CECHY I ISTOTA WYCHOWANIA
Wychowanie: trudno jednoznacznie zdefiniować, łatwiej określić jego główne cechy.
Cechy wychowania
Intencjonalność - cecha najbardziej charakterystyczna: wychowawca ma świadomość celów, które chce zrealizować w toku swej pracy wychowawczej. Wytyczają drogę, którą powinien podążać.
Brak świadomości celów wychowania - działania nieprzemyślane, przypadkowe, mało skuteczne.
Przesadna świadomość celów wychowania, zwłaszcza tych mało realnych - czasami tylko grą pozorów; nadmierne kierowanie rozwojem wychowanków według określonych z góry celów - możliwość odzwyczajenia ich od ponoszenia odpowiedzialności za siebie samych; pytanie: czy mamy prawo stale narzucać im tylko jeden sposób postępowania, bez możliwości wyboru.
Nieprawda, że tylko precyzyjne formułowanie celów prowadzi do sukcesu wychowawczego. Przykład - rodzice: rzadko werbalizują cele, ale mają intencje wychowawcze, wyznaczane przez światopogląd, religię, tradycje rodzinne itp.
Nawet gdy wychowawca świadomie rezygnuje z jakichkolwiek celów wychowawczych - to rezygnacja ta jest także swoistym celem, urzeczywistnianym w wychowaniu. Intencjonalności nie jest więc pozbawiona działalność wychowawcza, w której wywieranie wpływu ogranicza się do „kibicowania” rozwojowi wychowanków lub gdy wychowawca przyjmuje niedyrektywny sposób kierowania nim.
Złożoność - o której świadczą wielorakie uwarunkowania zachowań ludzkich (zewnętrzne - niemal wszystko, co nas otacza, wewnętrzne - potrzeby, aspiracje, motywy, dążenia, samopoczucie, stan zdrowia itp.). Wychowanie - tylko jednym z czynników regulacji zachowań ludzkich, ale pozostającym w związku z innymi.
Złożoność wychowania - ukazywana przez przedstawienie go jako procesu adaptacji do obowiązujących powszechnie norm, reguł, zasad postępowania, jakie chce się przyswoić wychowankom. Wychowanie nie jest wtedy zwykłym przekazywaniem i zapamiętywaniem wskazań, ale polega z jednej strony na asymilacji nowych norm, przeobrażanych pod wpływem norm już znanych i bardziej lub mniej uwewnętrznionych (uznanych za własne), z drugiej zaś - akomodacji: przystosowaniu się tych ostatnich norm do norm dopiero co nabytych.
Interakcyjność - wychowanie odbywa się w interakcji, tj. współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka na zasadzie obopólnej wzajemności. Wychowanek godnym partnerem wychowawcy, nie jest i nie może być jedynie przedmiotem zewnętrznych oddziaływań - jest też podmiotem własnego działania, zasługującym na wysłuchanie go i dialog. Proces wychowawczy tym skuteczniejszy, im częściej wychowawca włącza oddziaływania na wychowanka w sferę własnej aktywności. Całkowita rezygnacja z instrumentalnego traktowania wychowanka - wykluczenie jego biernej roli w procesie wychowania. Interakcyjność wychowania - odniesiona nie tylko do nawiązywania opartych na współdziałaniu bliskich kontaktów wychowawcy z wychowankiem, ale także do umożliwienia mu kontaktów z innymi ludźmi, zwłaszcza z rówieśnikami (inaczej - ucieczka od życia, od odpowiedzialności).
Relatywność - związana z trudnością przewidywania skutków wychowania. Wynik złożoności procesu wychowania oraz złożonej dynamiki osobowości ludzkiej.
F. Znaniecki: osobowość nie daje się kształtować w sposób celowy i planowy, ponieważ sama znajduje się w ciągłym procesie rozwojowym i poddawana jest różnym wpływom zewnętrznym.
Znaczący wpływ na psychikę, poza wychowaniem - środowisko rówieśnicze i lokalne, środki masowego przekazu → zjawisko socjalizacji (wychowania naturalnego) - rozwoju samorzutnego
i niezorganizowanego. Wpływy tak silne, że często trudno rozstrzygnąć, co zasługą wychowania, co wynikiem socjalizacji. Bezpośredni wynik wychowania jako działania zamierzonego - nie zawsze najważniejszy: niekiedy większy wpływ na rozwój ma to, co dzieje się wokół tego procesu → nie sposób zrozumieć wychowania bez jego powiązań z procesem socjalizacji.
Długotrwałość - osobowość człowieka podlega przemianom przez całe życie: wychowanie nie tylko w odniesieniu do dzieci i młodzieży, ale też do osób dorosłych. Przypomina o konieczności ustawicznego zabiegania o doskonalenie osobowości nie tylko wychowanków, ale i wychowawcy. W procesie wychowania nie tylko pełni on rolę przewodnika, doradcy, inspiratora, ale także uczy się od swoich wychowanków, czasami stając się ich wychowankiem (funkcja wychowawcza nie oznacza końca rozwoju wychowawcy - stanowi jego kontynuacje na wyższym poziomie).
