Prof. St. Ciok

METODOLOGIA

Wykład II

1. METODOLOGIA

(znaczenie metodologii, typy, koncepcje wiedzy, schemat poznania naukowego)

2. BADANIA

(pojęcia, typy, fazy)

3. PROBLEMY GEOGRAFII JAKO NAUKI

(dualizm, specjalizacja, tożsamość, synteza, praktyczny aspekt)

4. BADANIA GEOGRAFICZNE (PROCES BADAWCZY)

(etapy procesu badawczego, problem badań, hipotezy, plan, pomiar, zbieranie danych, analiza danych, uogólnienie)

5. SPOSOBY OPRACOWANIA I PREZENTACJI WYNIKÓW BADAŃ

6. ETYKA BADAŃ NAUKOWYCH

1. METODOLOGIA

• najważniejsze narzędzie nauki

• metanauka (określa to, co jest nauką, a co nią nie jest)

• odkrywa i weryfikuje fakty naukowe

nauka (ang. scence, łac. sciare) oznacza wiedzę

Sposoby zdobywania wiedzy:

• model oparty na autorytecie - odwoływanie się do autorytetów

• model oparty na wierze - odwoływanie się do autorytetów ponadnaturalnych (wróżbici, wyrocznie, media)

• model racjonalny - zdobywanie wiedzy poprzez odwoływanie się do reguł,metod

• istnieje możliwość poznania świata niezależnie od obserwacji

• wiedza jest niezależna od doświadczenia

• podejście naukowe - wiedzę czerpie się z metodologii

Metodologia nauk - to system jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewolucji wiedzy.

System reguł i procedur - ciągle się zmienia, jest udoskonalany.

Schemat poznania naukowego

Metodologia szczegółowa - dotyczy jednej dziedziny nauki (np. geografii)

Metodologia normatywna - zasady wzorcowego procesu naukowego dla wszystkich dyscyplin naukowych

Podsumowanie

1. Czynnikiem jednoczącym naukę jest jej metodologia. To ona odróżnia podejście naukowe od innych sposobów zdobywania wiedzy.

2. W podejściu naukowym przyjmuje się następujące założenie: natura jest uporządkowana, poznawalna, wiedza jest wyprowadzona z nabytego doświadczenia.

3. metodologia podejścia naukowego służy trzem podstawowym celom:

1. dostarcza reguł komunikacji

2. dostarcza reguł wiarygodnego wnioskowania

3. dostarcza reguł intersubiektywności (możliwości dzielenia się wiedzą)

Te trzy systemy reguł pozwalają nam zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowania i własne środowisko w sposób w jaki inne sposoby gromadzenia informacji (oparte na autorytecie, wierze i rozumie) nie są w stanie tego uczynić.

4. Podejście naukowe dostarcza wiedzy, która może zostać zweryfikowana. Metoda naukowa wymaga ścisłego respektowania zasad logiki i obserwacji. Proces badawczy jest cykliczny i samokorygujący. Racjonalna krytyka powinna stać się podstawą przedsięwzięć naukowych, a nauka powinna się znajdować w stanie ciągłej rewolucji.

2. BADANIA

Badanie - jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych działań, mających zapewnić obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie określonego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej.

Badanie - jest to zbiór skoordynowanych czynności, które przynoszą nową wiedzę.

Rodzaje:

• Badania podstawowe (poznawcze) - mają na celu wzbogacenie wiedzy danej dyscypliny naukowej poprzez formułowanie ogólnych praw naukowych. W pracach tego typu dość często przeprowadza się krytyczną ocenę dotychczasowych sposobów rozwiązań danego problemu badawczego.

• Badania stosowane (empiryczne) - realizowane są dla umożliwienia formułowania wniosków, które mogą być aplikowane do praktyki, w celu poprawy efektywności jej działania. Wśród nich wyróżniamy:

• Prace opisowe (deskryptywne) - polegają na opisie badanych zjawisk lub faktów pod kątem analizy struktury i mechanizmów ich funkcjonowania. W tego rodzaju badaniach pytania problemowe rozpoczynają się od partykuły: jaka?, jaki?, które?

