2. Podstawy rozwoju regionalnego
Rozwój zawsze charakteryzuje się ściśle określonymi kierunkami zmian. Zmiany te mogą być rozpatrywane w aspekcie ilościowym i jakościowym.
Zmiany ilościowe dotyczą wzrostu lub zmniejszenia się pewnych cech systemu lub obiektów. Natomiast zmiany jakościowe dotyczą powstawania nowych wartości systemów i obiektów.
Teoria rozwoju regionalnego wiąże się ściśle z teorią wzrostu
w makroekonomii. Jest procesem przebiegającym wewnątrz danego terytorium, mobilizujący do działania wszystkie podmioty życia społeczno-gospodarczego. Sukces rozwoju danego terytorium zależy głównie od jego dynamiki i wewnętrznej spójności, rzeczywistego zintegrowania i zaangażowania w sensie społecznym i gospodarczym. Bogactwo narodu zdeterminowane jest rozwojem jego części składowych. Rosnąca decentralizacja daje większe możliwości kreowania rozwoju na płaszczyźnie regionalnej ale jednocześnie obarcza województwa większą odpowiedzialnością za swój los, a także stan całej gospodarki kraju.
Pod pojęciem rozwoju regionalnego rozumie się trwały wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz systematyczną i trwałą poprawę ich konkurencyjności oraz poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.
Rozwój regionalny definiowany jest przez pryzmat zmian w następujących komponentach:
potencjale gospodarczym,
strukturze gospodarczej,
środowisku przyrodniczym,
zagospodarowaniu infrastrukturalnym,
ładzie przestrzennym,
poziomie życia mieszkańców,
zagospodarowaniu przestrzennym,
W teorii rozwoju terytorialnego zakłada się istnienie różnic międzyregionalnych jako coś obiektywnego. Wiąże się to ściśle z podziałem na regiony silne i słabe. Kryteriami tego podziału są:
wielkość potencjału gospodarczego,
efektywność regionalnych struktur gospodarczych,
jakość życia w poszczególnych regionach,
Rozwój regionalny to nie tylko proces o charakterze gospodarczym, ale również społecznym, jako trwały wzrost poziomu życia i dobrobytu mieszkańców. Jest to uwarunkowane tym, iż podstawowymi determinantami rozwoju regionalnego są czynniki zarówno ekonomiczne, jak i społeczne (obok czynników: przestrzennych
i ekologicznych).
W literaturze przedmiotu można znaleźć bardziej szczegółowe klasyfikacje tych czynników, jedna z nich wskazuje na takie elementy jak:
surowce mineralne, rolnicze i leśne oraz woda,
zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej,
kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,
przedsiębiorstwa lokalne (własne) i zewnętrzne,
zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne,
istniejący potencjał produkcyjny i usługowy, szczególnie przemysłowy,
walory środowiska przyrodniczego,
nowoczesne technologie wytwarzania,
rynek lokalny i zewnętrzny,
umiejętności i chęci samorządu terytorialnego,
wielkość jednostki terytorialnej, a szczególnie powierzchnia terenów wolnych (do zagospodarowania),
istnienie sił społecznych popierających rozwój,
możliwość uzyskania dotacji, subwencji i ulg (lokalnych, regionalnych
i krajowych),
międzynarodowa sytuacja i współpraca.
Terminu rozwój regionalny używa się dla przedstawienia rozwoju układu
w skali kraju, przy uwzględnieniu podziału na jednostki administracyjne - województwa (regiony). W odniesieniu do gospodarki kraju, jak również do gospodarki poszczególnych regionów oznacza wzrost poziomu inwestowania, wzrost produkcji i eksportu, wzrost poziomu życia ludności. W skutek występowania wielu czynników, zarówno endogenicznych i egzogenicznych w odniesieniu do regionu, występuje silne zróżnicowanie międzyregionalne
w poziomie rozwoju każdego regionu.
Wyróżnia się następujące czynniki rozwoju regionalnego:
ekonomiczne - które dzielą się na tradycyjne (kapitał, ziemia, praca)
i nowoczesne (postęp naukowo-techniczny, zmiany w organizacji zarządzania),
przestrzenne - dotyczą rozmieszczenia różnych elementów sił wytwórczych (zasobów surowcowych i kapitałowych),
przyrodnicze - związane z ukształtowaniem terenu,
lokalne - związane ze stopniem autonomii i mobilności samorządów terytorialnych,
społeczne - obejmują rozwój różnych instytucji nauki, oświaty, kultury
i instytucji tzw. otoczenia biznesu
3. Regionalizacja i metody jej dokonywania
Regionalizacja - proces wydzielania regionów, forma klasyfikacji, w której występuje dodatkowe kryterium sąsiedztwa przestrzennego. Dokonując regionalizacji wydzielamy większe terytoria złożone z mniejszych obszarów podobnych, badanych cechach (region strefowy) lub skupione wokół jakiegoś ośrodka (region węzłowy).
Wyróżnia się dwa typy regionalizacji:
regionalizacja od góry
regionalizacja od dołu
Regionalizacja od góry wypływa z dążeń państwa i jest wynikiem decentralizacji kompetencji ( Francja, Portugalia). Przykładem mogą być konstytucyjne uwarunkowania w Niemczech oraz koncesje na rzecz kulturowych i językowych mniejszości w Belgii i Wielkiej Brytanii.
W tym przypadku można wyróżnić następujące etapy:
kryzys państwa opiekuńczego
dążenie do osiągnięcia większej efektywności
projekty ustroju i delimitacji, konsultacje, referenda
utworzenie regionów
Regionalizacja od dołu wypływa z realizacji żądań regionalistycznych i konieczności uznania samorządności lub autonomii regionów przez władze centralne.
