Twórczość w życiu osób niepełnosprawnych jako czynnik aktywizujący

1) Pojęcia twórczość, twórczy

Twórczość jest niewątpliwie pojęciem trudnym do zdefiniowania. Twórczość możemy odnosić do cechy indywidualnej danej osoby (np. osoba cechuje się twórczością, bo przeważnie ma ciekawe pomysły, czy mądrze pisze, ładnie rysuje), do cechy latentnej, czyli takiej, która nie informuje nas o faktycznych osiągnięciach osoby, ale o jej możliwościach ukrytych (np. osoba jest twórcza mimo, że niczego nie napisała), do twórczej osobowości, co oznacza wtedy, że osobowość danego człowieka jest bogata i zawierająca wiele ciekawych pomysłów. Słowo `twórczość' w powszechnym używaniu, oznacza zazwyczaj wytwory artystyczne, często jest ono również zastępowane terminem `kreatywność”.

Stein `twórczość' definiuje w następujący sposób:

„twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu,

który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia

dla pewnej grupy w pewnym okresie”.

Sugerując się powyższą definicją można powiedzieć, że twórczość jest uznawana wtedy, gdy pewien powstały wytwór jest przyjęty przez określoną grupę osób, jako „wystarczająco nowy i wartościowy”, przynoszący nowe, nieznane wytwory (dzieła).

Osoba twórcza to człowiek, który przejawia zdolność do wytwarzania różnych wartościowych i nowych wytworów jak np.: utwory literackie, wiersze, obrazy.

Pojęcie `twórczy' charakteryzuje C. Rogers, który mówi, że każdy sposób samorzutnego tworzenia nowej formy z bezkształtnych lub prostszych elementów jest twórczy, niezależnie od tego, jakie tworzywo jest przekształcane i jaki poziom sprawności jest przy tym potrzebny. O tym, że działanie jest twórcze, decyduje fakt, że jest ono spontaniczne, dyktowane przez rzeczywistą potrzebę człowieka. W tym przypadku wykonanie najprostszej formy z gliny/plasteliny przez dziecko głębiej upośledzone umysłowo jest działaniem twórczym; pogniecenie kartki; narysowanie kreski.

2) Omówienie twórczości jako procesu pokonywania trudności

Praca związana z pokonywaniem trudności jest warunkiem prawidłowego życia człowieka. Tak też jest w przypadku osób niepełnosprawnych. Cały proces rehabilitacji oparty jest na pokonywaniu przez osoby niepełnosprawne trudności wynikających z ich dysfunkcji. A jednym ze sposobów rehabilitacji może być działalność twórcza. Dla dziecka spastycznego proces twórczy może ograniczyć się do pogniecenia kartki, ale mimo wszystko czynność ta wymagać będzie od niego pewnego wysiłku - będzie się wiązać z pokonaniem pewnej trudności.

Aktywność kulturalna prowadzi do zaspokojenia potrzeb. Osoba chora lub niepełnosprawna ma ograniczone możliwości w tej dziedzinie, ale może je kompensować przez kontakt ze sztuką. Zdarza się, że w obliczu choroby następuje niezwykła mobilizacja sił twórczych i rozkwit aktywności umysłowej, umożliwiający nie tylko powstanie dzieł obiektywnie wartościowych, ale także zaspokojenie potrzeb osobistych autora. Jest to świetna metoda wzrostu możliwości zaspokajania(satysfakcjonowania) potrzeb w sytuacji choroby, wiodąca przez własną aktywność człowieka.

3) Rola osób niepełnosprawnych i ich rodzin w procesie tworzenia.

