Plan pracy:
1. Początki nowoczesnej oświaty na ziemiach polskich.
2. Historia zaboru austriackiego.
3. Oświata w zaborze austriackim w latach 1795-1866.
3.1. Germanizacja po rozbiorach.
3.2. Oświata w I połowie XIX wieku.
3.3. Wiosna Ludów.
4. Oświata w Galicji 1867-1914.
4.1. Zmiany w szkolnictwie po 1866 r.
4.2. Szkoły ludowe.
4.3. Analfabetyzm.
4.4. Szkolnictwo zawodowe.
4.5. Szkolnictwo średnie.
4.6. Szkolnictwo wyższe.
4.7. Działania społeczne w zakresie oświaty.
5. Zakończenie.
Oświata w zaborze austriackim.
1. Początki nowoczesnej oświaty na ziemiach polskich.
W drugiej połowie XVIII wieku kształtowały się w Polsce nowe warunki dla oświatowej działalności i otwierały się nowe perspektywy, związane dążeniami do naprawy państwa. Proces przezwyciężania izolacji od świata wprowadzał z powrotem polską elitę intelektualną i polityczna w pełne i równorzędne uczestnictwo w europejskiej kulturze oświecenia. Oświata stawała się jednym z głównych haseł tej epoki. Starano się głównie uwolnić oświatę od wpływów kościelnych i zakonnych, przekazać oświatę pod opiekę państwa oraz rozszerzyć jej wpływ.
Podstawy nowoczesnej oświaty na ziemiach polskich zostały stworzone przez Komisję Edukacji narodowej. KEN istniała do połowy kwietnia 1794, jej działalność stanowiła jedno z największych osiągnięć kulturalnych Polski czasów Oświecenia. Pod względem poziomu i organizacji szkolnictwa Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich, jako pierwsza wcielała w życie nowe idee pedagogiczne. KEN dążyła do zmniejszenia różnic stanowych w oświacie, zajęła się domowym wychowaniem dziewcząt. Domagając się wychowania patriotycznego wpłynęła na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej. Do najważniejszych osiągnięć KEN należy:
-całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich,
-opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia,
-utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
-publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka,
-utworzenie Towarzystwa Do Ksiąg Elementarnych,
-wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.
-wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.
-zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.
Kiedy państwo polskie znalazło się pod zaborami to właśnie z osiągnięć Komisji (ich ustaw) czerpano inspirację do tworzenia organizacji oświatowych w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.
2. Historia zaboru austriackiego.
Austria była państwem, które wzięło udział w dwóch rozbiorach Polski: pierwszym (1772) i trzecim (1795). Obszar zabrany przez Austriaków stanowił 11% terytorium Polski w granicach z 1772. Zamieszkiwało go 3,8 miliona ludności. Nosił nazwę Królestwa Galicji i Lodomerii, zwykle jednak określa się go krótko Galicja.
Po przegranej wojnie z Księstwem Warszawskim (1809) Cesarstwo Austriackie musiało zrezygnować z terenów zajętych w czasie III zaboru. Austria odzyskała je ponownie po kongresie wiedeńskim. Z Krakowa i najbliższych okolic utworzono wówczas Rzeczpospolita Krakowska, którą poddano wspólnemu nadzorowi trzech państw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii. Obejmowała ona obszar liczący 1164 km² z 88 tysiącami mieszkańców. Po upadku powstania krakowskiego w 1846 r. przyłączono Wolne Miasto do Galicji.
Kilka dni przed rozpoczęciem powstania 1846 r. doszło do masowych pogromów ludności ziemiańskiej, urzędników dworskich i rządowych oraz księży (tzw. rzezi galicyjskiej). Poprawę warunków życia pracujących na roli przyniosła w 848 r. Wiosna Ludów. Wtedy to gubernator Galicji - Franciszek Stadion - podjął decyzje o zniesieniu pańszczyzny, uprzedzając tym samym rozporządzenie wydane przez cesarza austriackiego. Chłopi otrzymali ziemię na własność.
