Metody badawcze w andragogice

Lucjan Turos, „Andragogika”

Opisane tu metody są w badaniach andragogicznych najbar­dziej przydatne dlatego, że pozwalają zebrać dane dotyczące za­chowania, świadomości społecznej i doświadczenia psychicznego ludzi dorosłych poddanych oddziaływaniu oświatowemu.

2. Procedury badawcze

Na początku rozdziału należy również krótko wyjaśnić. sprawę procedur badawczych. Zagadnienie to niestety nie zostało opra­cowane w sposób zadowalający w literaturze naukowej.

„Procedura — pisze A. Kamiński —• to sposób organizowania bardziej złożonych badań, realizowanych przez liczniejszy zespół badawczy, operujących niekiedy różnymi metodami badawczymi. Najczęściej omawianymi (choć nieczęsto realizowanymi) procedu­rami badawczymi są badania zespołowe i badania powtarzane" *.

Badania zespołowe dzielą się na badania kompleksowe i ba­dania zespołu jednorodnego (reprezentującego jedną dziedzinę wiedzy).

Badania kompleksowe obejmują jakiś duży obiekt terytorialny. (np. miasto) lub socjalny (np. instytucja społeczna). Są prowadzone przez zespół specjalistów reprezentujących różne dzie­dziny wiedzy i różne dyscypliny naukowe i realizowane pod wspólnym kierownictwem: Badania przeprowadzone przy zastoso­waniu takiej procedury mają w literaturze naukowej " nazwę lustracji społecznej (F. Znaniecki, S. Rychliński).

W zespolę prowadzącym badania zadania są ściśle rozdzielone między przedstawicieli poszczególnych dyscyplin. Są one realizo­wane w pewnym stopniu za pomocą wspólnych metod, a w pew­nym za pomocą metod specyficznych dla danej dyscypliny na­ukowej.

Warunkiem skutecznego działania członków zespołu są syste-

z przyjęciem takich założeń wyjściowych, jak: 1) uznanie, że człowiek doro-sły ma większy stopień samokrytycyzmu i samowiedzy; 2) potrafi rozumieć społeczne znaczenie swego udziału w badaniach.

⁴ A. Kamiński Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice* W: Metodologia środowiskowych badań pedagogicznych. „Studia Pedago­giczne". T. XIX, Wrocław 1971, Ossolineum, s. 47.

matycznie prowadzone zebrania, w czasie¹ których następuje wy­miana informacji, analiza przebiegu pracy, korekutra technik i metod, uściślenie form i zasad współpracy.

Badania przeprowadzane przez zespół jednorodny naukowo tym się różnią od badań kompleksowych, że stosowana jest w nich jednolita metodyka i jednolite techniki badań.

Innym rodzajem procedury badawczej w andragogice są bada­nia powtarzane. Procedura ta polega na tym, że badania dotyczą­ce danego obiektu i problemu są prowadzone wielokrotnie w okre­ślonych odstępach czasu, za pomocą tych samych metod i technik badawczych, w tej samej społeczności ludzkiej, A. Kamiński wy­różnia dwa rodzaje badań powtarzanych: katamnezę (sposób wprowadzony u nas i nazwany przez S. Ba t a wie), to znaczy taki tok postępowania badawczego, który umożliwia kontrolę zmian, jakie zaszły w badanym poprzednio zjawisku, oraz pa­nel, czyli postępowanie umożliwiające rejestrację zmian doko­nujących się w świadomości i opinii społecznej w zakresie rozu­mienia lub oceny określonych faktów,' sytuacji czy wydarzeń.

Badania powtarzane mają dla andragogiki socjalistycznej du­że znaczenie poznawcze, pozwalają na uchwycenie zmian w za­chowaniu ludzi dorosłych, dokonujących się pod wpływem inten-cjonalnych i pozaintencjonalnych oddziaływań wychowawczych. Pozwalają ponadto dynamicznie, rozwojowo traktować poglądy, zachowania, aspiracje, zainteresowania i potrzeby ludzi doro­słych, śledzić ich ewolucję oraz poznawać skuteczność działania poszczególnych instytucji oświatowych i wychowawczych.

Badania powtarzane najczęściej stosowane są w Polsce przez socjologów. Na gruncie andragogiki procedura ta musi sobie zdo­bywać uznanie i zrozumienie. Badania kompleksowe i badania powtarzane umożliwiają uzyskiwanie informacji sprawdzonych i dających podstawę do analiz porównawczych.

3. Ankieta

Ankieta służy do zbierania opinii ludzi dorosłych w celu pozna­nia ich poglądów i ocen obiektywnej rzeczywistości oraz ich su­biektywnych doświadczeń.

Cele przeprowadzania ankiet w socjologii i andragogice są różne.

