twier­dzenia, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania prze­stępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała. „Przestępca z urodzenia" musiał mieć co najmniej sześć takich cech, występujących naj­częściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształ­cenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha), ale także polegających na odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płcio­wych, leworęczności itd. W zależności od konfiguracji takich cech można — zdaniem C.Lombroso — określić, na popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik (przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, sek­sualne, podpalenia itd.). Przestępczość, zdaniem C.Lombroso, jest dziełem nie tylko przestępców z uro­dzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz przypadko­wych, jak również tzw. kryminoidów - osoby nieodporne na czyn­niki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania, często są alkoholikami.

Cechy somatyczne a zachowania przestępcze - Typowym przykładem są tu poglądy łączące zaburzenia endokrynologiczne z zachowa­niem przestępnym mówiące o znaczeniu hormonów dla funkcjonowania ludzkiego organizmu. Zgodnie z tymi koncepcjami procesy biochemiczne mają decydujący albo co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zaburzenia tych procesów wywołują zachowania antyspołeczne albo przynajmniej wyzwalają tendencję do takich - w tym i przestępnych — zachowań. Wskazywano tu m.in. na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we krwi (hipoglikemia), reakcje alergiczne na niektóre związki chemiczne, nadmiar lub niedo­bór określonego hormonu, np. testosteronu (męski hormon płciowy) lub es­trogenu (żeński hormon płciowy). Kolejnym związkiem pomiędzy cechami somatycznymi a zachowaniami przestępczymi człowieka była próba wykazania, że przestępcy cha­rakteryzują się obniżonym poziomem inteligencji - zakończyła się ona niepowo­dzeniem. Nie można jednak przeczyć, iż niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań społecznych i na tej drodze przyczyniać się do występowania zachowań przestępnych. Niewątpliwe jest natomiast, że negatywne warunki społeczne mogą pogłębiać warunkowane biopsychiczne trudności przystosowawcze, co sprawia, że w zbiorowościach nieletnich przestępców jednostki o obniżonej inteligencji są nadreprezentowane. Poziom inteligencji mierzony jest tzw. ilorazem inteligencji (IQ), przy czym przyjmuje się, że dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90. Poniżej tej wartości wyróżnia się ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograni­czenie umysłowe (debilizm— 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25). Spotykane są też dokładniejsze oznaczenia poziomów niedorozwoju umysło­wego, a więc np. do 20 IQ - głęboki, 21-35 - znaczny, 36-51 - umiarko­wany, 52-67 - lekki, 68-79 - pogranicze niedorozwoju, 80-89 - ociężałość umysłowa.

Wyjaśnienie zachowań przestępczych (Eysneck) - swo­ją teorię oparł na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie, ty­pów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów po­budzania i hamowania. Typy te prowadziły do wyróżnienia: a) ekstrawertyków — łatwy do pobudzenia, ale też łatwo wygaszający (ha­mujący) pobudzenie; ekstrawertycy — zgodnie z tą teorią — poszukują sty­mulacji, są aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, są towarzy­scy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani, co prowadzi często do agresji; (b) introwertyków — trudni do pobudzenia, ale też z trudnością wygaszający (hamujący) pobudzenie; introwertycy nie są towarzyscy, są powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, lecz raczej pesymistyczni oraz skoncentrowani na życiu wewnętrznym. Wrodzone właściwości systemu nerwowego powodują, że u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wy­maga większych „nakładów" niż u introwertyków, a zatem ekstrawertyków trudniej jest zsocjalizować. W procesie socjalizacji, pojmowanym jako proces warunkowania, istotną rolę odgrywa jednak jeszcze dodatkowy czynnik, rów­nież mający podłoże biologiczne, określony przez Eysencka jako „neurotyzm" (wrażliwość emocjonalna). Niski neurotyzm oznacza zrównoważenie emo­cjonalne, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca, a wysoki — prze­ciwieństwo tych cech. Osoby ce­chujące się wysokim stopniem ekstrawertyzmu i neurotyzmu będą najtrud­niej utrwalać odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych, w tym przestępnych. Eysenck traktuje utrwalanie takich społecznie pożądanych odruchów jako kształtowanie „sumienia". Powstawać ma ono jako wynik oddziaływań spo­łecznych, które powodują, że bodziec w postaci możliwości złamania normy wywołuje reakcję lękową, a więc powstrzymującą przed takim zachowaniem.