• Wyjaśniające (eksplanacyjne), dotyczą badania związków i zależności przyczynowo-skutkowych między określonymi zjawiskami i procesami, partykuła pytań: dlaczego?

• Odtwórcze (replikacyjne), cechują się odtwórczym charakterem, badania te albo rozszerzają zakres przedmiotowy lub podmiotowy uprzednich badań albo wiążą się z innymi metodami ich analizy i weryfikacji.

• Weryfikacyjne, ich celem jest ustalenie zależności w obrębie analizowanych zjawisk i procesów. Najczęściej stosuje się badania weryfikacyjne typu indukcyjnego lub redukcyjnego.

• indukcyjnego - znamy przyczyny, poszukujemy następstw

• redukcyjnego - znamy następstwa, poszukujemy przyczyn

Inny podział:

• Badania jakościowe - analizowane obiekty, zjawiska lub elementy procesów społecznych są wyróżnione w skali nominalnej lub porządkowej.

• Badania ilościowe - związane są z poznawaniem oraz wykrywaniem pewnych prawidłowości zjawisk i procesów w kategoriach ich struktury, zależności oraz dynamiki.

• Badania kompleksowe - dotyczą opisu, badań, rejestracji przy użyciu różnych technik, metod i narzędzi badawczych. Ich przedmiotem jest całość nie zawsze spójna, cechy nie są jednorodne, nie stanowią systemu.

• Badania przyczynkarskie - dotyczą wąskiego zakresu zagadnień, dlatego nie rozwiązują one problemu w sposób kompleksowy. Dobrze i świadomie zaprojektowane mogą przynieść konkretne korzyści teoriopoznawcze i metodyczne.

• Badania systemowe - przedmiotem zainteresowania tego typu badań są systemy, które jako elementy zawierają obiekty lub procesy fizyczne ulegające zmianom w czasie i przestrzeni. Są to systemy wchodzące w zakres bardzo wielu nauk.

• Badania diagnostyczne - dotyczą twierdzeń, które orzekają o istniejącym stanie faktycznym zjawiska lub analizowanego procesu. Najczęściej mamy do czynienia z pomiarami jednorazowymi lub wykonywanymi dwukrotnie w niewielkim odstępie czasu. Stanowią podstawę formułowania nowych prognoz w zakresie wielu zjawisk i procesów.

• Badania predyktywne - formułowanie prognoz rozwoju (zmian). Wyniki badań o charakterze prognostycznym pozwalają określić tendencje rozwojowe w badanych zjawiskach. Są trzy typy badań:

• Przekrojowe (transwersalne) - opierają się najczęściej na pomiarach jednorazowych, wykonane są w jednej lub kilku grupach, niezależnie od płci i wieku; można dokonywać pomiarów całej zbiorowości obiektów

• Ciągłe - podłużne (longitudialne) - polegają na wielokrotnych pomiarach tej samej próby, zjawisk lub procesów, dokonywane są przez długi okres czasu

Warunki:

• pomiar musi być przeprowadzony w identyczny sposób

• musi istnieć porównywalność wyników badań (te same narzędzia i techniki analizy wyników)

• Półciągłe - wielokrotnie powtarzane na tych samych obiektach przez pewien czas, krótszy jednak niż cały interesujący badacza odcinek czasu. Przy zastosowaniu tej techniki można kilkakrotnie skrócić czas badań, uzyskując porównywalny efekt, jak przy badaniach ciągłych

• Mieszane - stosuje się wówczas, gdy ze względów losowych niektóre osoby nie mogą uczestniczyć w dalszym procesie badań ciągłych lub półciągłych. W ich miejsce w systemie badań mieszanych dobiera się osoby o podobnych cechach do tych, które były badane.