Osoby niepełnosprawne w procesie tworzenia stają się twórcami. Przez to mają wpływ na otaczającą ich rzeczywistość, którą mogą kreować i przekształcać. Aktywność twórcza daje im możliwość wyrażania siebie, ale też pozwala pokazać, że ich też jest na coś stać, że też potrafią coś zrobić. Taki dowód własnej „użyteczności” osób niepełnosprawnych jest cenny zwłaszcza dla ich rodziców, którzy nie widząc - często przez długi okres czasu - efektów pracy terapeutycznej z dzieckiem, potrzebują mobilizacji do dalszego pokonywania pojawiających się trudności. Dla rodziców twórczość ich dziecka może być powodem do dumy (moje dziecko coś potrafi) oraz źródłem nadziei, że dalsza praca w końcu przyniesie oczekiwany efekt. Może też być sposobem na lepsze poznanie własnego dziecka, jego zainteresowań i mocnych stron, zwłaszcza wtedy, gdy rodzice biorą aktywny udział w zajęciach. Rodzice, uczestnicząc w procesie twórczym dziecka, powinni wspierać je, podkreślać to, co się dziecku udało, wskazywać na umiejętności dziecka i potwierdzać jego wartość.

Pod wpływem podjęcia przez chorego twórczości plastycznej i za przyczyną udziału w wystawach artystycznych zmienia się radykalnie stosunek rodziny i innych osób do chorego, ponieważ zaczynają w niej widzieć twórcę, artystę, kogoś kto tworzy przedmioty wzbudzające zainteresowanie innych. Wydane katalogi, fotokopie prac, wymienione nazwisko twórcy jest dla niego wielkim przeżyciem i dobrą okazją do zaimponowania otoczeniu. Pacjent zachowuje swobodę działania i zachowania, ograniczoną tylko obszarem pracowni, właściwościami tworzyw i narzędzi. Uczy się popełniać błędy, ale bez poczucia zawstydzenia Z terapeutycznego punktu widzenia ma to istotne znaczenie w układzie pacjent-jego dzieło- terapeuta oraz pacjent-jego dzieło-społeczeństwo.

Podczas biblioterapii czytelnik powinien być maksymalnie aktywny, oczekuje się od niego, by czytał, rozmawiał, dyskutował, wyrażał swoje poglądy, starał się sam siebie zrozumieć i zmienić swoją postawę. Chory wybiera książkę sam, biblioterapeuta pomaga mu jedynie, charakteryzując jej treść.

Pacjenci mogą redagować własne gazety lub uczęszczać na spotkania poetyckie. Pacjenci piszą i czytają wiersze pod kierunkiem bibliotekarki, dyskutują na ich temat. Decydującą osobą w wyborze lektury jest jednak sam chory, gdyż musi ona odpowiadać jego zainteresowaniom, upodobaniom.

Warto także aby bliskie osoby chorego, rodzina czasem przeczytały książkę w ciepły, życzliwy sposób.

Dzieci, u których udało się wyzwolić współdziałanie, wyposażone w tamburyn, dzwoneczki i inne instrumenty perkusyjne uczestniczą w zajęciach grupowych, tworząc małą orkiestrę.

Wg Elizabeth Kubler-Ross każdy z nas może sprawować opiekę terminalną nad członkami swojej rodziny, gdyby tylko poświęcił trochę czasu na kontemplowanie możliwości swojej własnej śmierci. Śmierć nie może stanowić problemu czy być tematem tabu, ponieważ terapeuta nie będzie w stanie zachować się spokojnie i z opanowaniem wobec pacjenta, który umiera. Niekorzystnym zjawiskiem jest unikanie tematu śmierci w rozmowach rodziców z dziećmi, ponieważ to właśnie rodzice jako pierwsi powinni wyjaśnić dzieciom, czym jest śmierć, aby ukształtować w najmłodszym pokoleniu właściwe postawy i opinie na temat śmierci i umierania.

4) Warunki realizacji procesu tworzenia

Warunki, jakie powinny być stworzone, by realizować proces twórczy

• bezpieczeństwo

• akceptacja

• poszanowanie godności

Koniecznym warunkiem swobodnej i nieskrępowanej aktywności pacjenta jest pełne uznanie jego praw, potrzeb, możliwości, ograniczeń i oczekiwań. Wymagania stawiane przez terapeutę lub grupę nie mogą przekraczać możliwości któregokolwiek z uczestników zajęć.