Psychopatia a przestępczość - Najczęściej psychopatia jest pojmowana jako nie­prawidłowe ukształtowanie osobowości. Elementem stale powtarzającym się w psychopatii jest niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowości wyższej) oraz związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji i zachowania (zubożenie struktur poznawczych). Stąd w zachowaniach psychopatów często pojawiają się zachowania impulsywne (zawodzą mechanizmy regulacyjne zachowania, pozwalające uwzględniać wymagania społeczne), lecz nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Jeżeli do psychopatów nie zaliczać osób z uszkodzeniami OUN, to traktować ich należy jako osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych. Psychopatie trzeba traktować jako zjawisko z pogranicza choroby psychicz­nej, które niekiedy może mieć wpływ na ocenę poczytalności (zdolność do ponoszenia odpowiedzialności) sprawcy przestępstwa.

Teorie strukturalne w kryminologii - [R. Merton] - teoria ta głosi że ludzie uplasowani w różnych miejscach lub też na różnych „poziomach" struktury społecznej mają odmienne możliwości działania. Im ktoś zatem ma korzystniejszą sytuację społeczną, a inaczej mówiąc — im szersze możliwości działania ma do dyspozycji jed­nostka, tym łatwiej jej osiągnąć społecznie cenione cele i uzyskać odpowied­ni stopień prestiżu. Ponieważ zaś zakres działania jednostki zależy od miej­sca zajmowanego przez nią w strukturze społecznej, jednostki zajmujące w niej korzystniejsze miejsca mają też lepsze możliwości osiągania owych celów. Taka sytuacja prowadzi do pojawienia się problemu przystosowania się jed­nostki do stawianych przez otoczenie wymagań. Merton wymienił pięć następujących sposobów przystosowania: a) konformizm (conformity) - występuje wówczas, gdy jednostka zinterna­lizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki, a ponad­to ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych ce­lów i potrafi je skutecznie wykorzystać; (b) innowacja (innouation) — zachodzi wówczas, gdy jednostka silnie zin­ternalizowała co najmniej niektóre cele, lecz w niewystarczającym stop­niu uwewnętrzniła niezbędność sięgania wyłącznie po kulturowo dopusz­czone środki; w takiej sytuacji jednostka wykazywać będzie skłonność do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów, np. popełniać przestępstwa, zachowywać się w sposób uzna­wany za niemoralny (c) rytualizm (ritualism) — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o po­trzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę (co wynika ze zbyt słabej internalizacji tych celów), przy jednoczesnej silnej internalizacji spo­łecznie aprobowanych sposobów dochodzenia do tych celów; jednostka redukuje wówczas aspiracje osiągnięcia wysoko cenionego sukcesu albo nawet z niego rezygnuje, a zadowala się ścisłym przestrzeganiem uznawa­nych norm postępowania, upatrując w tym nierzadko powód do satysfak­cji, za przykład zaś tego typu przystosowania mogą służyć „idealny urzęd­nik", „nienaganny motorniczy" itp. (d) wycofanie (retreatism) — pojawia się wtedy, gdy co najmniej niektóre cele jak i wiodące do tych właśnie celów środki zostały silnie zinternalizowane, lecz środki te zawiodły lub są nieosiągalne, co powoduje niemożność (subiektywną) osiągnięcia zinternalizowanych celów; wówczas jednostka wykazuje tendencję do poniechania wysiłku związanego z osiąganiem ce­lów społecznie akceptowanych i podejmuje działalność „zastępczą", z re­guły ocenianą negatywnie, np. włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, nar­kotyzowanie się itd. (e) bunt (rebellion) — pojawia się przy odrzuceniu tak kulturowo określo­nych celów, jak i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia nowych celów i odmiennych norm; do buntu dochodzi wg Mertona, gdy istniejący system zinstytucjonalizo­wanych celów i środków postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za warte osiągania. W tych warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż podkreślanie waż­ności celów, szansa wystąpienia zachowań innowacyjnych jest największa. Tym wyjaśnia on zwiększone nasilenie przestępczości w niższych warstwach społecznych, w których ma występować silna internalizacja celów (kryteriów sukcesu), przy niewystarczającym zaakcentowaniu ważności sięgania po spo­łecznie dopuszczalne środki osiągania tych celów.

