Pyt. 32: Przemoc wobec dzieci (przyczyny, przejawy, diagnostyka, skutki)
Pojęcie
Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu, że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z jej własną wolą(Irena Pospiszyl).
Amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym- fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej 18r.ż. przez osobę odpowiedzialną za pomyślny rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju.
Maria Jarosz-świadome i zamierzone zachowania o charakterze drastycznym i skrajnym, o widocznych, bezpośrednich następstwach fizycznych lub psychicznych.
Przyczyny- możemy wyróżnić 4 zasadnicze nurty teoretyczne koncentrujące się głównie wokół przyczyn przemocy wobec dziecka
1. Koncepcja psychiatryczna-określana także jako intrapsychiczna, intraindywidualna, psychopatologiczna, psychopatyczna lub psychodynamiczna. Polega na skoncentrowaniu odpowiedzialności za przemoc w patologicznej osobowości rodzica lub opiekuna. Znęcanie się nad dziećmi wynika z zaburzeń psychicznych rodziców, jest manifestacją owych zaburzeń wymagających pomocy psychiatrycznej. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że maltretujący rodzice sami doświadczali zbyt surowego karania w dzieciństwie. Ich stosunek do dzieci jest odzwierciedleniem stosunków panujących w rodzinie macierzystej.
2. Koncepcja socjologiczna-czynnikiem osiowym jest środowisko, które kształtuje takie, a nie inne normy postępowania z dzieckiem. O sposobie traktowania dziecka decydują kulturowo określone wzory postaw wobec przemocy, struktura społeczna, system norm itp.
3. Koncepcja społeczno-sytuacyjna- przemoc jest tutaj rozumiana jako wynik zaburzenia wzajemnych interakcji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Objawia się już ono od pierwszej chwili pojawienia się dziecka w rodzinie(brak zainteresowania niemowlęciem, nieobecność kontaktu wzrokowego, mała wrażliwość na potrzeby dziecka). Panuje tu zasada obopólnego negatywizmu we wzajemnych kontaktach.
4. Koncepcja integracyjna- określana także jako wielowymiarowa lub społeczno-psychologiczna. Wyróżnia się w niej 6 podstawowych czynników, które stwarzają duże prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań krzywdzących. Czynniki:
1) odnosi się do doświadczeń socjalizujących rodziców (wzrastanie w atmosferze przemocy, agresji, wymagań całkowitego podporządkowania, braku szacunku dla drugiej osoby), rzutuje na kształtowanie się osobowości jednostki, sprzyja rozwojowi osobowości autorytarnej, w skrajnych przypadkach psychopatycznej,
2) osobowość rodziców
3) społeczna pozycja rodziców, ich wiek, płeć (częściej przemocy dokonują kobiety),
4) stresy sytuacyjne doświadczane przez rodzinę (problemy ekonomiczne, małżeńskie i strukturalne tzn. nadmiar dzieci, walka o autorytet rodzicielski i poczucie izolacji społecznej),
5) normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu,
6) czynniki bezpośrednio uruchamiające agresję rodziców przeciwko dzieciom tj. złe zachowanie dziecka, zdrada małżeńska, kradzież.
Podsumowując: zasadnicze przyczyny bicia dzieci przez rodziców to min. najprostszy sposób wymuszenia posłuszeństwa, możliwość łatwego rozładowania napięcia emocjonalnego, słabe rozumienie potrzeb dziecka, efekt projektowania własnych niespełnionych ambicji na osobę dziecka, jest powielaniem schematów z własnego dzieciństwa itp.
Przejawy
W literaturze opisuje się najczęściej 4 formy złego traktowania dziecka:
1. Przemoc fizyczna-obejmuje całą gamę form zachowania, które mogą występować w postaci czynnej (bicie-klapsy, policzkowanie, bicie pięścią, przedmiotem; kopanie; zmuszanie do uwłaczających posług; zachowania o wyjątkowej brutalności-oparzenia, zadawanie ran ciętych, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa) oraz biernej (zakazy np. załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy).
Poważne formy fizycznego krzywdzenia dziecka (rzadko w Polsce) : praca dzieci ponad siły, handel narządami dziecka.
2 Znęcanie psychiczne lub emocjonalne-najbardziej nieuchwytna i zdradliwa forma maltretowania. Organizacja Amnesty International zalicza: izolację, ograniczanie snu i pożywienia, narzucanie własnych sądów, degradację werbalną (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie), hipnozę, narkotyzowanie, groźbę zabójstwa. Przypadki psych. znęcania się ujawniane są zazwyczaj w sytuacji przemocy fiz.
3. Wykorzystywanie seksualne- Fraser dokonał podziału form wykorzystywania:
a) akty pozbawione fizycznego kontaktu-ekshibicjonizm, obsceniczne telefony, podglądactwo, fetyszyzm, eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień., prezentowanie dziecku zdjęć pornograficznych, fotografowanie go w tych celach.
b) akty związane z fizycznym kontaktem z dzieckiem-pieszczoty o zabarwieniu wyraźnie seksualnym, masturbacja, stosunki analne, seksualne.
c) akty fizyczne o znamionach gwałtu-wszelkie formy fizycznego kontaktu seksualnego z dzieckiem związane z uszkodzeniem ciała ofiary lub dające duże prawdopodobieństwo takich właśnie skutków.