Socjolog na przykład zmierza do zebrania danych pozwalających ustalić genezę i status społeczny zjawiska socjalno-kulturowego, jego zakres i zasięg, jego strukturę i funkcje. Socjolog ba-J da także zachowanie ludzi, funkcjonowanie instytucji i obycza-^ jów społecznych, symboli i znaków kulturowych. Socjolog badaj przebieg walki klasowej, jej formy, prawidłowości i skutki, a tak-J że organizację życia społecznego jako przejaw kultury ludzkiej.j

Inny punkt widzenia ma andragog i inne stawia sobie cele.| Dla niego zachowanie społeczne ludzi dorosłych, ich życie społecz-J ne, kulturalne, organizacje, instytucje społeczne są rezultatem niej tylko działania spontanicznych sił i tendencji społecznych, ale wynikiem określonych, świadomych oddziaływań wychowaw czych.

Andragoga badającego poglądy, opinie i systemy wartości! uznawane w danej społeczności ludzkiej interesuje nie tylko treść| tych opinii i poglądów, ale przede wszystkim ich geneza i działywanie wychowawcze.

Genezę wychowawczą poglądów i opinii badanego środowisl andragog może ustalić za pomocą odpowiednio do-branych pytań.| Stosując ankietę, andragog przyjmuje dwa podstawowe założenia:, po pierwsze, że człowiek dorosły w zasadzie potrafi zrozumiećj społeczne znaczenie swego uczestnictwa w badaniach naukowycl i z pełną odpowiedzialnością udzielać potrzebnych informacji^ po drugie, że człowiek dorosły jest najczęściej zdolny do refleksj^ i krytycznej analizy swego doświadczenia.

4. Wywiad

Wywiad jako metoda badań umożliwia głębsze poznanie i rozu­mienie poglądów, zainteresowań, opinii, aspiracji, zamierzeń ży­ciowych oraz ocen człowieka dorosłego. Może też służyć nit kiedy do ustalania faktów. Wywiad andragogiczny jest narzę­dziem podporządkowanym dążeniu, badacza do poznania poglądów osoby badanej na dane zjawisko, akceptowanego przez nią systemu wartości, jej postaw społeczno-polityczńych, moralnych czy este­tycznych, dotarcia do jej świadomych przeżyć i doświadczeń psy­chicznych.

Na podstawie odpowiedzi udzielanych w toku wywiadu andra­gog usiłuje zrozumieć, jakie kryteria hierarchizacji zjawisk stosu­ją respondenci, jakie są ich oceny i w jaki sposób wyjaśniają oni badane fakty i zdarzenia.

Wywiad pomaga andragogowi poznać tę warstwę poglądów człowieka dorosłego, która stanowi istotę doświadczeń psychicz­nych, racjonalne jądro rozmyślań, wynik biografii społecznej i zawodowej, rezultat wieloletnich prób samookreślenia świato­poglądowego. W toku wywiadu może on dotrzeć poza zewnętrzną warstwę frazeologii, obiegowych formuł językowych, potocznych i wieloznacznych określeń: może wykryć i zrozumieć treści za­warte w opiniach i poglądach ludzi dorosłych, które są ich naj­głębszą osobistą wartością, rzeczywistym przekonaniem, auten­tycznym stosunkiem do zjawisk i problemów stanowiących przed­miot rozmowy.

Wywiad oddaje andragogice duże usługi jako metoda pozwala­jąca w trakcie osobistej, bezpośredniej, umiejętnie i metodycznie prowadzonej rozmowy porozumieć się z respondentem w stopniu umożliwiającym uzyskanie prawdziwych informacji i opinii, zgod­nych z jego najgłębszymi przekonaniami.

5. Obserwacja

Duże znaczenie dla skutecznego prowadzenia badań ma me­toda obserwacji, za której pomocą andragog może rejestrować różnorodne rodzaje i formy zachowania społecznego ludzi doro­słych.

W toku prawidłowo przeprowadzonej obserwacji badacz może ustalić, w jakim stopniu zachowaniem społecznym ludzi doro­słych rządzą prawa zaangażowania w walkę klasową, naśladow­nictwa, wyboru, mody, tradycji, presji społecznej, aktywnego uczestnictwa w tworzeniu nowych form ustrojowych.

Obserwacja kierowana pozwala na spostrzeganie i rejestrowanie tych form zachowania społecznego ludzi, które odzwier-^ ciedlają ich orientacje światopoglądowe, postawy społeczno-poli-J tyczne, aspiracje, nastroje oraz stosunki międzyludzkie. Dzięki zastosowaniu tej metody badawczej można ustalać fakty i zda­rzenia charakteryzujące różne poziomy i aspekty kultury ludzi; dorosłych (kulturę społeczną, moralną, techniczną, umysłową, kulturę współżycia społecznego). Użyteczność metody obserwacji w badaniach andragogicznych jest zależna od respektowania za-j sady dialektycznej jedności zjawisk i procesów kultury ludz­kiej.

6. Analiza dokumentów osobistych i wytworów

W badaniach andragogicznych znajduje również zastosowanie me­toda analizy dokumentów osobistych i wytworów. Analiza pa-^; miętników, listów, wspomnień prowadzi do uzyskania interesu­jących informacji charakteryzujących doświadczenia, poglądy, po­trzeby, zainteresowania i dążenia ich autorów.