Teoria zróżnicowania kulturowego - [A. Cohen] - Albert Cohen przedstawiając teorię „przestępczej podkultury" przyjął, że warstwą dominującą w społeczeństwie amerykańskim jest tzw. warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej. Cohen wymienia cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są wysoko cenione, a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego: a) ambicja (ambition), czyli wysoki poziom aspiracji, dążenia do „stania się kimś", co wymaga nastawienia na realizację odległych celów; rodzice po­winni starać się wykształcić u dzieci tę cechę, gdyż nie jest ona wrodzona. (b) osobista odpowiedzialność (indwidual responsibility) — jest podstawą ety­ki warstwy średniej, która wymaga polegania wyłącznie na sobie, a wspo­magania innych tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów. Zadaniem rodziców nie jest zapewnienie dzieciom trwałej pozycji życiowej, lecz przygoto­wanie ich do współzawodnictwa z innymi (c) szacunek dla osiągnięć (high evaluation on the achievements), które trak­towane są jako miernik zdolności i umiejętności; najwyżej cenione są osią­gnięcia w zakresie wyższego wykształcenia (academic achievement) oraz rokujące sukcesy gospodarcze lub zawodowe. (d) świecki ascetyzm (wordly asceticism} — polegający na gotowości i zdol­ności do odparcia pokusy natychmiastowego zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów. (e) racjonalność (rationality) — polegająca na zdolności przewidywania i pla­nowania wydarzeń, na właściwym gospodarowaniu czasem i posiadanymi środkami; stąd odrzucenie zdawania się na grę przypadków oraz podejrz­liwość wobec gier hazardowych. (f) dbałość o wygląd i maniery (cuitwation of manners, courtesy and personability) - wyrażająca się w przestrzeganiu przyjętych konwencji w ubio­rze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, podobnie jak umiejętność wpływania na ludzi, zyskiwania przyjaciół i nieprzysparzania sobie wro­gów. Aby posiąść takie cechy, wymagane jest uzbrojenie się w cierpliwość i opanowanie, a także zdolność tłumienia spontanicznych zachowań. (g) eliminacja agresji fizycznej i przemocy (control of physical agression and yiolence) — bez tego ani konkurowanie, ani dobre układy z wieloma ludźmi nie byłyby możliwe, a zdolności intelektualne i techniczne trudniej by­łoby spożytkować. (h) rozsądny („całościowy") wypoczynek („wholesome" recreation) —w trak­cie którego nie marnuje się czasu, lecz „konstruktywnie" wykorzystuje się czas poprzez zabawę czy też zajęcie (np. hobby) pozwalające ćwiczyć umie­jętności, zdobywać wiedzę lub rozwijać zainteresowania. (i) szacunek dla własności (respect for property), który nie oznacza ani pożą­dania dóbr materialnych, ani po prostu „uczciwości", lecz polega na doce­nianiu ważności prawa własności. Przejawia się on w uznaniu prawa do swobodnego decydowania o swojej własności, nawet wbrew interesom członków grup pierwotnych, np. rodziny, a także niedopuszczalności uży­cia cudzej rzeczy bez zgody właściciela. Młodzież z warstwy niższej ma zatem istotne problemy przystosowawcze, co prowadzi do odrzucenia norm i war­tości klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalają­cych uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w spo­sób odmienny od wskazywanego przez warstwę średnią. Według Cohena: „Zachowanie przestępcy jest prawidłowe z punktu widzenia standardów jego subkultury, a dokładniej - ponieważ jest sprzeczne z normami przyjętymi w szerszej kulturze". [W. Miller] - Jego zdaniem, niezdolność do spełnienia wymagań narzuca­nych przez warstwę średnią to zbyt mało, aby doszło do wytworzenia odręb­nej, „negatywistycznej" subkultury grupowej, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzebne jest działanie czynników „pozytywnych", a nie tylko ne­gatywnych (odrzucenie wymagań warstwy średniej). Według Millera, warstwa niższa wytworzyła w toku swojej, sięgającej w odległą przeszłość historii spe­cyficzną subkulturę, przeciwstawną do kultury innych warstw. Subkulturę tę tworzy sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia". Miller wymienił na­stępujące „punkty skupienia": a) trudności (trouble) — ma to być dominująca cecha tej kultury, przy czym deklarowana chęć niepopadania w trudne sytuacje nie oznacza dążenia do zachowania zgodnego z prawem, lecz jedynie uchylenie się od ujemnych następstw działania, które przysparza kłopotów. Stąd „wpadanie w trud­ności", zwłaszcza w konflikty
