Pojęcie prawa

Odpowiedź na pytanie, czym jest prawo, nie jest łatwa, gdyż mamy tu do czynienia z pojęciem wieloznacznym. Mówimy przecież o prawach przyrody, prawach ekonomicznych itp. Również na gruncie nauk prawnych termin ten nie jest jednoznaczny.

Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo, zagwarantowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym

Wydawane - państwo przez upoważniony organ tworzy nową, nieistniejącą przedtem normę.

Sankcjonowanie - normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje się za obowiązującą prawnie. ( np. koszty zwykłego pochówku w prawie spadkowym, separacja, teraz propozycje dotyczące konkubinatu)

Teoretycy prawa toczą spór o sposób pojmowania tego terminu. Dwie zasadniczo odmienne grupy koncepcji, reprezentowane w tym sporze, to:

1. grupa koncepcji prawa jako zespołu tak czy inaczej rozumianych norm postępowania (koncepcje prawa natury i pozytywistyczne),

2. koncepcje, według których prawo jest zespołem faktów psychicznych lub społecznych, związanych z określonego rodzaju normami (realizm prawniczy, zwłaszcza amerykański).

Jeśli chodzi o pierwszą wymienioną grupę koncepcji, to nie jest ona jednorodna, gdyż w jej łonie toczą ze sobą spór zwolennicy pozytywizmu prawniczego i teorii prawa natury.

W pozytywistycznych koncepcjach prawa przyjmuje się, że treść norm wyznaczana jest wyłącznie przez akty prawotwórcze organów państwa, tzn. akty stanowienia bądź uznania przez państwo określonych norm za prawo. W ujęciu pozytywistów prawo jest zatem zbiorem norm obowiązujących z woli państwowego prawodawcy.

W koncepcjach prawa natury przyjmuje się, że obowiązują jakieś normy (normy prawa naturalnego) niezależne od aktów prawotwórczych państwa. Zwolennicy teorii prawa natury różnią się między sobą poglądami na temat: źródła tych norm (Bóg, rozum ludzki, godność człowieka itp.), stabilności ich treści (treść niezmienna bądź zmienna), ich charakteru (materialny lub proceduralny).

Ujęcie przedmiotowe i podmiotowe

- Prawo w znaczeniu przedmiotowym (np. przepisy prawa karnego)

- podmiotowym (gdy ktoś ma prawo do czegoś, np. prawo własności samochodu).

Pojęcie prawa w znaczeniu podmiotowym nie oznacza przepisów obowiązujących, czyli odróżnić je należy od obowiązującego porządku prawnego określanego jako prawo przedmiotowe. Według Woltera „prawem podmiotowym jest przyznana i zabezpieczona przez normę prawną sfera możności postępowania w określony sposób”, w innym ujęciu to „powiązany ze sobą funkcjonalnie zespół uprawnień i skorelowanych z nimi obowiązków”.

Z przeprowadzanych w doktrynie klasyfikacji praw podmiotowych warto przytoczyć najbardziej chyba powszechne podziały na prawa:

• majątkowe i niemajątkowe;

• bezwzględne i względne.

Prawa majątkowe realizują interes ekonomiczny uprawnionego i mają wymiar pieniężny. Prawa niemajątkowe nie mają wymiaru ekonomicznego, charakteryzuje je ścisły związek z osobą uprawnionego.

Jeżeli chodzi o drugi podział, to według powszechnie panującego przekonania prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne erga omnes. Ich korelatem jest ciążący na nieograniczonej liczbie osób obowiązek biernego zachowania się, tj. nieprzeszkadzania uprawnionemu w wykonywaniu prawa, nieingerowaniu w nie. Z faktu przysługiwania danemu podmiotowi prawa nie wynika stosunek prawny między nim i wszystkimi pozostałymi podmiotami. Jednak przeciwko każdemu, kto wkroczy w sferę wyłączności zagwarantowanej uprawnionemu, przysługuje uprawnionemu roszczenie. W takiej sytuacji powstaje stosunek prawny (skonkretyzowany stosunek prawny). Stosunek ten wygasa po uczynieniu zadość żądaniu uprawnionego. Prawo trwa nadal. Każde zakłócenie uprawnień rodzi reakcję w postaci roszczenia, jednak - według tradycyjnego ujęcia - prawo bezwzględne nie wyczerpuje się roszczeniach. (Własność)

Prawa względne są skuteczne inter partes, czyli tylko między stronami stosunku. Uprawnieniu odpowiada obowiązek konkretnej osoby lub osób. Tylko osoby zobowiązane mogą dopuścić się naruszenia prawa. Roszczenie nie jest tu skutkiem naruszenia prawa, lecz jego istotą; roszczenie a zarazem prawo powstaje wraz ze stosunkiem prawnym. Zadośćuczynienie roszczeniu oznacza wygaśnięcie prawa. Prawo względne wyczerpuje się w roszczeniach. (Sprzedający ma obowiązek wydać towar nabywcy, a nabywca ma prawo do otrzymania towaru).