Powtarzanie się w relacjach pamiętnikarskich pewnych mo­tywów, sposobów widzenia, kryteriów oceny, refleksji, uprawnia andragoga do potraktowania ich jako przejawu pewnych pra­widłowości psychicznych. Równocześnie dokumenty osobiste uka­zują indywidualny proces rozwoju osobowości człowieka doro­słego, jego dorastanie do zadań społecznych i kształtowanie się jego postaw ideowych.

Analiza dokumentów osobistych może być z powodzeniem uznana za.ważne źródło informacji o aktywności intelektualnej-^ i społecznej człowieka dorosłego. Uważna lektura tych dokumen­tów pozwala na prześledzenie i zrozumienie zmagań ludzi do­rosłych o zdobycie w społeczeństwie pozycji zgodnej z ich kwali­fikacjami i zdolnościami. Zapoznanie się" z tymi materiałami daje podstawę do wykrycia mechanizmów rządzących zachowaniem, i rozwojem człowieka dorosłego. Pamiętniki odzwierciedlające prawidłowości rozwoju osobowości i awansu społecznego ludzi dorosłych w warunkach socjalizmu są cennym źródłem wiedzy dla andragoga.

7. Analiza dokumentów instytucji oświatowych

W badaniach andragogicznych ważną rolę odgrywa .także analiza dokumentów dotyczących działalności instytucji oświaty i wy­chowania dorosłych. Za pomocą tej metody można badać wszelkie materiały, w których zawarte są opisy słowne lub dane statystyczne charakteryzujące działalność tych instytucji. Szcze­gólnie cenne jest badanie takich dokumentów, jak sprawozdania, protokoły, karty uczestnictwa, karty czytelnicze, dzienniki zajęć, wnioski powizytacyjne, programy, zaproszenia, kroniki, księgi uwag itp. Dokumenty te i tym podobne obrazują całokształt lub poszczególne aspekty działalności instytucji oświaty i wychowa­nia ludzi dorosłych, założenia, koncepcje, programy, metody i techniki działania, treść działalności, formy realizowania pro­gramów, społeczno-wychowawcze skutki działania, opinie poszcze­gólnych środowisk o działalności instytucji, główne idee będące podstawą do opracowania programów tych instytucji, zasady -kierowania ich pracą, przygotowanie kadry do tego typu działal­ności itp. zagadnienia. Analiza tego rodzaju dokumentów wy­maga wydobywania, zestawiania i opisu odzwierciedlonych w nich faktów, Które mogą stanowić podstawę do formułowania szer­szych uogólnień i refleksji dotyczących prawidłowości rozwoju i funkcjonowania społecznego instytucji oświaty. Opis, zestawie­nia i interpretacja faktów wymaga znajomości głównych zało­żeń teorii oświaty i wychowania ludzi dorosłych. Analiza oma­wianych dokumentów powinna być oparta na krytycznej oce­nie i konfrontacji faktów i zdarzeń przedstawionych w tych do­kumentach z danymi pochodzącymi z innych źródeł informacji (obserwacja uczestnicząca, wywiady, eksperymenty) w celu stwierdzenia stopnia ich wiarygodności i prawdziwości i odrzuce­nia tych faktów, które są wytworem subiektywizmu, fantazji, wizjonerstwa „sprawozdawcy" i odzwierciedlają tylko jego osobi­ste pragnienia, a nie prawdziwy stan rzeczy.

W badaniach andragogicznych ważne jest także analizowanie dokumentów instytucji na podstawie wzoru dokumentu uprzed­nio zaprojektowanego przez badacza. Stosowanie tego typu ana­lizy dokumentacji pozwala na uzyskanie tych informacji o fak­tach, które są potrzebne do: 1) wyjaśnienia prawidłowości rozwoju i społecznego oddziaływania instytucji oświaty i wychowa­nia dorosłych; 2) zrozumienia społecznych i psychologicznych uwarunkowań skuteczności działania tych instytucji; 3) przyśpie­szenia w znacznym stopniu postępu w badaniach andragogicznych.

8. Eksperyment

ekspe­rymentu. Badanie eksperymentalne umożliwia uzyskanie wiedzy sprawdzonej, weryfikowanie przydatności wychowawczej okreś­lonych treści, metod, form, technik, systemów organizacyjnych i dydaktycznych. Stosowanie metody eksperymentu uwalnia andragogikę od konieczności opierania się w badaniach na wiedzy hipotetycznej, od dowolności i przypadkowości doświadczeń em­pirycznych; zwiększa rygory precyzji naukowej; zmusza do za­stosowania precyzyjnej aparatury pojęciowej i technicznej, do celowego zaprogramowania treści naukowych i świadomego po­sługiwania się w procesie dydaktycznym wzorcami wychowaw­czymi. Przeprowadzając eksperyment, badacz może kreować za­mierzone sytuacje, dobierać bodźce rozwojowe; może wykrywać związki między treściami naukowymi, systemami, metodami i formami oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na czło­wieka dorosłego. Zwiększenie naukowej precyzji i społecznej przydatności andragogiki wl^że się z rozwojem badań ekspery­mentalnych w instytucjach oświaty i wychowania dorosłych, a także w instytucjach stanowiących teren pracy zawodowej \ i społecznej człowieka. Przezwyciężenie nieufności do ekspery­mentu, obaw przed komplikacjami organizacyjnymi, populary­zowanie jego potrzeby społecznej i doniosłości naukowej należy do ważnych i pilnych zadań pracowników oświaty dorosłych,