z prawem, nie zawsze jest potępiane, a umie­jętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, „wywinięcia się" z kłopo­tów, jest wysoko ceniona. (b) twardość (toughness) — należy wykazać się specyficznie pojmowaną „mę­skością" (brak skrupułów, nie okazywanie sentymentów), a także odwagą, sprawnością fizyczną i odpornością psychiczną. Łączy się z tym brak za­interesowania dla spraw intelektualnych, a nawet lekceważenie i negatyw­ny stosunek wobec sztuki, literatury itd. (c) cwaniactwo (smartness} — jest to wyraz sprawności umysło­wej, polegającej na — z jednej strony — umiejętności „podejścia" czy na­wet oszukania innych, z drugiej zaś — na niedopuszczeniu do stania się ofiarą takich manipulacji. W oparciu o nią wyróżnia się „przygłupów" padających łupem „spryciarzy", którzy zbierają owoce swojej zręczności, a nie muszą ciężko pracować. (d) podniecenie (excitement) — chodzi tu o szukanie „flirtu z niebezpieczeń­stwem", przybierające postać zachowań, w których główną rolę odgrywają alkohol, muzyka i przygody seksualne. Poszukiwanie napięcia i podniece­nia przeplata się z okresami pasywności i wyczekiwania, przeważnie na na­stępny weekend i „pójście w miasto". (e) los (fate) - cecha ta wyraża się w przekonaniu o rozstrzygającym zna­czeniu szczęścia dla powodzenia przedsięwziętych działań. „Mieć szczę­ście" - „mieć pecha", to dwa bieguny ludzkiego losu, które są udziałem człowieka, lecz nic zależą - albo w niewielkim stopniu — od jego wysił­ków. (f) niezależność {autonomy') — wyraża się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i ulegania autorytetom. Jednak, zdaniem Millera, zachodzi tu rażący rozdźwięk między tym, co się oficjalnie głosi (np. „nikt nie będzie mną komenderować"), a tym, co jest w istocie ukrytym, choć nie zawsze uświadomionym, życzeniem. „Pozostawać pod kontrolą" znaczy w tej kulturze to samo co „być przedmiotem troski" i powoduje, że członkowie warstwy niższej często wchodzą z własnej woli w układ pod­porządkowania, czy to w sformalizowanych instytucjach społecznych, ta­kich np. jak wojsko, szpitale, a nawet zakłady karne, czy to we własnej rodzinie. Charakterystyczną cechą struktury niskich warstw społecznych jest wg Millera tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci. W rodzinach do­minują kobiety, co nie tworzy dla chłopców wzorców identyfikacyjnych, a za­tem łączą się oni w grupy, co pozwala im zaspokoić potrzeby nie zaspokajane przez rodzinę. Zatem potrzeba przynależności do grupy i walka w niej o wysoką po­zycję (status) wyzwalają zachowania dewiacyjne, nierzadko - kryminalne. [Cloward i Ohiin] - wskazywali na grupowanie się nieletnich w zbiorowości o odmiennych cechach, tj. przestępcze (criminal gangs), konfliktowe (conflict gangs} i wycofania (retreatism gangs). Zbiorowości będące nośnikami subkul­tury przestępczej powstawać mają wów­czas, gdy nieletni żyją w środowisku społecznym „nasyconym" dorosłymi kry­minalistami, pod których kontrolą pozostają i mogą się od nich nauczyć wy­konywania ról społecznych, tak „przestępczych", jak i konwencjonalnych. Zbiorowości konfliktowe mają się formować natomiast w środowiskach zdezorganizowanych, w których nie­letni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych, czy to konwen­cjonalnych, czy to przestępczych. Środowiska te charakteryzuje duża ruchli­wość, pionowa i pozioma, oraz zmienny skład ludnościowy, co