Prawo a moralność i obyczajowość. W społeczeństwie funkcjonuje wiele norm, ale tylko niektóre spośród nich mają charakter prawny. Część z nich to normy moralne. Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre albo złe. Za szczególny rodzaj norm moralnych można uznać normy religijne. (różne zakresy stosowania w różnych krajach, problemy z konfliktem norm)

Normy obyczajowe - ich źródłem jest wytworzony w pewnym środowisku sposób postępowania w różnych sytuacjach życia codziennego. Wielokrotnie powtarzany, zwłaszcza przez osoby ważne dla danej społeczności zyskuje rangę wyznacznika postępowania. Naruszenie może narazić nas na ostracyzm.

Normy prawne od moralnych i obyczajowych różni przede wszystkim:

1. Powszechność obowiązywania norm prawnych - ograniczony zakres obowiązywania obyczajowych i moralnych,

2. Sankcja - w przypadku norm prawnych jest to dolegliwość zadawana przez właściwie organy państwowe, w przypadku norm moralnych i obyczajowych może to być ostracyzm społeczny, presja opinii publicznej, wyrzuty sumienia…

3. Dwustronny charakter norm prawnych - jednostronny norm moralnych. W normach prawnych mamy obowiązek i uprawnienie żądania jego wypełnienia. W moralnych obowiązek nie uprawnia do jego prawnego egzekwowania (miłuj bliźniego).

4. Kryterium naruszenia normy. O naruszeniu normy prawnej decyduje wyraźnie uzewnętrzniony czyn (zachowanie, słowa..) Norma moralna lub obyczajowa może zostać naruszona nawet myślą czy uczuciem.

Niektóre normy obyczajowe i zwyczaje podnosi się do rangi obowiązujących norm postępowania. Chodzi o zasady współżycia społecznego np. art. 5 zdanie pierwsze kc. „nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego”.

Art. 56 kc. „Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów”.

Norma prawna i przepis

Termin norma oznacza przede wszystkim dyrektywę postępowania. Używa się go również do określenia jakiegoś prawidła, wzorca, przyjętej miary czy ilości czegoś. Norma postępowania to wypowiedź dyrektywalna, nakazująca lub zakazująca określonym podmiotom (adresatom normy) określone zachowanie w określonych okolicznościach. Rodzajem normy postępowania jest norma prawna.

Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Przepisem natomiast nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest artykuł, paragraf, punkt, ustęp.

Przykład

Kodeks cywilny, art. 158: Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione.

To jest przepis. Wynika z niego pewna reguła postępowania, nakazująca zawieranie umów zobowiązujących do przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu notarialnego. Zespół takich, wynikających z przepisów reguł postępowania, nazywamy prawem.

Cechy normy prawnej

Norma prawna ma następujące cechy:

1. Ma charakter ogólny — nie indywidualizuje osoby, której postępowanie jest w niej opisane. Podmiotem jest każdy, kto znajduje się w hipotetycznych warunkach.

2. Ma charakter dwustronny — jedna strona ma obowiązek, któremu towarzyszy prawo drugiej strony (np. obowiązek zwrotu długu i prawo żądania jego zwrotu; prawo do prywatności i obowiązek powstrzymania się od naruszania prywatności).

3. Jest zagwarantowana przymusem państwowym — jej naruszenie pociąga za sobą zastosowanie przymusu.

Koncepcje budowy normy prawnej

Istnieją rozmaite koncepcje opisujące budowę normy prawnej. Najbardziej znane to: teoria trójelementowej budowy normy oraz koncepcja norm sprzężonych.

Teoria trójelementowej budowy normy. Według tej teorii norma składa się z trzech elementów:

1. hipotezy,

2. dyspozycji,

3. sankcji.