W andragogice eksperyment ma określone zadania poznaw-:\ cze i określone dobrem społecznym i odpowiedzialnością moralną badacza granice zastosowania. Stanowi on tego typu metodę po­znawania faktów z dziedziny wychowania i kształcenia ludzi do­rosłych, która umożliwia wywoływanie pożądanych z punktu widzenia ideałów wychowania zjawisk i procesów wychowawczych i badanie ich przebiegu, uwarunkowań i skutków. Ekspe­ryment w badaniach andragogicznych jest metodą kreowania według określonych wzorców sytuacji dydaktyczno-wychowawczych, umożliwiającą naukową weryfikację celów, form, metod, zasad, systemów i modeli ogranizacyjnych, stosowanych w pro­cesie kształcenia i wychowania ludzi dorosłych. Warunkiem za­stosowania metod eksperymentu w badaniach andragogicznych jest dokładna znajomość celów, jakie mają być osiągnięte w wy­niku eksperymentu, oraz prawidłowe przewidywanie łańcucha przyczyn i skutków związanych z przebiegiem procesu wycho­wania wchodzącego w zakres eksperymentu. Konieczne jest rów­nież, aby przed rozpoczęciem eksperymentu andragogicznego oso­by projektujące i prowadzące badanie uświadomiły sobie, jakie warunki muszą być stworzone dla uzyskania tych właśnie kon­kretnych i wymiernych wyników.

Przeprowadzeinie eksperymentu andragogicznego wymaga nie tylko precyzyjnego planowania i programowania celów oraz środków i form ich realizacji, ale także dokładnego opisu wszyst­kich etapów i wszystkich faz badania, klasyfikacji i analizy fak­tów i zjawisk występujących w procesie eksperymentalnego dzia­łania wychowawczego. Opis przebiegu eksperymentu musi obej­mować wszelkie czynności badawcze i wychowawcze, poczynając od ustalenia założeń i celów eksperymentu, a kończąc na wyni­kach. Zaprotokołowany przebieg eksperymetu stanowi dopiero podstawę do dokonania analizy zespołu czynników, sił, przyczyn i skutków działania wychowawczego, objętego eksperymentem. Eksperyment andragogiczny jest zawsze pewnego rodzaju próbą zastosowania w określonych dokładnie warunkach zaprojektowa­nych koncepcji programowych, metodyk, technik lub modeli or­ganizacyjnych, związanych z procesem kształcenia i wychowania ludzi dorosłych. Powodzenie eksperymentu zależy od poprzedza­jących go studiów i prac przygotowawczych, pozwalających na taki wybór tematu, warunków, środków, technik i form reali­zacji, które zostały już częściowo potwierdzone w indywidual­nych, praktycznych doświadczeniach. Prace preparacyjne, .przy­gotowawcze, obejmujące analizę dotychczasowych doświadczeń, zaznajomienie się z literaturą zagadnienia, opracowanie koncep­cji eksperymentu, zaprojektowanie środków i form realizacji oraz metod kierowania przebiegiem eksperymentu, mają dla jego p< myślnych rezultatów zasadnicze znaczenie. Im bardziej bowieml koncepcja eksperymentu jest przemyślana, wyprowadzona z.don tychczasowych doświadczeń, zgodna z generalną teorią naukową^ będącą podstawą eksperymentu, uwzględniająca adekwatne do tej| idei środki działania, tym większe są możliwości uzyskania po­zytywnych wyników.

W przeciwieństwie do eksperymentów przyrodniczych, ekspe-1 ryment andragogiczny ma określone granice zastosowalności zej względu na dobro społeczne i dobro osób objętych badaniem. So-| cjalistyczna polityka społeczna oparta na założeniach humanizmu* jest czynnikiem determinującym rozwój nauk społecznych. Nie-j zgodne z interesem społecznym i jednostkowym są np. te efcspe-1 rymenty, które mogłyby spowodować zaburzenie zdrowia psy­chicznego ludzi, ich społeczne nieprzystosowanie, wypaczenie ich! poglądów i ideałów życiowych, kształtowanie u nich fałszywych^ aspiracji, formowanie u nich irracjonalnych bądź archaicznych^ przekonań. Eksperyment andragogiczny zastosowany w badaniachi przeprowadzanych w społeczeństwie socjalistycznym musi zatem -uwzględniać podstawowe założenia polityki wychowawczej i spo­łecznej państwa, perspektywiczne i aktualne cele tej polityki, systemy wartości wchodzące w skład socjalistycznej ideologii.. Zawsze bowiem podstawowym celem, eksperymentu andragogicz-, nego jest przygotowanie ludzi dorosłych do lepszego wypełniania' obowiązków zawodowych, do bardziej intensywnego i inteligent­nego zaangażowania się w działalność społeczną, do mądrego i sen- J sownego uczestnictwa w życiu kulturalnym, do wartościowego^ obcowania z dziełami sztuki, do humanistycznego współżycia w obrębie wspólnoty ogólnoludzkiej, narodowej, regionalnej i środcfwiskowej.