Kathelen Faller wyróżnia typy wykorzystywania:
a) bez kontaktu fizycznego - rozmowa o treści seksualnej, ekspozycja anatomii i czynności seksualnych, oglądactwo.
b) kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała, całowanie intymnych części dziecka, ocieractwo, pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka.
c) kontakty oralno-genitalne
d) stosunki udowe
e) penetracja seksualna: palcem, z zastosowaniem narzędzi, genitalna, analna.
f) seksualne wyzyskiwanie dzieci: dziecięca pornografia, prostytucja.
g) przemoc seksualna wobec dzieci powiązana z formami przemocy fiz.
4. Zaniedbywanie-niezaspokojenie lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb jednostce zależnej. Może to być np. niepodanie choremu dziecku leku, jak i podanie niewłaściwego, niepójście z nim do lekarza, bo „samo przejdzie” i niepójście z powodu braku pieniędzy.
Typologia zaniedbania: kryterium:
a) efekt zachowania: zaniedbanie fizyczne, emocjonalne lub psychiczne, często dodaje się tutaj zaniedbanie edukacyjne, materialne, wychowawcze.
b) forma aktywności krzywdziciela: zaniedbanie pasywne, aktywne.
Józef Żerko dokonuje rozróżnienia tylko na dwie formy przemocy:
- fizyczną - jakiekolwiek zachowanie, które wywołuje u dziecka znaczny fizyczny ból, bez względu na to, czy pozostawia ślady czy nie,
- moralną, psychiczną - a więc polagającą na świadomym i celowym zadawaniu pokrzywdzonemu dotkliwych cierpień psychicznych, co może przejawiać się w rzucaniu obelg, kompromitowaniu, wyśmiewaniu, poniżaniu godności osobistej itp.,
ale mówi także, że swoistą formę przemocy stanowi przemoc seksualna zdefiniowana przez WHO jako nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe.
Diagnostyka
Pedagog lub lekarz mogą zdiagnozować, iż wobec dziecka stosowana jest przemoc fizyczna, gdy zauważą na jego ciele ślady pobicia. W przypadku braku takich śladów, nauczyciel może zdiagnozować sytuację dziecka po następujących objawach:
nerwowość, chodzenie po klasie w czasie lekcji,
częsty płacz dziecka,
mała tolerancja na zmiany,
naruszanie sfery osobistej innych,
postrzeganie świata jako zagrożenia,
niewykorzystywanie przez dziecko danych mu szans,
lęk przed kontaktem z dorosłymi,
niechęć powrotu do domu,
ograniczony kontakt z innymi,
„mały dorosły” - brak radości, mały organizator życia domowego, opiekuje się rodzeństwem,
dziecko stosuje strategię spokoju - trzyma się z dala od wszystkiego, bacznie obserwuje dorosłych, unika kontaktu wzrokowego,
niechęć do rozbierania się na lekcjach wychowania fizycznego,
agresja w stosunku do innych,
pasywność w zachowaniu,
skrytość,
nagłe zmiany w zachowaniu,
zaburzenia mowy,
niska samoocena,
niewłaściwy ubiór,
znajomość zachowań seksualnych,
seksualizm w zachowaniu,
gorsze niż dotychczas oceny,
nieodrobione prace domowe,
ucieczki z lekcji,
problemy z koncentracją,
obniżenie motywacji do nauki.
Portret psychologiczny dziecka maltretowanego:
stan apatyczny, depresyjny,
negatywny obraz własnej osoby,
sposób przeżywania sytuacji pozytywnych - brak nadziei na przyszłość, wszystko jest nudne.
Diagnoza przemocy fizycznej:
1. dziecko odczuwa bóle głowy, ręki itp.
2. dziecko odczuwa lęk przed skaleczeniem,
3. dziecko odczuwa lęk przed dotykiem,
4. dziecko obawia się chorób,
5. zwiększona lub zmniejszona ekspresja emocjonalna.
Skutki
1. Bezpośrednie
-wzrost agresywności (przemoc rodzi przemoc), niska samoocena, emocjonalna labilność, nieumiejętność wchodzenia w relacje interpersonalne, wrogość do otoczenia, brak poczucia humoru
-sen niespokojny, przerywany, przypomina drzemkę
-postawa wycofująca się , dzieci są depresyjne, ze skłonnością do izolacji
-niespokojne, pełne lęku, napięte
-problemy socjalizacyjne
-niższy iloraz inteligencji
2. Długotrwałe
-braki socjalizacyjne, zaburzenia związane z poczuciem własnej tożsamości, nieumiejętność realizacji potrzeb w sposób społecznie akceptowany
-nieumiejętność dokonania wyboru, podejmowania decyzji
-czasami popełnianie przestępstw.
Wg Bińczyckiej - skutki:
- bezpośrednie - doprowadzają w krótkim czasie do depresji, samobójstwa,
- pośrednie - rzutują na całe życie człowieka
LITERATURA:
Pospiszyl Irena, Przemoc w rodzinie. Warszawa 1998.
Mazur Jadwia, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Warszawa 2002.
Kępski Czesław (red.), Opieka i wychowanie w rodzinie. Lublin 2003
Kawula Stanisław, Machel Henryk (red.), Podkultury młodzieżowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym. Toruń 2002
3