W trakcie całego procesu badawczego wyróżniamy trzy fazy:

1. faza koncepcji (przygotowanie do badań i czynności, tj.:)

• określenie przedmiotu i celu badań

• sformułowanie problemów badawczych (rozbicie na pytania i problemy)

• sformułowanie hipotez - musimy mieć wiedzę o badanych zjawiskach lub metodach

• wybór terenu badań lub dobór próby

• opracowanie technik badawczych (badania pilotażowe)

• opracownie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych

2. faza badań właściwych

• zaraz po zakończeniu badań pilotażowych

• badania powinny przebiegać sprawnie i trwać możliwie jak najkrócej - trzeba pamiętać o dynamice zdarzeń społecznych

3. faza polega na uporządkowaniu

• uporządkowanie

• analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności

• weryfikacja hipotez

• opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników

Wykład III

3. PROBLEMY GEOGRAFII JAKO NAUKI

1. GEOGRAFIA JAKO NAUKA

Znaczenie, funkcje  zespół cech, który opisuje system dyscypliny naukowej

Elementy dyscypliny naukowej

• Społeczność badaczy

Społeczność geografów systematycznie się powiększa, a możliwości maleją, gdyż geografowie nie odgrywają znaczącej roli w projektach badawczych, są wypierani przez przedstawicieli innych dyscyplin, np. politologów, ekonomistów, urbanistów

• Dziedzina zainteresowań naukowych

Zakres przedmiotowy się poszerza, ale potencjał jest większy niż możliwości; umiejętności nie znajdują odzwierciedlenia w praktyce; nie podejmuje się prób rozwiązania złożonych zadań; zakres nie jest taki jak to wynika z potencjału

• Działalność badawcza

Wyjaśnienie i realizacja określonych celów:

• Uzyskanie opisu stanu lub zmian określonej rzeczy

• Wyjaśnienie przyczyn stanu lub zmian

• Sformułowanie prognoz

• Opracowanie projektów działań

• Podjęcie działań na rzecz realizacji sformułowanych projektów

Specjalizujemy się głównie w opisie, mało wyjaśniamy, a jeszcze mniej prognozujemy.

• Zasoby wiedzy

Ciągle się powiększają.

„Mamy znane wiadome. Rzeczy, o których wiemy, że je wiemy. Wiemy również, że istnieją znane niewiadome. Innymi słowy, wiemy, że są pewne rzeczy, których nie wiemy. Ale są również nieznane niewiadome - takie, o których nie wiemy, że ich nie wiemy.”

D. Rumsfeld

Jeszcze nie wiemy:

Jak człowiek wpływa na środowisko?

Jakie są bariery rozwoju?

2. DUALIZM PRZEDMIOTOWY I METODOLOGICZNY GEOGRAFII

• Zajmuje się zjawiskami przyrodniczymi i społecznymi

• Dyscyplina pogranicza (jest nauką pośrednią między naukami przyrodniczymi a humanistycznymi)

• Dualizm przedmiotowy to podział na geografię społeczną i fizyczną i wynika on z metodologii oraz określa strukturę dzisiejszej geografii.

GEOGRAFIA

FIZYCZNA

Poziomy

SPECJALISTYCZNY KOMPLEKSOWY

geomorfologia geografia kompleks.

klimatologia ekologia krajobrazu

hydrologia geoekologia

geografia gleb

kazda z nich: kompleksowe

• bada składnik badania środ.,

epigeosfery uwzględnia

• ma określony komponenty

przedmiot badań i powiązania

• własne metody oraz człowieka

badawcze

• usamodzielnia się

SPOŁECZNO - EKONOMICZNA

Geografia

ludności

osadnictwa

przemysłu

usług

turyzmu

rolnictwa

• zjawiska, procesy gospodarcze, polityczne, społeczne, itp.

• istnieją dwa silne bieguny: ekonomia i społeczeństwo

• osłabienie spójności

• wspólny model metodologiczny ukształtowany na gruncie nauk przyrodniczych

• polega głównie na ustalaniu faktów empirycznych na drodze:

• obserwacji

• pomiarów

• eksperymentów

• wykrywaniu prawidłowości

• dezintegracja w przejściu z ujęcia antropogenicznego do różnych dziedzin

• jedną z przyczyn dezintegracji jest dualizm metodologiczny wyrażany w postaci dwóch przeciwstawnych wzorców metodologicznych

• naturalistycznego (charakter metodologii nauk społecznych nie różni się zasadniczo od nauk przyrodniczych