Skuteczne wychowanie - przede wszystkim wspomaganiem w kierowaniu własnym rozwojem; nie wyklucza możliwości dyrektywnego kierowania wychowankami (decyduje wychowawca, uwzględniając wiek i poziom przystosowania wychowanków oraz zaistniałe sytuacje wychowawcze).
Istota wychowania
Rozważanie istoty wychowania - bez odniesienia do jakiejś teorii czy ideologii - odpowiedź na pytanie: „jak to jest, że w ogóle pojawia się jakieś wychowanie oraz jakaś praktyka i technika wychowania”. Nie uzyskamy teorii, która da się zastosować w praktyce, ale - eliminując jednostronne interpretacje - lepiej zrozumiemy, czym w ogóle jest wychowanie, a co wychowaniem nie jest.
Odnosząc fenomen wychowania do ogólniejszej kartezjańskiej kategorii jedności działanie-doznawanie, które może mieć miejsce w relacji między co najmniej dwoma osobami, możemy rozpoznać jego stany.
Wychowanie - samo tylko działanie kogoś, przedmiot czy efekt czyichś oddziaływań, albo coś, co zachodzi w przestrzeni międzyosobowej. Oddzielając obie perspektywy: a) z perspektywy jedynie podmiotu działającego - wychowanie wydaje się tylko uruchamianiem, stymulowaniem, kierowaniem, inspirowaniem czegoś po stronie podmiotu oddziaływań, b) z perspektywy jedynie wychowanka - wychowanie tylko zaistniałą zmianą, pożądanym stanem czy reakcją. Pytania:
Jakim musi być „działanie” podmiotu wychowującego w akcie „działania-doznawania”, aby wskutek jego „doznawania” przez inny podmiot pozostawiało w nim jakiś ślad, wnosiło do jego stanu czy rozwoju jakąś różnicę bądź utrwalało dany stan, czyli było wychowujące?
Co jest wytworem wychowania jako działania-doznawania?
Czy jeżeli właściwości podmiotu doznającego się zmienią, to jest to wciąż ten sam podmiot doznający?
Jak rzutuje na sam podmiot działający współdoznawanie przezeń tego, jak doznaje jego działań sam wychowanek.
Czy wychowanie jako integralny akt „działania-doznawania” jest w swej istocie tylko jedno-, czy także dwukierunkowe?
Jeśli wychowanie = sposób oddziaływania na druga osobę, to może wystąpić tylko wtedy, gdy pojawi się wychowalność (psychol.), tj. dobrowolne otwarcie się wychowanka na wpływy zewnętrzne, a więc i na zamierzone działania wychowawcze - czynnik wyznaczający skuteczną interwencję pedagogiczną.
Osoba wychowywana ma w tym wychowaniu sama świadomie uczestniczyć i z nim się utożsamiać → ten rodzaj wychowania przychodzi do niej niejako z wnętrza jej bytu. Chodzi tu przede wszystkim
o ruch podmiotu działającego, dotykający Ja podmiotu doznającego (ruch nie w przestrzeni, ale uczestniczenie w czasie, w którym osoba wychowywana „realizuje” swoją obecność w świecie).
Taki kontakt między dwoma osobami nie przekreśla podmiotowości czy poczucia odpowiedzialności żadnej ze stron. Ze względu na stawiane cele wychowania wymaga jednak od pedagoga ciągłego doświadczania swoich działań od drugiej strony, na którą oddziałuje. Tę interakcję wychowawca - wychowanek wyróżniają od wszelkich innych oddziaływań następujące cechy:
intencjonalność: podmiot działający kieruje się zamiarem wywołania określonych zmian
w drugim podmiocie,
świadomość oddziaływań wychowawczych: co najmniej jeden z podmiotów jest świadomy celów i charakteru swych dążeń,
względna trwałość wpływów i zmian zachodzących w obu systemach,
czynna, podmiotowa rola działającego i doznającego.
Warunki, by podmiot działający można było uznać za wychowawcę: posiadanie potrzeby inicjowania wychowania, zdolność do określania jego kierunku, zdolność organizowania wychowania (środki, przebieg).
Część pedagogów - wolność wszystkich podmiotów zaangażowanych w proces wychowania warunkiem niezbędności jego realizacji (proces wychowawczy spotkaniem dwóch wolności → szacunek).
Wolność wewnętrzna wychowawców - dana im wraz z ich naturą, jednak w porządku doskonałości (stopnia uczestnictwa w wolności) - jest ona im zadana. → Potrzeba ciągłego samowyzwalania się, zdobywania i utrwalania swej wolności wewnętrznej, czyli wolności w wyborze i realizacji zamierzonych celów, która sama w sobie będzie zdolnością do przeciwstawiania się uciskom zewnętrznym.