Arteterapia powinna odbywać się w atmosferze swobody, aprobaty i szacunku dla pacjenta

Pracownia arteterapeutyczna powinna być przestronna, kolorowa, poplamiona farbami, pełna rozmaitych materiałów i narzędzi, skończonych i nie dokończonych prac plastycznych, obrazów rozwieszonych na ścianach. Zgromadzone tworzywa takie jak papier, tkaniny, drewno, glina, pobudza wyobraźnię, daje możliwość wyboru, poszukiwań i eksperymentów. Każdy pacjent robi to, na co ma ochotę, aktywność jednych pobudza drugich, wyzwala energię. Zachęta ze strony innych uczestników zajęć wytwarza wzmocnienie grupowe.

Estetyka, nastrój i komfort miejsca spotkania to bardzo istotny element programu terapeutycznego. Dobór uczestników musi być oparty na zasadzie dobrowolności. Grupy powinny być najlepiej 8-12 osobowe.

Książki powinny być drukowane dużą czcionką lub drukowane alfabetem Braila.

Trzeba zwrócić szczególną uwagę na dobór lektur, ponieważ nieodpowiednia może stać się bardziej niż w innych przypadkach chorobowych przyczyną stresu i pogorszenia się stanu pacjenta. Dla pacjentów z wadą wzroku potrzebne są taśmy magnetofonowe, płyty Cd, audiobooki z nagraniami powieści, czyli tzw. książki mówione. Przy planowaniu biblioterapii chorych hospitalizowanych należy uwzględnić następujące czynniki: postawę wobec choroby, poziom lęku, stopień deprywacji potrzeb, dominujące potrzeby psychiczne, typ osobowości.

Przy doborze wierszy do poezjoterapii zwracać należy uwagę na zgodność tempa i nastroju utworu ze stanem psychicznym pacjenta.

Ważnym warunkiem w procesie biblioterapii jest wiek czytelnika, któremu poleca się książkę, rodzaj dolegliwości, która zakłóciła codzienne życie oraz stan świadomości pacjenta. Dodać należy, że przekazując książkę choremu powinna ona być czysta, estetyczna, żeby wywołała u czytelnika przyjemność.

Zajęcia prowadzone z dziećmi psychotycznymi musza być regularne i przeprowadzane wg ustalonego schematu, by dziecko mogło przewidzieć co ma nastąpić.

Muzykoterapia wymaga sprawnego sprzętu do odtwarzania muzyki, wybrania odpowiedniej pory, czuwania nad prawidłowym odtwarzaniem utworu, rozpoczęcia odtwarzania przed przybyciem chorego na salę, unikania komentarzy, oceniania, wypytywania i dyskusji z chorym na temat muzyki w czasie jej odtwarzania.

Zajęcia z ludoterapii powinny odbywać się w specjalnych pomieszczeniach, odpowiednio zaprojektowanych i wyposażonych w różne narzędzia terapeutyczne, np. lalki, zabawki, materiały plastyczne.