• humanistycznego (metodologia nawiązuje do nauk społecznych)

3. SPECJALIZACJE I SEGMENTACJA GEOGRAFII

• Zajęcie się wąskimi dyscyplinami, z uwagi na ułatwienia jakie za tym idą (schemat podziału nauk geograficznych i ich stosunek do innych nauk (wg Leszczyckiego) - Geografia powszechna 1962, t. I s. 53)

• Negatywne konsekwencje specjalizacji

• oderwanie od geografii pewnych subdyscyplin, które istnieją dziś jako samodzielne nauki (geologia, demografia) lub przeszły do innych nauk (biogeografia, geografia gleb)

• tendencje do autonomizacji przedmiotowej secesji jeszcze subdyscyplin geograficznych; hermertzacja języków i utrata komunikacji

• zacieśnienie do jednej dyscypliny, wykształcenie nie ma ducha geograficznego

• skupianie się tylko na niektórych wąskich problemach

• zaniechano szerokiej wieloprzedmiotowej analizy i uogólniania

• nurt specjalistyczny spowodował stałe poszerzanie się pola badawczego subdyscyplin co zbliżyło je do innych dyscyplin szczegółowych, ale oddaliło od korzenia geograficznego

• utrata możliwości komunikacji w kręgu tej samej nauki

• tworzenie wielkiej ilości produktów naukowych, różnej jakości, które trudno zweryfikować i przyswoić

• trudności praktycznego wykorzystania tworzonej wiedzy, która często nic nie rozwiązuje i niczego nie objaśnia

4. JEDNOŚĆ I TOŻSAMOŚĆ GEOGRAFII

Istnieją tendencje by doprowadzić do spójnośći.

Fazy rozwoju geografii:

1. monodyscyplinarna

posiada własne pole badawcze, które było wyraźnie zdefiniowane

relacje człowiek środowisko

podstawa integracji: ujęcie regionalne

siłę stanowiły syntezy regionów, krajów

2. multidyscyplinarna

dzisiejsza geografia jest w tej fazie i stanowi silnie rozbudowany system dyscyplin specjalistycznych; silnie pogłębia się dezintegracja

3. interdyscyplinarna

wykształcenie płaszczyzn integracji miedzy dyscyplinami specjalistycznymi

Co utrudnia ustalenie spójności (koncepcji przedmiotowej)?

• niski poziom rozwoju teoretycznego (wg Chojnickiego geografia dziś jest w fazie preteoretycznej)

• podstawowe pojęcia geograficzne obejmują procesy heterogeniczne

• wraz z rozwojem geografii koncepcje przedmiotowe i pojęcia ulegały ciągłym zmianom

Sposoby budowy tożsamości i jedności geografii:

• na gruncie odniesienia przedmiotowego (rekonstrukcja i precyzowanie podstawowych koncepcji i pojęć ogólnogeograficznych)

• poprzez szukanie specyfiki geografii w metodach, tj. metoda regionalna, kartograficzna, analiza przestrzenna, GIS

• poprzez integrację na płaszczyźnie problemowej, np. podejmowanie problemów badawczych rozwiązywanych wspólnie przez geografów fizycznych i społeczno - ekonomicznych

• poprzez budowanie lub wzmacnianie dyscyplin wiążących, np. geografia regionalna

5. INTEGRACJA I SYNTEZA GEOGRAFII

Warunki konstruowania syntez:

• przywrócenie sensu tezie opartej na holizmie, mówiącej o specyfice ujęcia geograficznego

• główny przedmiot badań geograficznych - obszar, należy się skupić na tym co odróżnia ten obszar od innych

• punkt ciężkości badań należy przenieść na badanie związków i relacji pomiędzy elementami

• należy prowadzić badania zespołowo, angażując specjalistów różnych dziedzin

• synteza nie może być prostą analizą faktów i zjawisk, ale ma być nową jakością, odkryciem tego co leży u podstaw jego niepowtarzalności

• syntezy wymagają głębokiej znajomości przedmiotów, obszaru badań, w oderwaniu od analitycznego sposobu myślenia

• umiejętność eliminacji - selekcji informacji

6. FUNKCJE PRAKTYCZNE GEOGRAFII

• poznawcza

są wzajemnie powiązane

• praktyczna

Wiele funkcji praktycznych geografii:

• opisowa

• diagnostycznamożna jej zarzucić schematyzm podejścia

• prognostycznazły stan; margines zainteresowań

• projektowa

• decyzyjna

Wiedza w coraz większym stopniu staje się towarem.