Eksperyment andragogiczny jest czynnikiem potęgującym; twórcze.nowatorstwo w społecznej i zawodowej działalności ludzi. Wychowanie i kształcenie ludzi dorosłych związane jest z dyna­miką rozwoju cywilizacji i kultury socjalistycznego społeczeń­stwa, z przekształcaniem jego klasowej struktury i wymaga po­szukiwania optymalnych programów, metod i technik oddziały--wania, najlepszych rozwiązań organizacyjnych, najskuteczniej­szych form realizacji socjalistycznych ideałów wychowania.

264

Rozwój andragogiki jest nierozerwalnie związany z przepro­wadzaniem eksperymentów i to nie tylko w skali mikrośrodowisk, ale także w skali makrośrodowisk (klas, warstw, narodu). Socja­lizm, jako system społeczno-polityczny i ekonomiczny, dzięki ce­chującej go dialektycznej jedności centralnego sterowania i wy­zwalania inicjatywy terenowej, umożliwia przeprowadzenie ekspe­rymentów pedagogicznych, ekonomicznych czy społecznych w skali ogólnonarodowej, regionalnej lub w skali całych klas czy środowisk społecznych. W tej sytuacji istnieją szczególnie duże możliwości przeprowadzania w trakcie badań andragogicznych wielorakich eksperymentów, poddanych rygorom sprawdzalności i jednoznaczności. Zasadnicza różnica między eksperymentami stosowanymi w badaniach andragogicznych przeprowadzanych w krajach kapitalistycznych i w krajach socjalistycznych polega właśnie na tym, że w systemie prywatnej własności środków pro­dukcji możliwe są tylko eksperymenty realizowane w mikrośro-dowiskach w celu afirmacji kapitalistycznych stosunków własno­ści; natomiast w ustroju socjalistycznym możliwe, a nawet ko­nieczne są eksperymenty dokonywane w makrostrukturach spo­łecznych, ukierunkowane perspyktywicznymi celami przemian socjalistycznych. W kapitalistycznym systemie społecznym celem eksperymentów andragogicznych jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak w danych warunkach społecznych funkcjonują okre­ślone programy, techniki i metody wychowawcze, przy tym wa­runki te traktowane są stabilnie. W ustroju "socjalistycznym wy­niki eksperymentów andragogicznych pozwalają określić wpływ wychowania ludzi dorosłych na dynamikę przeobrażeń społecz­nych, kulturowych i cywilizacyjnych.

Specyfika eksperymentu andragogicznego, realizowanego w warunkach socjalistycznego ustroju, społecznego, polega także na tym, że jest on zawsze oparty na założeniach teoretycznych i ideologicznych, związanych z doświadczeniem społeczno-histo-rycznym i naukowym, uzyskanym w toku budownictwa socjali­stycznego. Założenia te są następujące: 1) człowiek dorosły jest współtwórcą nowego, socjalistycznego ustroju, nie może być więc traktowany w kategoriach przedmiotu, rzeczy czy biernego obser­watora historii; 2) ustrój socjalistyczny wyzwala u większości obywateli ich najlepsze doświadczenia, inicjatywy, zdolności,

aspiracje i możliwości twórcze; 3) system socjalistyczny oparty na planowaniu życia społecznego przyczynia się do tego, że rów­nież w skali życia jednostki działają prawa przewidywania przy­szłości i projektowania swego życia zgodnie z głównymi tenden­cjami rozwoju społecznego; 4) w społeczeństwie socjalistycznym rozwój umysłowy i społeczno-moralny łudzi dorosłych dokonuje się przede wszystkim dzięki oddziaływaniu instytucji oświatowo--wychowawczych, pracy, a także dzięki zaangażowaniu się w ży­ciu społecznym.

Przyjęcie tych założeń chroni badacza przeprowadzającego eksperyment andragogiczny w ustroju socjalistycznym przed przypadkowym doborem problematyki i jednostronną interpre­tacją uzyskanych wyników, pozwala także uniknąć traktowania procesów społeczno-wychowawczych jako nieukierunkowanych i żywiołowych. Wyniki prawidłowo przeprowadzonego ekspery­mentu andragogicznego stanowią podstawę do ustalania takich programów, metod i technik oddziaływania wychowawczego, któ­rych stosowanie umożliwia realizację zadań wychowania ludzi dorosłych zgodnie z ideologią socjalistyczną oraz uniknięcie nie­bezpieczeństwa technokratyzmu i elitaryzmu, utylitaryzmu i bez-ideowości.