Pod koniec lat 60. i na początku lat 70. XIX wieku Galicja otrzymała autonomię (w granicach Austro-Węgier). Powołano do życia m.in. Sejm Krajowy i Radę Krajową. Do szkół, urzędów i sądów wprowadzono język polski. Zasiadający w rządzie minister - Polak - miał prawo opiniowania projektów postanowień mających związek z Galicją. Nie brakowało w rządzie ministrów polskich zajmujących się różnorakimi resortami, dwukrotnie zaś Polacy byli premierami. Również Polak stał na czele prowincjonalnej administracji Galicji. Większość ziem pozostających pod zaborem austriackim była zacofana gospodarczo. Rozwijała się natomiast w Galicji polska oświata, nauka i kultura ze swobodą, dużo większą niż w innych zaborach. Autonomia w Galicji dała Polakom warunki najkorzystniejsze od czasów Królestwa Polskiego.
Powstawały tu liczne polskie organizacje polityczne. Od 1869 r. działała w Krakowie konserwatywna grupa, której członków zwano Stańczykami. Jej działaczami byli m.in.: Stanisław Tarnowski, Józef Szujski i Michał Bobrzyński. Zachowując lojalność wobec Austrii, pragnęli oni jednocześnie rozwoju kulturalnego Galicji. Krytykowali działalność konspiracyjną oraz byli przeciwni przeprowadzaniu jakichkolwiek demonstracji. W 1895 roku na kongresie w Rzeszowie utworzono chłopskie Stronnictwo Ludowe (SL). W swoim programie domagało się ono poszanowania przez zaborcę praw obywatelskich, reformy prawa wyborczego oraz rozwoju oświaty. W 1903 r. zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W 1897 r. we Lwowie powstało Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (zwane później endecją) z Romanem Dmowskim na czele. Głównym jego hasłem była walka o odzyskanie niepodległości.
3. Oświata w zaborze austriackim w latach 1795-1866.
Germanizacja po rozbiorach.
W zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX w. szkolnictwo było germanizowane. Ucisk narodowy był w nim powszechnie obecny. Szkolnictwo było tam słabo rozbudowane i o niskim poziomie. Nauczycielami zostawali przeważnie Niemcy, a język polski dopuszczony był tylko w szkołach parafialnych. Niemieckie były szkoły średnie i uniwersytet lwowski. Swoją polityką w zaborze austriackim władze zaczęły od germanizacji.
Germanizacja - proces przyswajania języka lub kultury niemieckiej przez jednostki i grupy społeczne funkcjonujące wcześniej w ramach innych kultur. Germanizacja może zachodzić zarówno w wyniku mniej lub bardziej wyraźnego przymusu (np. administracyjnego, edukacyjnego) jak i mieć charakter względnie dobrowolny, tzn. nie wiązać się z żadną bezpośrednią presją. Często rozumiana obecnie jako proces wynarodowienia, poprzez nakłanianie lub przymuszanie ludności rdzennej określonego terenu do przyswojenia języka niemieckiego oraz kultury niemieckiej, a także proces rozprzestrzeniania się języka, kultury i ludności poprzez asymilację lub adaptacje obcojęzycznych słów.
Zaczęto od zakazu wysyłania dzieci do szkół KEN-u. Młodzież podano nadzorowi policji. Utworzono urzędy cenzury. Wprowadzono język niemiecki do szkół. Szkoły ludowe podzielono na trywialne, główne, normalne, realne i dla dziewcząt. Zamknięto część szkół średnich. Polityka władz Galicji polegała na doprowadzeniu do zacofania szkół gimnazjalnych i studiów filozoficznych (2-letnie szkoły średnie). Wprowadzono limit miejsc, egzaminy wstępne, podniesiono czesne, etc. Uniwersytet Lwowski, założony w 1784 r. przez Józefa II, już w 1805 r. został połączony z Uniwersytetem Krakowskim. Jego miejsce zajęło Liceum, jako rodzaj studium filozoficznego.