5) Rola terapeutów w procesie tworzenia

W procesie tworzenia bardzo ważny jest kontakt arteterapeuty z pacjentem. Przedmiotem rozmowy są wytwory i projektowane prace, a wiec przedsięwzięcie. W momencie, gdy pacjent znajduje się w pracowni problemem nie jest on sam, ale to jak trzymać pędzel, jak nie dopuścić by farba ściekała na płótno, jak obrabiać jakieś tworzywo. Arteterapeuta udziela wskazówek zawsze bezosobowo i tylko w odniesieniu do czynności, które pacjent aktualnie wykonuje. Terapeuta mobilizuje uczestników do coraz pełniejszego wyrażania samego siebie. Skłania on dzieci do dzielenia się radością tworzenia, opisywania swych uczuć i emocji oraz interpretacji stworzonego w ten sposób dzieła. Przebieg zajęć w dużym stopniu zależy od samych uczestników. Najważniejszą sprawą jest atmosfera zaufania, która emanuje ze szczerości otoczenia i pełny szacunku stosunek artystów - arteterapeutów do tworzywa, narzędzi i adeptów sztuki, którymi są pacjenci. Artyści oferują swoja wiedzę i swoje doświadczenie. Związek między pacjentem a arteterapeutą może być bardziej relaksujący i łatwiejszy dzięki temu, że obaj w sposób widoczny, bezpośredni i oczywisty pochłonięci są procesem twórczym. Osobowość arteterapeuty ma dominujące znaczenie w arteterapii.

Biblioterapeuta prowadzi terapię, dyskusję. Musi być szczególnie wyczulony na potrzeby poszczególnych chorych, często bardzo różnorodne. Biblioterapeuta dobiera odpowiednie książki, uwzględniając przy tym preferencje czytelnika, stara się wyczuć, jaka postawa wobec skutków choroby lub inwalidztwa byłaby dla pacjenta najbardziej pożądana przy jego wewnętrznych uwarunkowaniach. Biblioterapeuta stara się dopomóc, kierując myśli na właściwe tory z pomocą literatury, jak i osobistym uczestnictwem w problemach człowieka potrzebującego wsparcia. Nie zawsze prezentuje literaturę sam, często czyni to za niego jeden z uczestników grupy. Biblioterapeuta powinien przestrzegać następujących zasad:

- dobrze znać książki i czytelnika

- stosować zachęty zamiast nakazów

- przy doborze materiałów czytelniczych uwzględniać specjalne potrzeby, a także ograniczone możliwości percepcyjne ludzi chorych i niepełnosprawnych

- dostosować proponowane teksty do poziomu techniki czytania pacjenta

- łączyć czytanie z dyskusją i poradnictwem

- nie traktować biblioterapii jako środka na wszystkie dolegliwości, pamiętając, że jest to tylko technika pomocnicza w leczeniu

- nie wykraczać poza swoje kompetencje zawodowe.

Zadaniem biblioterapeuty jest skierować myśli pacjenta dzięki książce na inne tory.

Muzykoterapeuta powinien orientować się jakie są cechy muzyki uspokajającej i muzyki aktywizującej. Dla muzykoterapeuty nieodzowną rzeczą jest głęboką znajomość całej dostępnej literatury muzycznej.

Terapeuta musi rozumieć potrzeby zarówno dzieci, jak i rodziców, aby zapewnić im jak najlepszą opiekę emocjonalną.

6) Sztuka jako czynnik terapeutyczny

Arteterapia służy „utrzymaniu i/lub podnoszeniu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki” (M.Kulczycki)

Wg T. Natansona uprawianie przez osoby chore twórczej działalności artystycznej jest bardzo pomocne podczas walki z chorobą, związanymi z nią dolegliwościami i cierpieniami, a także z ujemnymi następstwami choroby. Arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w razie ich występowania - ze zmniejszaniem ich ciężaru przezwyciężaniem przeszkód w wymiarze doraźnym, sytuacyjnym i ogólnożyciowym, perspektywicznym. Dzięki sztuce chory może wzbogacić swoją osobowość, ma inne spojrzenie na chorobę, na kompensację strat doznanych na skutek choroby, na pełniejszą samorealizację. Ponadto pozwala na poprawę samopoczucia, subiektywnego stanu zdrowia, a nawet na obiektywną poprawę zdrowia, sprzyjając osiągnięciu uczucia satysfakcji, a niekiedy nawet szczęścia tak bardzo potrzebnego osobie chorej.

Arteterapia ułatwia wypoczynek, pozwala na oderwanie się od codziennych trudności i ważnych problemów życiowych. Podczas zajęć może dojść do pełnej regeneracji sił osoby chorej, mobilizacji dynamizmu życiowego, to w konsekwencji może przynieść niezwykłe rezultaty, np.; w postaci twórczej działalności.