Specyficzny charakter eksperymentu andragogicznego polega na tym, że jest on realizowany w środowisku ludzi dorosłych. W społeczeństwie socjalistycznym w coraz większej mierze ludzie dorośli przejawiają takie potrzeby, postawy i dążenia, jak: dąże­nie do awansu zawodowego i społecznego, aktywne zaangażowa­nie się w życie społeczne, bogata konsumpcja wartości kulturalnych i materialnych, aspiracje twórcze, wielorakie powiązania instytucjonalne i środowiskowe, zaangażowanie w rozwiązywaniu problemów rodziny, różnorodność obserwacji społecznych, kryty­cyzm społeczny, godzenie interesów społecznych i indywidual­nych. Dlatego też eksperyment andragogiczny musi być zaprojek­towany i realizowany tak, aby uwzględniał te podstawowe potrze­by, sytuacje i dążenia ludzi dorosłych, a jego wyniki powinny? umożliwić lepsze przygotowanie ich do pracy i udziału w ż społecznym.

Tak projektowane eksperymenty andragogiczne, dotyczące np, takich zagadnień, jak adaptacja pracownika do warunków pracy uspołecznienie, kształtowanie umiejętności współżycia społeczne­go, wyrabianie dyscypliny pracy, formowanie aspiracji kultural­nych itp._f stają się źródłem tego typu uogólnień, i normatywów, które pozwalają lepiej kierować procesem społecznego, moralnego i umysłowego wychowania łudzi dorosłych. W ten sposób ekspe­rymenty andragogiczne służą sprawie postępu wychowawczego i społecznego. Ciekawą koncepcję typologiczną eksperymentu pedagogicznego opracował H. Muszyński⁵.

9. Metoda historyczno-porównawcza

Ważnym źródłem wiedzy andragogiczne j są doświadczenia i wzor­ce wypracowane przez poprzednie' pokolenia i przekazane przez historyków kultury, oświaty i wychowania. Andragogika, tak jak większość nauk społeczno-humanistycznych, posługuje się w badaniach również metodą historyczno-porównawcza.

AndragogiKa socjalistyczna szuka w przeszłości doświadczeń,, których znaczenie zostało historycznie potwierdzone, które są świadectwem podejmowania i rozwiązywania ważnych problemów dydaktycznych i wychowawczych danej epoki i które mogą być źródłem inspiracji dla współczesności.

Każde działanie wychowawcze spełnia dwie funkcje: 1) przy­czynia się do rozwiązania .ważnych w danej epoce problemów, do zaspokojenia określonych potrzeb społecznych; 2) daje podstawę do znalezienia pewnych trwałych rozwiązań o znaczeniu wykra­czającym poza czasowe granice danej epoki, aktualnych w epo­kach przyszłych.

Andragogika odwołuje się do tych idei i koncepcji oświato­wych, które narodziły się w określonym okresie historycznym, lecz — mimo ich prekursorskiego charakteru — nie mogły być wówczas realizowane.

Metoda historyczno-porównawcza służy do wydobywania, uogólnienia i upowszechniania tych prototypów rozwiązań pro­blemów andragogicznych, które utraciły znamiona utopijności i w warunkach społeczeństwa socjalistycznego stały się aktualne.

Z punktu widzenia współczesnej andragogiki potrzebne i inteJ resujące jest także śledzenie sposobów rozwiązywania tego mego problemu, dydaktycznego czy wychowawczego przez luc iyjących w różnych kulturach, na gruncie różnych tradycji, sy-i stemów oświatowych, ustrojów społeczno-politycznych.

Analiza porównawcza pozwala ujawnić podobieństwa i różnic między różnymi rozwiązaniami, funkcje społeczne, wielorakie uwarunkowania oraz możliwości zastosowania ich w aktualnej rzeczywistości. Oczywiście nie chodzi tu o rozpatrywanie możli­wości mechanicznego i bezkrytycznego przyjmowania i przeszcze* piania na grunt kultury socjalistycznej tamtych historyczni* sprawdzonych prototypów rozwiązań zagadnień wychowawczych^ Należy raczej wydobyć z doświadczeń historycznych te ele­menty, które mogą być twórczo przewartościowane i z powódź* niem włączone w socjalistyczny system wychowania człowiel dorosłego.

Analiza historyczno-porównawcza umożliwia uchwycenie pew­nych wspólnych cech i mechanizmów psychospołecznych, kić rających poszczególnymi działaniami w procesie wychowani* ludzi dorosłych. Poznanie tych sił, mechanizmów i prawidłowoś rozwojowych daje podstawę do bardziej pogłębionego rozumienia i wyjaśniania problematyki rozwoju i wychowania ludzi dorc słych.