dodatkowo osłabia i tak niewystarczającą kontrolę społeczną nad nieletnimi. Ten stan chaosu prowadzi więc często do powstawania zbiorowości rozwiązujących swoje problemy w sposób równie chaotyczny, a więc konfliktowy — polegający na stosowaniu prze­mocy wewnątrz grupy i wobec innych grup. Ponieważ ten sposób uzyskiwa­nia statusu nie jest aprobowany przez dorosłych, dla których przemoc i agre­sja mają czysto instrumentalny charakter, młodzież z grup konfliktowych po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego musi dołączyć do zbiorowości konformistycznych albo przestępczych, względnie do subkultury wycofania. Ta ostatnia powstaje bo­wiem wówczas, gdy nieletni (także młodzi dorośli) nie zdołali zaspokoić aspi­racji (odnieść sukcesu) przy pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a ma­ją dostęp do narkotyków.

Teoria zróżnicowania powiązań Sutherlanda - starał się opi­sać mechanizm wyboru określonego zachowania. Teoria ta obejmuje następujących dziewięć stwierdzeń: 1) „Zachowanie przestępne jest wyuczone", nie jest więc wrodzone, lecz wy­maga — jak każda działalność — stosownego wyszkolenia. (2) „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi oso­bami w procesie komunikowania się", który jest głównie werbalny, ale może też przebiegać przy pomocy gestykulacji. (3) „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach", czyli w grupach pierwotnych co oznacza, że środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo niezna­czną rolę w genezie przestępnego zacho­wania. (4) „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje: a) tech­niki popełniania przestępstw, które są niekiedy bardzo skomplikowane, a niekiedy bardzo proste, b) specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw". (5) „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powią­zaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących co łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających naruszanie takich norm. (6) [podstawowa teza] „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi narusza­niu przepisów prawa", w czym wyraża się zasada zróżnicowanych powią­zań; ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych. (7) „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością", ponieważ czynniki te mogą wpływać na pojawianie się zacho­wań przestępnych bądź nieprzestępnych; „częstotliwość" i „trwałość" sty­kania się z wzorcami przestępnymi mają oczywiste znaczenie dla wywoływania zachowań przestępnych, natomiast waga „pierwotności" wynika z siły od­działywania określonych wzorców we wczesnym dzieciństwie, gdyż wy­uczone wówczas motywy, postawy itd. mogą być bardzo trwałe; „inten­sywność" zaś łączy się z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce zachowania (kryminalnego albo antykryminalnego) oraz z emocjonalną re­akcją związaną z tym źródłem. W tezie tej wskazano czynniki wpływające na pojawianie się preferencji do zachowań pro- i antyprawnych. (8) „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kry­minalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mecha­nizmy, które występują przy każdym uczeniu się", a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo. (9) „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i war­tości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i war­tości" — przecież zarówno złodzieje kradną, jak i uczciwi robotnicy pra­cują dla zdobycia pieniędzy. Człowiek w tym uję­ciu podobny jest do worka, do którego wkłada się różne elementy „złego" i „dobrego" i który zachowuje się „źle" albo „dobrze" w zależności od tego, które z tych elementów przeważają („uzyskują nadwyżkę"). Jeżeli natomiast uznać, że człowiek sam kształtuje swoje zachowanie, jest „aktywny", a nie tylko „reaktywny", to nie wiadomo, czemu ma służyć owa „nadwyżka". Omawia­na nadwyżka nie jest więc ani wystarczającym, ani koniecznym warunkiem popełnienia przestępstwa.