Ponadto dostarcza dodatkowych wiadomości, pełniejszej wiedzy i zwiększa mądrość życiową.

Przekształca mniej wartościowe lub szkodliwe mechanizmy i struktury na bardziej wartościowe, np.; zmiana negatywnego nastawienia do niektórych problemów zawodowych na pozytywne. Akt twórczy zapobiega, przeciwdziała zaburzeniom występującym w procesach fizjologicznych organizmu, jak i samopoczuciu i zachowaniu.

Chroni człowieka przed poważnymi zaburzeniami psychicznymi.

Twórczość jest formą rehabilitacji i rewalidacji. Twórczość plastyczna działa na dzieci z porażeniem mózgowym uspokajająco, mobilizująco i usprawniająco. Umożliwia to dziecku nawiązywanie kontaktów z otoczeniem, współżycie w grupie i środowisku, w którym przebywa, usuwa lęk i rozmyślanie nad swoim stanem, ułatwia zaakceptowanie kalectwa.

Biblioterapia służy regeneracji układu nerwowego i psychiki człowieka. Biblioterapia pomaga pacjentowi odkryć własne możliwości, sformułować filozofię spójną z jego własną naturą. Sprzyja wzrostowi wewnętrznemu, prezentuje prawdziwą radość życia.

Biblioterapia pokazuje, że czytelnik nie jest jedynym człowiekiem, który ma problem i przedstawia więcej niż jedno rozwiązanie trudności. Pomaga dostrzec wartość ludzkiego doświadczenia, pokazuje, co jest niezbędne do rozwiązania jego problemu.

Lektura pomaga poprawić nastrój, obniżyć niepokój i napięcie emocjonalne, pomaga odwrócić uwagę od pobytu wśród ciężko chorych, umierających. U osób pozbawionych aktywności życiowej wskutek choroby lub inwalidztwa, lektura poprzez identyfikację z aktywnym bohaterem, może zastępczo zaspokajać potrzebę działania: od aktywności fizycznej do spełniania ról społecznych. Lektura książek, zwłaszcza prasy, zbliża chorego do rzeczywistego świata, rozbudza zainteresowania, dostarcza informacji i skłania do przybrania aktywnej postawy życiowej. Celem biblioterapii jest leczenie zaburzeń w zachowaniu, a także korygowanie postaw, kompensacja oraz samorealizacja.

Zastosowanie biblioterapii w sferze:

- intelektu może pomóc człowiekowi zdobyć wiedzę potrzebną do zrozumienia i rozwiązania problemów

- społecznej pomaga dostrzec socjalne i kulturowe uwarunkowania działalności człowieka i związki łączące go z innymi

- emocjonalnej umożliwia dokonanie wglądu i identyfikacji oraz powoduje kompensację bez narażania pacjenta na niebezpieczeństwa związane z bezpośrednim omawianiem jego problemów.

W leczeniu zaburzeń w zachowaniu biblioterapia behawioralna pomaga w oduczaniu zachowań niepożądanych, koncentrując uwagę pacjenta na wzorach zachowań społecznie pożądanych. Jednak największe zastosowanie znajduje biblioterapia stosowana w celach rekreacyjnych. Biblioterapia może odmienić kierunek myślenia, przywrócić równowagę wewnętrzną chorego przez pokazanie piękniejszego świata. Obcowanie z literaturą odpowiednio dobraną może pomóc w sprowadzeniu wyobrażeń o dolegliwościach chorobowych do właściwych rozmiarów i nie wyolbrzymiać ich , obudzić poczucie odpowiedzialności. Lęk występujący np. przed lekarzami czy zabiegami można rozładować stosując terapię przez czytanie. Książka jest zdolna opanować nastrój obawy przed kalectwem czy myśli o śmierci poprzez swój pogodny, optymistyczny charakter. Pomaga uciec od monotonii rytmu ich życia, zapomnieć o wszystkim. Służy odprężeniu i wyrwaniu się z zaułka myśli o chorobie. Dla chorych, którzy znaleźli się w szpitalu dobra książka może pomóc w zaakceptowaniu nowego środowiska i nowych warunków życia, uaktywniając jednocześnie wolę wyzdrowienia. Książka okazuje się także niezastąpionym przyjacielem dla chorych, którzy odczuwają osamotnienie. Ludzie przewlekle chorzy odczuwają potrzebę dokształcania się w różnych dziedzinach, zaspokojenie tej potrzeby ma duże znaczenie dla procesu rehabilitacji. Książka może po prostu dostarczać rozrywki.