10. Test

Na terenie andragogiki test dopiero zaczyna być wprowadzań}^

i4

i adaptowany do potrzeb tej dyscypliny naukowej. W praktyce]] oświatowej funkcjonują często sprawdziany utożsamiane z te-, stami. Do badań andragogicznych test został przeniesiony z psy­chologii i pedagogiki⁶ i odpowiednio do zadań poznawczycl tej nauki zmodyfikowany i dostosowany⁷. Tak jak w innycl

" ^B Zob. W. Zaczyński Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1968J PZWS.

⁷ Przykładem zastosowania testu psychologicznego w badaniach u niów dorosłych jest np. praca E. L. Thorndike Uczenie się dorosłych. War­szawa 1950, PZWS.

naukach społecznych, w andragogice istnieje również potrzeba dokonywania precyzyjnych pomiarów zjawisk wychowawczych i dydaktycznych, kontroli ich przebiegu, porównywania ich wiel­kości i intensywności, wykrywania różnic miedzy nimi. Prawi­dłowo skonstruowany i zastosowany test pozwala na obiektywne i dokładne mierzenie badanych zjawisk. Jako narzędzie pomiaru, test musi być obiektywny, dokładny, czuły i rzetelny. Test powi­nien zawierać skalę ocen oraz instrukcję określającą sposób jego stosowania. W celu sprawdzenia trafności testu, należy poddać go walidacji. Wśród testów stosowanych w badaniach andragogicz­nych rozróżniamy testy wiadomości, inteligencji i testy osobowo­ści. Każda z tych grup testów ma swoją specyfikę teoriopoznaw-czą i metodyczną.

Test ma "zawsze określonego adresata; jest konstruowany spe­cjalnie z punktu widzenia możliwości tego adresata. Stosowanie testu umożliwia otrzymanie w każdym następnym badaniu iden­tycznych lub zbliżonych wyników. Test jest dokładny tylko wte­dy, kiedy współczynnik .korelacji wyników dwóch kolejnych prób wynosi co najmniej 0,75. Czułość testu polega na tym, że ujawnia on najdrobniejsze różnice miedzy rezultatami otrzyma­nymi przez badane tym testem osoby.

W celu prawidłowego skonstruowania i stosowania testu, na­leży brać pod uwagę cechy treściowe prób oraz właściwości. ba­danych osób. Wykreślenie krzywej Gaussa⁸ umożliwia wykrycie stopnia trudności i łatwości danego testu. Warunkiem ustalenia czułości testu jest dobranie zadań „według zasady" od łatwego do trudnego, od prostego do złożonego. Test zawsze jest przezna­czony do badania osób w określonym wieku i o określonym po­ziomie rozwoju. Normy przyjęte w testach •— normy rozwojo­we — są względne, odnoszą się zawsze do konkretnego środo­wiska.

Z tych powodów testy stosowane przez andragogów muszą uwzględniać te wśzystke konkretne różnice, jakie występują mię­dzy osobami dorosłymi poddawanymi badaniom. Wiek, doświad­czenie społeczne, wykształcenie, zaangażowanie społeczne, do­świadczenie życiowe, stan zdrowia, zdolności, aspiracje, tradycje, £

światopogląd i inne cechy osobowości, a przede wszystkim przyna-J leżność klasowa, i przygotowanie zawodowe — to zespół tycbj czynników, które w mniejszym lub większym stopniu, warunku jaj w różnym zakresie i kierunku zachowania społeczne i poglądy' ludzi dorosłych, ich stosunek do norm i idei wychowawczych] przekazywanych im w procesie nauczania i wychowania. W celuj wyeliminowania z badań andragogicznych sądów i wartości su­biektywnych, stosuje się w testach określone skale ocen, umoż liwiające badanemu udzielenie odpowiedzi konstatujących ,,tak"| lub „nie" lub też pozwalające mu na posłużenie się systemami! znaków wartościujących „plus", „minus".

Wałidacja testu polega na wyjaśnieniu i ścisłym określeniu^ wartości, jakie mają być za pomocą tego narzędzia zmierzone.; Test musi być „walidentny", czyli służebny wobec założonych'! funkcji poznawczych. Stopień walidacji testu można zweryfiko-j wać przez analizę i ustalenie korelacji dla wyników różnych jed-notematycznych testów.

W badaniach andragogicznych określenie stopnia walidacji^ testu jest szczególnie ważne. Mierzenie wiadomości, inteligencji, zdolności, sprawności, odpowiedzialności ludzi dorosłych jest bar­dzo trudne. W grę wchodzą bowiem takie czynniki, jak: niechęć| do poddawania się badaniu i obawa przed ewentualną kompromi­tacją wskutek wykrycia ich braków w wiadomościach; przesadnt często poczucie niezależności i własnej wartości; pewien stopier sztywności i stereotypowości reakcji myślowych i emocjonalnych;; obawa przed występowaniem w roli „królika doświadczalnego"; brak czasu na udział w badaniach; wielorakość obowiązków i za­angażowań utrudniających skoncentrowanie się na autoanalizit i wykonywaniu zadań testowych; niepewność co do sposobu korzystania przez badacza informacji podawanych w czasie badai testowych.