Dylemat wolności wychowawcy - wynik jego zakorzenienia w świecie wartości i profesjonalnej konieczności apelowania do wychowanków o ich rozpoznawanie i urzeczywistnianie w swoim życiu. Pedagog rezygnujący ze swej wolności częściowo przesądza o podobnej postawie wychowanków.
Tak rozumiane wychowanie prowadzi do wewnętrznych przemian rozwojowych wychowanka
i rzutuje na jego postępowanie, skierowane m.in. na niego samego. → Wychowanie jako oddziaływanie wychowawcy na wychowanka może zaowocować samowychowaniem podmiotu doznającego zewnętrznego wpływu.
Istota tak rozumianego wychowania - zwrócenie się przez podmiot działający do głębi doznającej go istoty ludzkiej, aby ona sama stawała się sobą, by szukała i odnalazła siebie. Zachodzi tu proces introcepcji - specyficznego reagowania podmiotu doznającego na sens wartości i ideałów, kultury ducha, których nośnikiem, wzorcem jest wychowawca - podmiot działający.
B. Nawroczyński: procesowi specyficznego reagowania przez podmiot doznający na wartości wychowawcy nadał wymiar dialektycznego zderzenia się świata kultury ze światem rozwijającej się osobowości wychowanka. Do zmian osobotwórczych w osobowości wychowanka dochodzi tylko wtedy, gdy ten, aktywnie obcując z dobrami kultury, asymiluje je (heterotelia w autotelię: cudzy cel staje się własnym). Proces najpełniejszy w wieku młodzieńczym, gdy krystalizują się struktury wewnętrznej osobowości wychowanka.
Dobrowolne wnikanie w sens dóbr kulturalnych, selekcja biernych wobec nas lub atakujących
z zewnątrz wartości, swoją strukturą duchową pokrewne lub izomorficzne naszej własnej, osiągamy osobowość wraz z jej nieodłączna cechą - wolnością moralną. Struktura ta nie jest stanem, w którym można okrzepnąć - przy dalszym obcowaniu z dobrami kultury rozrasta się i przebudowuje.
Wymóg specyficznego sposobu postępowania wychowanka oraz wychowawcy przy tak pojmowanym procesie samowychowania. Wychowanek - postawa ekstrawertywna, kierująca cały jego wysiłek na znajdujące się poza nim dobra kulturalne. Pedagog - ujawniać przed podopiecznymi własne oblicze duchowe, swoją interwencja stwarzać im jak najlepsze warunki do rozwoju.
Oddziaływaniom wychowawczym musi towarzyszyć dobrowolna aktywność wychowanków. Harmonijna współpraca całej społeczności wychowawczej - możliwość ułatwienia wychowankom permanentnego zmniejszania dystansu, dzielącego ich od dóbr kultury.
Oddziaływania wychowawcze nie istnieją poza społeczeństwem lub kulturą, dlatego przenikają je dwie zasady wychowania: przymus i swoboda.
Spór o prawomocność wychowania
Problem niedostrzegany przy integralnym ujęciu zagadnień wychowania, bez wniknięcia w jego istotę. Wtedy - z góry zgoda na ujmowanie go w kategoriach celów, treści, metod, form i środków oddziaływań wychowawczych. Wpisanie wychowania w logikę relacji celu i środka, według której jako działanie „celowo zorganizowane jest oczywiste, nieproblematyczne i zrozumiałe samo przez się, nie wymaga zatem uprawomocnienia, lecz usprawniającej je wiedzy o celach i środkach”.
Konieczność spojrzenia na to samo wychowanie równocześnie z dwóch zaangażowanych stron, podmiotów: działającego i doznającego działań - jako czemuś jednemu („tym, co tu różne, to aspekty, lecz nie wychowanie, które jest czymś jednym” - metafora różnych rzutów stożka).
Wychowanie nie jest tylko czyimś działaniem, ani jego przedmiotem czy efektem (czyimś doznawaniem), ale dwoistością, równoczesną dwukierunkowością działania-doznawania. Zespolenie: nie wolno postrzegać tego zjawiska w sposób izolacyjny, jako dwóch niezależnych i samoistnych elementów. Konieczność dookreślenia obu tych biegunów i zharmonizowanego ich respektowania.
Wychowanie jako działanie i zarazem jego doznawanie - jedność zapodmiotowiona w wymiarze tego, co jest specyficznie ludzkie miedzy osobami. Zawsze współdziałanie - bo „doznawanie”, będąc formą aktywności podmiotu - samo jest również „działaniem”.
Wychowanie - zjawisko intersubiektywne (międzypodmiotowe); jego fenomenem występująca
w nim „dwoistość”. To, co możemy określić jako wychowanie, nigdy nim nie będzie: możemy orzekać tylko o tym, co jest, a wychowanie jako zjawisko intersubiektywne nie jest, lecz się staje (dyskursy i teorie wychowania zawężone do określonej racji autora, jego własnej perspektywy aksjologicznej).
5