Poezja ma wielkie walory terapeutyczne, ponieważ jej symbolika, ogromny ładunek emocjonalny oraz biologiczna siła rytmu działają jednocześnie na uczucia myśli i rytm. Poezja stanowi pomoc pacjentom, którzy pragną, aby dodać im odwagi, gdy są załamani, depresyjni lub sfrustrowani, gdy są gniewni, zalęknieni lub się starzeją.

Celem muzykoterapii jest aktywizacja emocjonalna pacjenta, rozwijanie jego dyspozycji twórczych przez uczestnictwo w różnych formach improwizacji muzycznej oraz rozwijanie wrażliwości estetycznej. Dodatkowo umożliwia odreagowanie silnych przeżyć patogennych, aktywizacja emocjonalna i odprężenie psychofizyczne. Pomaga w przezwyciężaniu lęku, który dominuje nad dzieckiem i powstrzymuje je przed działaniem. Wykorzystuje się uspokajające działanie muzyki, powodujące harmonizacje regulację czynności wegetatywnych organizmu.

Choreoterapia sprzyja angażowaniu wielu mięśni lub niektórych dużych grup mięśniowych, pomaga ćwiczyć koordynację wzrokowo - ruchową i słuchowo - wzrokowo - ruchowa oraz elementy ćwiczeń równoważnych i zręcznościowych. Rytm i harmonia wpływają na poprawę nastroju, koncentrację i tym samym ułatwiają koordynację nerwowo - mięśniową. Ćwiczenia taneczne dadzą choremu dodatkowe przeżycia estetyczne, odwrócą jego uwagę od nabytej lub wrodzonej niepełnosprawności, a nawet dolegliwości bólowych związanych z procesem chorobowym. Choreoterapia wykorzystuje także społeczny charakter tańca, jego właściwości motoryczne i możliwość oddziaływania na psychikę. W wyniku procesu leczniczego dochodzi do korekty zaburzeń psychosomatycznych, do poprawy w funkcjonowaniu społecznym. Choreoterapia wpływa na: obniżenie poziomu lęku, poprawę koncentracji uwagi, obniżenie poziomu neurotyczności, podniesienie samooceny, korzystne zmiany zachowania.

Dramatoterapia wykorzystuje różne formy dramatu. Psychodrama polega na improwizowanym odegraniu przez pacjenta w sytuacji terapeutycznej pewnych ról i zdarzeń. Osoby uczestniczące w zajęciach mogą odegrać swoje lęki, kompleksy, pragnienia, a dzięki ich ekspresji zyskują większą pewność siebie, uczą się rozwijania własnej osobowości, pobudzają wrażliwość i wyobraźnię.

Estetoterapia jest to terapia poprzez kontakt z pięknym otoczeniem. Wiąże się z terapeutycznym wykorzystaniem estetycznych cech pejzażu, które można w pewnym stopniu odtwarzać np. pod postacią dzieł sztuki. Odpowiedni pejzaż może nas uspokoić, pozwala na wypoczynek i regenerację sił.

W silwoterapii, czyli terapii przez spacery po lesie, wykorzystywana jest lecznicza siła drzew. Człowiek szybciej regeneruje siły fizyczne, odzyskuje równowagę wewnętrzną, podwyższają aktywność systemu nerwowego, uspokajają.