Stosowanie testów andragogicznych nie ma charakteru dowol­nego, jest podporządkowane rygorom postępowania badawcze-i go, określonym w instrukcji. Ogólne zasady stosowania t« stów — w tym również testów andragogicznych — można ujątf następująco: po pierwsze, osoby badane należy zapoznać z tester przed rozpoczęciem badań, -najlepiej odczytując im jego trc Szczególnie ważne jest także podanie osobom badanym instrukcji

w dosłownym brzmieniu, ustalonym w teście. Materiał stoso­wany w badaniu testowym musi być identyczny dla wszystkich osób badanych.

W. Zaczyński tak definiuje test: „Test jest to specjalna pró­ba, identyczna dla wszystkich badanych, wprowadzana intencjo-nalnie w ściśle kontrolowanych warunkach i umożliwiająca obiektywny i dokładny pomiar badanej cechy, procesu psychicz­nego lub jego zewnętrznych rezultatów" ⁹.

Za pomocą testów psychologicznych lub pedagogicznych, zmodyfikowanych i dostosowanych do specyfiki sytuacji, potrzeb i prawidłowości rozwojowych ludzi dorosłych, można badać ich zdolności, inteligencję, cechy charakterystyczne, wiadomości

i umiejętności.

Wśród klasyfikacji różnych rodzajów testów na uwagę za-sługuje podział R. L. Etaela¹⁰. Wyróżnia on testy słownikowe, wiadomości, wyjaśniania, zastosowania, liczenia. Zaczyński wpro­wadza pojęcie testów wiadomości statystycznych i dynamicznych.

Testy umiejętności podstawowych, pozwalające ustalić np. poziom czytania, pisania i rachowania, mogą być stosowane w ba­daniu wyników nauczania w szkołach podstawowych dla pracują­cych. Również testy wiadomości szkolnych, wymagające bądź przypomnienia lub odtworzenia wiadomości, bądź uzupełnienia łuk w tekście, bądź odpoznania informacji zapamiętanych i su­gerowanych w tekście, bądź przyporządkowania odpowiedzi do korespondującego pytania, bądź też wyboru odpowiedzi prawidło­wej, mogą być z powodzeniem stosowane w szkolnictwie dla pnar cujących w celu dokonywania pomiarów wiadomości osób uczą­cych się.

W badaniach andragogicznych celowe jest także prowadzenie tego typu pomiarów, które pozwalają na ujęcie profilu osobowości ludzi dorosłych. Pomiary są możliwe przy zastosowaniu wielu różnorodnych testów, pozwalających mierzyć te cechy psychiczne badanych osób, które dają podstawę do- całościowego scharakte­ryzowania osobowości człowieka. Badania profilu osobowości zostały zapoczątkowane i rozwinięte w psychologii, następnie były; prowadzone na terenie innych nauk zajmujących się człowiekiem, W badaniach tych konieczne jest kompleksowe stosowanie spe-J cjalnie dobranych, skonstruowanych i wystandaryzowanych te­stów osobowości oraz testów wiadomości, umiejętności, inteligen­cji i zdolności. Badanie za pomocą specjalnego układu testów J pozwala bowiem na poznanie i zrozumienie życia psychicznego :| człowieka dorosłego, ujmowanego jako podmiot i przedmiot od-j działywania dydaktyczno-wychowawczego. W wyjaśnianiu tych zjawisk i procesów z zakresu wychowania i kształcenia ludzi do-' rosłych, które są właśnie rezultatem wieloetapowego i wieloczyn-nikowego oddziaływania wychowawczego, bardzo pomocne mogą j być profile andragogiczne. Wiedza o profilach osobowości ludzi; dorosłych uzyskana za pomocą zespołu testów jest przydatna dla formułowania racjonalnych i skutecznych norm i dyrektyw po-.: stepowania dydaktyczno-wychowawczego. Pozwala rozumieć tej decyzje i zachowania ludzi dorosłych, które są rezultatem cało­kształtu ich doświadczenia zawodowego, społecznego i uczenia się. Umożliwia rozumienie przyczyn powodzenia i niepowodzenia w uczeniu się, w pracy zawodowej, w życiu społecznym i osobi­stym. Gromadzenie takiej wiedzy oraz potrzebnych w badaniach narzędzi pomiaru należy uznać za ważny element programu po­znawczego andragogiki.

Test -w badaniach andragogicznych pełni zatem dwie funkcje::

a) diagnostyczną — służącą do określenia poziomu zaawanso-? wania rozwojowego ludzi w zakresie określonych umiejętności,'! wiedzy, sprawności czy zdolności;

b) prognostyczną — pozwalającą przewidywać zachowania in-| telektualne, emocjonalne i społeczne ludzi dorosłych.

---