Podaż wiedzy (Parysek):

• geografia jest nauką praktyczną

• podejmowanie problematyki badawczej

• fakty, teoria, metoda

• poszukiwanie problemów użytecznych praktycznie

• reorientacja problemów do zmieniającej się rzeczywistości

• podniesienie poziomu prowadzonych badań i wartości naukowej wyników

• wziąć odpowiedzialność za rozwój dyscypliny

Popyt na wiedzę:

• ukazywanie wiedzy, jej wartości

• popularyzowanie wiedzy

• zwiększanie aktywności w różnych stowarzyszeniach, gremiach planujących, projektujących, opiniujących i doradczych

Wykład IV

Proces badawczy - to całkowity schemat badań

Problem - rodzaj zadania, którego przedmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Jego rozwiązanie jest możliwe dzięki czynności myślenia praktycznego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu. (Kozielecki, 1969)

Problem badawczy - to tyle co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć pytanie.

• Jest to zabieg werbalny, polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy.

• Rozstrzygnięcie empiryczne i praktyczne.

Określenie tematu pracy związanie jest z:

• uświadomieniem sobie co jest znane, a co nie jest, czyli poznanie stanu badań dotyczących interesującej nas problematyki

• zapoznanie się z problematyką - treścią teorii naukowej, tłumaczącej mechanizmy danego problemu

• określeniem rangi i znaczenia danej problematyki, a w szczególności tych aspektów, które zdają się być istotne dla danego zjawiska

• określeniem głównych zależności, które w badaniach nas interesują

• określeniem spodziewanych efektów badań (teoria, praktyka, aplikacja)

Hipotezy (położenie, twierdzenie) (ważne!)

wg Kotarbińskiego - to „takie przypuszczanie” dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności

wg Ajdukiewicza - nie przyjęta racja

wg Pietra - przypuszczenie

• odpowiedź wstępna, prawdziwość dopiero sprawdzimy w procesach badawczych
  (gdy odrzucone - następna hipoteza

gdy przyjęte - ……………………..)

Hipoteza - to stwierdzenie co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie problemu badawczego

Przykłady:

• stopień przepuszczalności granicy państwowej zależy od stanu stosunków społecznych po obu stronach granicy

poprawnie

• stopień urbanizacji zależy od stopnia koncentracji zabudowy itp. na określonym obszarze

W zależności od celu badań wyróżniamy dwa rodzaje hipotez:

• proste

• złożone (powiązanie pomiędzy zdarzeniami)

również inne:

• zerowe - oznaczają różność, niezależność, albo przyjmujemy, albo odrzucamy

• alternatywne (konstruktywne) - oznaczają odmienność i zależność i te uzasadniamy

Hipotezy by spełnić wymagania metodologiczne muszą być:

• ogólne

• pojęciowo jasne (termin jednoznaczny i prosty); wszystkie zmienne muszą być zdefiniowane

niezależne - sytuacja……………….

zależne - przepuszczalność granicy

• konkretne

zadanie badaczaokreślenie związku pomiędzy zmiennymi z uwzględnieniem kierunku (czy +, czy -).

(X,Y,Zogólna, a my musimy stopień zależności podać, w zależności od czasu, miejsca)

• wolne od sprzeczności wewnętrznych

• empirycznie sprawdzalne - za pomocą dostępnych metod, aby móc ją zdefiniować

Plan badawczy - najogólniej mówiąc to program zgodnie, z którym badacz analizuje oraz interpretuje wyniki. Jest to logiczny model wnioskowani, pozwalający wyprowadzić wnioski dotyczące relacji przyczynowo - skutkowych, pomiędzy badanymi zmiennymi.