Hipoteza opisuje sytuację, w której norma ma zastosowanie, np. norma z art. 158 Kodeksu cywilnego mówi o sytuacji, gdy ktoś chce zawrzeć umowę zobowiązującą do przeniesienia własności nieruchomości (np. umowę sprzedaży domu). Dyspozycja to ta część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący w danej sytuacji sposób zachowania. W naszym przykładzie dyspozycja normy wynikającej z przepisu art. 158 Kodeksu cywilnego wskazuje, że w opisanej tam sytuacji należy zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego. Sankcja to ta część normy prawnej, która mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą zachowanie niezgodne z dyspozycją. W naszym przykładzie ta część normy znajduje się w art. 73 § 2 Kodeksu cywilnego, który przewiduje sankcję w postaci nieważności czynności prawnej.

Teoria norm sprzężonych.

Według tej teorii normy prawne występują zawsze parami:

Każda składa się z hipotezy (H) i dyspozycji (D). W przypadku normy sankcjonującej hipotezą jest to, że doszło do zachowania niezgodnego z dyspozycją normy sankcjonowanej. Norma sankcjonująca zaczyna działać dopiero w takim przypadku i zawiera ona dyspozycję dla organów ochrony prawnej, mówiącą, jakie działania ma podjąć dany organ w związku z zaistniałym naruszeniem prawa.

Podział norm prawnych

W systemie prawa istnieją zasadniczo dwa rodzaje norm, różniące się od siebie charakterem i mocą obowiązującą:

1. normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne, normy ius cogens),

2. normy względnie obowiązujące (dyspozytywne, normy ius dispositivum).

Normy imperatywne zawierają niepodważalny, bezwzględnie obowiązujący nakaz państwa, od którego nie można się uchylić. Osoba, do której taka norma jest skierowana, musi zachować się zgodnie z jej dyspozycją — w przeciwnym razie dojdzie do naruszenia prawa. Normy tego typu obowiązują bez względu na wolę zainteresowanych osób, tzn. osoby te nie mogą zawrzeć w umowie postanowień sprzecznych z normą imperatywną.

Znany nam już art. 158 Kodeksu cywilnego zawiera normę imperatywną. Strony umowy sprzedaży czy zamiany nieruchomości nie mogą się umówić, że przeniesienie własności nieruchomości nastąpi w formie innej niż akt notarialny. Taka umowa byłaby nie miałaby skutku prawnego. Normy imperatywne stanowią większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Normy prawa konstytucyjnego, administracyjnego, finansowego i karnego są normami imperatywnymi.

Normy dyspozytywne to takie, które znajdują zastosowanie wtedy, gdy zainteresowane strony nie umówiły się inaczej. Na przykład art. 547 Kodeksu cywilnego mówi o tym, kogo obciążają koszty wydania i odebrania rzeczy sprzedanej. Stosuje się go tylko wtedy, gdy strony nie zawarły w umowie sprzedaży postanowień odmiennych.

Normy dyspozytywne są w systemie prawa wyjątkiem, zaś imperatywne — regułą. Normy dyspozytywne spotykamy najczęściej w prawie cywilnym, choć oczywiście nie wszystkie normy prawa cywilnego są normami dyspozytywnymi (patrz np. art. 158 k.c.). Normy dyspozytywne są przydatne, bo uwalniają strony od konieczności drobiazgowego określania praw i obowiązków stron przy każdej, nawet najdrobniejszej umowie (np. sprzedaży długopisu).

Podział przepisów prawa

Przepisy prawa dzielą się na:

1. ogólne (leges generali),

2. szczególne (leges speciali).

Przepisy ogólne określają daną regułę, natomiast przepisy szczególne przewidują wyjątki od tej reguły.

Przykład

Kodeks karny, art. 278, § 1: Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 [przepis ogólny] [...]

§ 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku [przepis szczególny].

Inne rodzaje przepisów to:

Przepisy odsyłające zawierają w swojej treści odesłanie do innych przepisów, zarówno konkretnych, jak i całych aktów prawnych. Na przykład: Prawo autorskie, art. 76: Postanowienia umów sprzeczne z art. 75 ust. 2 i 3 są nieważne lub Przepisy ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego art. Art. 38.O ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej, do nienależnie otrzymanych przez jednostki samorządu terytorialnego kwot części wyrównawczej, równoważącej i regionalnej subwencji ogólnej stosuje się przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, z wyłączeniem przepisu art. 57 tej ustawy.

Przepisy blankietowe zawierają upoważnienie określonego organu do ustanowienia przepisów ściśle regulujących jakiś problem. Na przykład: Minister właściwy do spraw telekomunikacji określi w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady kontroli uiszczania abonamentu.

Przepisy związane z procesem legislacyjnym znajdują się na końcu każdego aktu prawnego i określają czas oraz tryb, w jakim nowe przepisy zastępować będą dotychczas obowiązujące.

8

---