Ludoterapia, czyli leczenie zabawą. Spontaniczna zabawa sprawia wielką przyjemność, pozwala wyrażać myśli i uczucia, uczy samokontroli i dyscypliny

7) Praca twórcza a praca zawodowa

Twórczość jest jednym z istotnych czynników, które są realizowane i rozwijane w miejscach pracy. Nie jest więc, tylko jedną z form rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Zatrudnianie twórczych osób sprzyja rozwojowi instytucji oraz pozwala poszerzać jej perspektywy na przyszłość. Wyróżniamy dwa rodzaje twórczości:

• twórczość zawodowa - gdzie praca artystyczna jest podstawą bytu materialnego i podstawą do odnalezienia swego miejsca w życiu społecznym,

• twórczość amatorska - która ma charakter wtórny, naśladowczy, wykazuje słabości artystyczne i warsztatowe.

Ekvall i Ryhammar w sześciu punkach określają twórczy klimat w miejscy pracy. Jest to przede wszystkim:

• wyzwanie - cele stawiane przez pracodawcę i możliwość ich realizacji (wykazania się) są ważne dla przetrwania instytucji, a także jej rozwoju

• uczucie wolności - podejmowanie się nowych zadań, realizacja swoich pomysłów, przyczynia się do poczucia się nieskrępowanym

• wsparcie - ujawnia się, gdy nowymi pomysłami są zainteresowani inni współpracownicy, co pomaga im w współpracy i w wspólnym wykorzystywaniu swoich pomysłów

• brak odczucia lęku - twórczy klimat sprawia, że pracownicy nie boją się promować swoich pomysłów (nie obawiają się ośmieszenia)

• swobodna atmosfera do dyskusji

• tolerancja umiarkowanego ryzyka.

Twórczość jest również szansą na niezależność materialną. Poprzez sprzedaż własnych wytworów pracy, osoby niepełnosprawne są w stanie osiągnąć niezależność finansową. Swoją twórczość mogą zaprezentować na różnego typu warsztatach. Działaniami takimi zajmuje się między innymi Stowarzyszenie na Rzecz Twórców Niepełnosprawnych NIKE, dzięki któremu wytwory prac trafiają na wystawy, konkursy plastyczne, czy chociażby spotkania z poezją. W promowaniu wytworów, pomocne okazują się także zaproszenia na festiwale, wystawy, począwszy od tych lokalnych przez ogólnopolskie, aż do międzynarodowych. Jednym z takich imprez jest Mazowiecki Festiwal Twórczości Osób Niepełnosprawnych Radość Tworzenia, który również przez wspólną pracę, integruje ze sobą uczestników. Należy wspomnieć, iż rzeczą istotną jest także przyznawanie stypendiów twórczych, które pomagają realizować plany związane z twórczością, rozwijać już przejawiające się twórcze nawyki, a także pobudzać te ukryte.

8) Różne formy aktywności

Arteterapia - terapia za pomocą sztuki w ogóle lub za pomocą sztuk plastycznych Muzykoterapia - terapia przy pomocy muzyki

Biblioterapia - terapia czytelnicza

Ergoterapia - terapia przez pracę

Choreoterapia - taniec leczniczy

Dramatoterapia, psychodrama - terapia poprzez przygotowanie spektakli teatralnych i uczestniczenie w nich

Estetoterapia - terapia przez doznania estetyczne, kontakt z pięknym otoczeniem

Silwoterapia i talasoterapia- terapia poprzez zmysłowy kontakt z lasem i morzem

Ludoterapia, zabawoterapia - terapia przy pomocy gier i zabaw

Chromoterapia - leczenie barwami, kolorami

Terapia zajeciowa, ergonoterapia - zajęcia w pracowniach tkackich, rzeźbiarskich, ceramicznych, metaloplastyki, itp.

1

---