Teoria neutralizacji Sykesa i Matzy - zajmuje się ona stosowaniem argu­mentacji służących usprawiedliwianiu zachowań przestępnych, a argumenta­cje takie trzeba przy­swoić sobie i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci zakwestionowali pogląd o tworzeniu się subkultur przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż — ich zdaniem — ist­nienie takiego zarzewia przestępczości wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie. Uważają oni, że młodzież po­pełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiania postępowa­nia niezgodnego z tym systemem. Działający nie przeczy zatem temu, że jego czyn jest w zasadzie naganny, ale wskazuje na okoliczności, które w tej wy­jątkowej sytuacji pozwalają mu na ekskulpację, a dokładniej - na „zneutra­lizowanie" (wyłączenie działania) zinternalizowanej normy. Sykes i Matza opisali następujące „techniki neutralizacji": 1) zaprzeczenie odpowiedzialności (the denial of responsability) — sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności lub okre­śla się jako człowiek „wepchnięty" w sytuację nie dającą mu szans innego zachowania, (2) zaprzeczenie bezprawia (the denial of injury) — sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie powinno to ob­chodzić, (3) zaprzeczenie (odrzucenie) ofiary (the denial of the victim) — sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potrakto­wanie, np. lichwiarz. Kryminalista może przybierać pozę Robin Hooda, jako tego, kto urzeczywistnia sprawiedliwość, nie przej­mując się ustawami. (4) potępienie potępiających (the condemnation of the condemners) - sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. policja jest przekupna i brutalna, rodzice wyżywają się na swoich dzie­ciach itd. (5) powołanie się na wyższe racje (the appeal to higher loyalty) — sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra — jego zdaniem — niższej wartości, np. pobił w obronie przyjaciela, ukradł dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie itd. Katalog ten można poszerzyć o techniki neutralizacji specyficzne dla przestępczości gospodarczej. Najbardziej z nich rozpo­wszechnioną można określić jako „bezsensowność prawa". Zgodnie z tą techniką — prawo krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub niesprawie­dliwe, jest wyrazem uprzedzeń i biurokratycznej ignorancji organów państwa, krępujących możliwości gospodarczego rozwoju. Technikę neutralizacji, któ­rą można opatrzyć nazwą „odebranie należnego", również trzeba zaliczyć do technik specyficznych dla przestępczości gospodarczej. Polega ona na uzna­niu, iż zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje za swoją pracę, że niele­galnie uzyskane pieniądze są w istocie należną rekompensatą za rzetelny wy­siłek. Wspólną cechą wszystkich technik neutralizacji jest dokonanie pojęciowej ma­nipulacji odbierającej w oczach sprawcy możliwość obciążenia go - skąd­inąd negatywnym - zachowaniem.

Koncepcja przestępczości E. Durkheima - twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie. Powody tego sta-nu są, jego zdaniem, dwa: A. Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, nie pozwalającym mu trwać w bezruchu, a zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych (norm, wartości, systemów, poglądów itd.), dostarczając przy tym kryteiów ocen (ocenić, co jest „dobre", można dopiero wtedy, gdy widzi się, co jest „złe"). Gdyby więc nawet stworzyć „społeczeństwo aniołów", w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zacho­wania ich zdaniem godne potępienia, czyli wykreują przestępczość. B. Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi. Społeczeństwo musi więc wytwarzać środki zdolne do powstrzymywa­nia ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. Właściwie postawiony problem, zdaniem Durkheima, sprowadza się do pytania: dlaczego ludzie nie popełniają przestępstw (co ich przed tym powstrzymuje) i kiedy czynniki powstrzymujące ich przed takim działaniem stają się nieskuteczne? Odpowiadając na te pytania, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej. Więź społeczna jest więc tym, co pozwala społeczeń­stwu na kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i na autorytecie instytucji wytworzonych przez spo­łeczeństwo. Stan ładu społecznego, powszechnego poszanowania dla reguł społecznego współdziałania, to stan nomii. Jego przeciwieństwem jest ano­mia, występująca przede wszystkim w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych. Uznawane dotąd zasady tracą wówczas swój autorytet, następuje dezorientacja co do tego, czym się należy kierować, wobec czego do głosu dochodzą „naturalne" ludzkie skłonności. Anomię pojmować zatem należy jako stan braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne, a co zakazane (braku stabilnych, respektowanych norm).

---