Wpływy obcych języków w dobie średniopolskiej

RODZAJ WPŁYWÓW	POWODY ZAPOŻYCZEŃ	PRZEDSTAWICIELE	PRZYKŁADY	INNE UWAGI
czeskie	okres zygmuntowski - czeszczyzna jest znakiem wykształcenia, ogłady i wytworności; XVI w. literatura polemiczno-teologiczna związana z reformacją (bracia czescy w Polsce)	Maleccy, ojciec Jan i syn Hieronim; Rej (przedstawia stan ogólny języka); bohemizmy w Zielniku Falimirz (1534)	bawełna, blesk, brana, dobrorzeczenie (błogosławieństwo), duchowieństwo, działo huczące, gorkość (upał), hołota, honiec, istota, jedwab, kapalin (hełm), kniestwo (księstwo), knieżę (książę), kuchnia, popłatek, tabor (obóz), błahy, hojny, fałeczny, obecny (powszechny), uprzejmy (szczery), wesoły, dłażyć (deptać), dobrorzeczę (błogosławię), dyfać (zawierzać), hańbić, hydzić (brzydzić), poruczyć, hnet (wnet), na porząd (po kolei), pak (znów), odkud, procz (dlaczego), sem (tu), tehdy (wtedy), neż (niż), mego, twego, swego	XVI w. - silne oddziaływanie XVII w. - przestały oddziaływać: Czesi stracili polityczno-państwowe znaczenie oraz powagę na polu życia umysłowego
łacińskie	renesansowe uwielbienie łaciny	J. K. Woyny Compendiosa linguae polonicae institutio; G. Knapski Thesaurusie; B. Chmielowski Nowe Ateny; S. Leszczyński; S. Lubomieski; S. Konarski	wyrazy oderwane, stanowiące nazwy urządzeń, instytucji, ludzkich działań, wytworów umysłowej działalności: abdykować, absolut, aforyzm, akt, dekret, forma, centrum, elekcyja, komisyja, religija, senat, traktat, absolucyja (rozgrzeszenie), affektować (przesadzać), erekcyja (założenie, fundacja), konsystarz (trybunał kościelny) nazwy osób od ich zawodu, działalności: aktor, architekt, ekonom, fizyk, kapelan, medyk, oficyjał, patron, polityk, profesor, rektor, adwersarz (przeciwnik), anatomik (rozbieracz zwierząt), audytor (słuchacz), bakałarz (nauczyciel), sukcesor (dziedzic) nazwy konkretnych wytworów: ampułka, aparat (ubiór i sprzęt wytworny), cymbał, fosa, kolumna, korona, tron, cytara, frukt, kamera, wikt	XVII w. i XVIII w. - wzrost użycia latynizmów; 1/10 latynizmów na dało się zastąpić wyrazem rodzimym; dodawano rodzimy format do łac. wyrazów (+ować - egzagerować) albo końcówki (constitutio - konstytucyja), stosowano derywację wsteczną (pens z pensum)
niemieckie	przybywanie Niemców do Krakowa (lekarzy, drukarzy, nauczycieli); studia na uniwersytetach niemieckich; stosunki handlowe, organizacyjne, towarzyskie reformacja	ludność miast i miasteczek	abrysować (zarysować), abzac (obcas), baron, bękart, brak (wada), czynsz, fryjerz (kochanek), hak, hamer (huta żelazna), loch, pakować, rachmistrz, rynna, szalbierz, szmelcować (pokryć emalią), waga, tażbier (liche piwo), wójt, żołd	w dobie średniopolskiej słabły, niektórzy Niemicy ulegli polonizacji; język niemiecki nie był lubiany ani szanowany
włoskie	przybycie Bony (1518) - naśladownictwo włoskiej nauki, sztuki, literatury, urządzenia politycznego, sposobu bycia, trybu życia towarzyskiego; przybycie włoskich artystów, architektów, budowniczych	gramatyka włoska dla Polaków - 1675 r. A. Styla	antykamera (przedpokój), baldekim, balena (wieloryb), bandyta, bank, bomba, branzoleta, cera (mina, barwa), dzioki (gry, tańce), gonduła (łódź), paszty (ciasta), tulipan, sforcować się (silić się)	italianizmy „z modą pojawiły się i znikały” - wiek XVI i XVII
francuskie	wyjazdy na studia do Francji (Jan Zamoyski, Jan Kochanowski); przyjazd francuskich nauczycieli (Statorius-Stojeński); dwie francuskie królowe na tronie polskim: Maria Ludwika Gonzaga oraz „Marysieńka” Sobieska (Maria d'Arquien); działalność zakonu wizytek w Warszawie (1654); sprowadzanie przez St. Leszczyńskiego Polaków do Lunéville	gramatyka języka fr. - Duchênebillot (1699), Malicki (1700); dwór królewski; polskie panny znakomitych rodów	antreprener (przedsiębiorca), aprosz (wykop), awangarda (straż przednia), batalija (bitwa), botynki (buty), fryzyjer, gorset, kadet, madamojzella (panna), ponso (pąsowy), potaź (rosół), robdyszan (szlafrok), robron (suknia kobieca)	XVII i XVIII wiek - wzrost popularności franscuszczyzny
ruskie	kolonizatorska ekspansja Polski jagiellońskiej na wschód	szlachta, mieszczaństwo	terminy wojskowo-obozowe: zbroja (broń), zbrojny (uzbrojony); wyrazy z mocnym, ujemnym zabarwieniem uczuciowym: morda a gęba, sobaka a pies, czerewo a brzuch; inne: bojar, car, chwost (ogon), czerep, derewnia (wieś), duma (myśl), hałas, jar, pop, harować (ciężko pracować)	XVI i XVII w. - nasilenie wpływów
tureckie	sąsiedztwo z Rusią stosunki polityczne, handlowe, wojenne, kulturalne	Ormianie, polscy Tatarzy kresowi, polscy Karaimowie	altembas (złotogłów), atłan! (do koni), bachmat (koń tatarski), barycz (targowisko), basza (turecki dygnitarz), chan (książę tatarski), czabaj (kontusz), dzięgi (pieniądze), jasyr (niewola), tapczan (prycza), torba (worek), ułan (szlachcic tatarski), wataha (kupa ludzi)
węgierskie	stosunki na podłożu dynastyczno-politycznym (służba wojskowa Polaków u Węgrów i Węgrów u Polaków); studia Węgrów na Akademii Krakowskiej	węgierscy studenci; wojskowi	baca (starszy pasterz), ciżmy (buciki), czekan (kilof), czuha (sukmana), dołman (płaszcz), forga (pióropusz u konia), kontusz (suknia wierzchnia), kord (miecz), orszak (drużyna, poczet), szyszak (hełm)	XVI w. - nasilenie wpływów

Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, Warszawa, 2007

---