Tutaj możemy zaobserwować następujące procesy:
istnienie wspólnot regionalnych
osiągnięcie świadomości regionalnej
pojawienie się pragnienia odrębności (regionalizacji, autonomii, separatyzmu)
lobbing na rzecz regionalizacji
projekty ustroju i delimitacji, konsultacje, referenda
utworzenie regionów
Metody regionalizacji
Regionalizacja stanowi istotny element polityki gospodarczej i regionalnej. Podziału na regiony dokonujemy z punktu widzenia określonych cech wyznaczających strukturę społeczno- gospodarczą badanych jednostek. Należy tutaj odróżniać rejonizację od regionalizacji.
Regionalizacja - odnosi się do całości gospodarki poszczególnych obszarów.
Rejonizacja - dotyczy jakiegoś jednego rodzaju produkcji, branży, gałęzi, występującego na określonym obszarze np. rejon uprawy buraków cukrowych, rejon produkcji trzody chlewnej.
Proces badania regionów składa się z 3 etapów:
etap definiowania co to jest region,
etap deliminacji - wyznaczania granic,
etap opisu wydzielonych jednostek,
4. Wady i zalety regionalizacji
Zalety:
Umocnienie więzi gospodarczych,
Regionalizacja jest jednym z czynników wpływającym na integrację walutową,
Niższe koszty transakcji na jednolitym obszarze walutowym,
Wspólna waluta ogranicza ryzyko kursowe,
Wzmocnienie przewagi konkurencyjnej, poprzez wprowadzenie wspólnej polityki regionalnej,
Ujednolicenie przepisów (np. sprzyja przyciąganiu nowych inwestorów, ułatwia życie mieszkańcom danego regionu),
Postrzega się ją jako formę obrony przed globalizacją. W ramach ugrupowań integracyjnych państwa próbują bronić się przed procesami globalizacyjnymi, zwłaszcza przed wpływem przedsiębiorstw globalnych,
Regionalizacja ułatwia wykonywanie zadań publicznych, dlatego też, stanowi obecnie element ustroju wielu państw europejskich,
Integracja regionalna zmierza do usprawnienia działań rynku, do wyzwolenia go od państwowych granic, ale w sposób nie dopuszczający do osłabienia wpływu państw narodowych na gospodarkę.
Regionalizacja gospodarcza może być traktowana jako warunek efektywnego wykorzystania posiadanych zasobów i możliwości osiągnięcia szybszego tempa rozwoju gospodarczego,
Regionalizm pozwala uniknąć separatyzmu, konfliktów i secesji. Tworzy warunki dla autonomii regionów i współdziałania w ramach państwa - regiony otrzymują określone kompetencje, a państwo nie ingeruje w ich działanie, dopóki jest ono zgodne z prawem,
Wady:
Oddzielenie regionów bogatych od słabo rozwiniętych. Podział na regiony może doprowadzić do szybszego rozwoju jednych regionów, a zacofaniu innych. Bogatsze regiony mogą podjąć próby odłączenia się od regionów słabiej rozwiniętych.
Zróżnicowanie regionów może stać się powodem migracji do regionów bogatszych, gdzie łatwiej o prace i gdzie wyższy jest standard zabezpieczenia socjalnego.
Powstanie tzw. Regionów „wygranych” w związku odgrodzeniem się regionów bogatych od biednych.
Pojawienie się bezrobocia szczególnie w biednych regionach, co powoduje utratę bezpieczeństwa socjalnego, bezradność oraz poczucie beznadziejności i bezsensu.
Występowanie nacjonalizmu. Regionalizm może być postrzegany jako zagrożenie dla integralności państwa i może wywołać reakcję obronną struktur państwowych. Grozi to wystąpieniem konfliktu, a stad niedaleka droga do nacjonalizmu, który występuje zarówno ze strony grup regionalistycznych, jak i ze strony państwa. Zasada, że jednostki polityczne lub wyodrębnione grupy powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi, nierozerwalnie łączy się z hasłami nacjonalistycznymi. Jednym ze źródeł stabilności politycznej Europy Zachodniej były natomiast państwa scalające różnorodne grupy polityczne
Nadmierny rozwój separatyzmu niektórych regionów. Przykładem jest Hiszpania, gdzie przez ponad 300 lat prowadzono politykę asymilacji, która potęgowała narastanie dążeń autonomicznych. Odrębność narodowa, a zwłaszcza wysoki rozwój ekonomiczny Krajów Basków i Katalonii odegrały decydującą rolę w konflikcie z władzami centralnymi. Po czasach II Republiki, gdy trzy historyczne regiony hiszpańskie: Katalonia w 1932r. , kraj Basków i Galicja w 1936 mogły korzystać z szerokich uprawnień autonomicznych, doszło do wojny domowej. Zwycięski generał Francisco Franco wprowadził politykę „hispanizacji”, która zakazywała używania narodowych języków i kultywowania własnej kultury. Hasło „Hiszpania jedna, wielka i wolna” oznaczało brak miejsca dla jakichkolwiek ruchów regionalnych.
Zanieczyszczenie środowiska naturalnego, szczególnie regionach uprzemysłowionych i dalece rozwiniętych. Ujawnia się to w nadmiernej eksploatacja surowców naturalnych, powiększającej się liczy odpadów, niszczeniu lasów czy wprowadzeniu szkodliwych substancji do atmosfery.