Plan badawczy to rodzaj „projektu” kierujący badaczem na różnych etapach badania, pozwalający mu rozwiązać problemy, co lub, kogo należy badać, co powinien obserwować, kiedy należy dokonać obserwacji, w jaki sposób należy zbierać dane.

Podstawowe cechy planu badawczego:

• porównywanie - chcemy wykonać zależność pomiędzy cechami, korelacja (np. między wykształceniem a dochodami)

• manipulowanie - operacja, której celem jest kontrolowanie sposobu przyporządkowania do grupy badawczej (aby nie było tak, że skutek wyprzedza przyczynę)

• kontrolowanie - operację umożliwia badaczowi wyeliminowanie cech niediagnostycznych (mało istotnych)

• uogólnianie - w jakim zakresie uzasadnione wyniki można uogólniać

Pomiar - to procedura, w której przyporządkowuje się zgodnie z określonymi zasadami, wartości liczbowe własnością empirycznym zgodnie z regułami (przyporządkowanie cyfr lub liczb obiektom)

Do pomiaru służą na narzędzia (techniki pomiaru):

Skale (poziomy, sposoby) pomiaru:

• skala nominalna - to najniższy poziom pomiaru. Cyfry lub symbole przyporządkowuje się obiektom, a później do określonej kategorii. Te cyfry tworzą skalę nominalną (mężczyźni - 1, kobiety - 2, wiek….)

nominalny poziom klasyfikacje (wyczerpująca)

• skala porządkowa - mamy do czynienia zmiennymi, które możemy poklasyfikować, ale i porządkować ze względu na określone relacje. Typowymi relacjami są:

• większy, mniejszy, bogatszy, bardziej pożądany

• skala interwałowa - jeśli możemy określić dokładną odległość między obiektami i ta odległość jest stała, to mówimy o interwałowej skali pomiaru. Obok stwierdzenia, że jeden obiekt jest większy od drugiego, możemy też powiedzieć o ile jeden jest większy od drugiego bądź mniejszy.

• skala stosunkowa - występuje pewien początek np. 0 - np. temperatura. Naturalny punkt zerowy mają: długość, waga, czas, powierzchnia, temperatura (porządkujemy od zera)

Zbieranie danych

Kiedy zdecydujemy się co i jak chcemy badać, przechodzimy do etapu zbierania danych.

W naukach przyrodniczych wyróżnia się 4 sposoby zbierania danych:

• techniki obserwacyjne

• badania sondażowe

• wtórną analizę danych

• badania jakościowe

• techniki obserwacyjne - geografia wyrosła z obserwacji; podstawowa zaleta - bezpośredniość (zjawiska w trakcie trwania). Może to być w warunkach naturalnych bądź w laboratorium (kontrolowane warunki eksperymentu).

• bezpośrednie

• wykorzystanie instrumentu (lustro weneckie, mikroskop, teleskop)

określenie czasu obserwacji - gdzie i kiedy obserwacje

rodzaje:

• kontrolowane - określone parametry

• niekontrolowane

• badania sondażowe

Badania sondażowe

ankieta pocztowa

wywiad osobisty

wywiad telefoniczny

wg usytuowanego planu

wywiad zogniskowany

wywiad ukierunkowany

Zalety:

elastyczność

kontrolowanie sytuacji

wyższy odsetek odpowiedzi

zbieranie dodatkowych informacji

Wady:

wyższe koszty

brak anonimowości

stronność osoby prowadzącej wywiad

Zalety:

przeciętne koszty

szybkie dotarcie do osób

można dotrzeć do osób niechętnie odpowiadających na wywiad

Wady:

możliwość odmowy odpowiedzi na drażliwe pytania

przerywanie wywiadu

mniej informacji

Zalety:

niski koszt

anonimowość

przemyślane odpowiedzi

Wady:

wymaga prostych pytań

brak możliwości sondowania

tracimy kontrolę nad tym kto udziela odpowiedzi

niski odsetek odpowiedzi

HIPOTEZY BADAWCZE

uogólnianie

generalizacja

analiza danych

zbieranie danych

pomiar

plan badawczy

hipotezy

problem

teoria

---