Oświata w I połowie XIX wieku.
Cesarz Franciszek I mawiał na temat szkolnictwa: „Nie chcę mieć uczonych, ale potrzebuję urzędników”. W Myśl tej zasady rząd austriacki ignorował oświatę ludową zostawiając ją w rękach księży, a szkołom średnim i wyższym nadał kierunek praktyczny. Szkółek ludowych było w Galicji niewiele ponad tysiąc, a słaby przyrost ich nie nadążał za przyrostem ludności. Nauczanie oddane było pod nadzór duchowieństwa, funkcję nauczyciela spełniał organista, a ograniczone było do zapoznania dzieci z początkami czytania oraz do nauczania śpiewów kościelnych. Wśród chłopów galicyjskich powszechny był analfabetyzm. W miastach istniały szkoły trywialne (3-klasowe) i normalne (4-klasowe) o niskim poziomie i niemieckim języku wykładowym w klasach wyższych.
W Galicji było 9 gimnazjów oraz 2 szkoły realne, wszystkie z językiem łacińskim i niemieckim począwszy od 3 klasy.
W 1817 r. przywrócono Uniwersytet Lwowski złożony z 4 wydziałów z niemieckim jako wykładowym. W okresie Wiosny Ludów w 1848 r. stał się głównym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego we Lwowie. Młodzież wzięła czynny udział w ruchu niepodległościowym, organizując uzbrojoną Legię Akademicką.
Wiosna Ludów.
Rewolucja w 1948 r. przyśpieszyła reformę przestarzałego systemu szkolnego. Zreformowane gimnazja stały się zakładami 8-klasowymi, przygotowującymi do studiów wyższych. Dzieliły się na niższe i wyższe. Wysunięto postulaty spolszczenia i unarodowienia, powszechnej oświaty ludowej i autonomii szkolnej. Ostatecznie doszło do wprowadzenia polskiego języka wykładowego w szkolnictwie. Utworzono również Radę Szkolną Krajową. Jednak jej działalność nie trwała długo (do 1848).
Zaczęły się rządy A. Bacha. Oparty na armii i policji, miażdżył wszelkie przejawy wolnej myśli. Także i szkolnictwu patronowali komisarze policji, śledząc nauczycieli i młodzież. Zwrot miał nastąpić w 1859 r., kiedy Franciszek Józef I zdecydował się na porzuceni dotychczasowej polityki. Po zniesieniu stanu wojennego w 1865 r. ponownie okazało się, że reżim austriacki nie jest skłonny do ustępstw. Dopiero klęska z Prusami rok później, zmusiła cesarza do odstąpienia od polityki germanizacyjnej.
4. Oświata w Galicji 1867-1914.
Zmiany w szkolnictwie po 1866 r.
Uzyskanie autonomii przez Galicję otworzyło nowe widoki dla rozwoju oświaty w kraju. Akcje na rzecz unarodowienia szkolnictwa i jego unowocześnienia prowadziły postępowe grupy społeczeństwa polskiego. Już w 1863 roku Józef Dietl postawił w Sejmie Krajowym wniosek o utworzenie komisji edukacyjnej, która zajęłaby się zorganizowaniem szkolnictwa na nowych zasadach. Wniosek ten został rozpatrzony dopiero w 1866 r., a jego wynikiem stało się utworzenie Rady Szkolnej Krajowej.
Józef Dietl (1804-1878), działacz burżuazji galicyjskiej, wybitny lekarz, profesor i rektor U.J., pierwszy autonomiczny prezydent Krakowa, poseł na Sejm Krajowy oraz członek Rady Państwa w Wiedniu. Ogromnie dużo zrobił na polu reorganizacji i repolonizacji szkolnictwa w Galicji. Dzięki niemu została powołana w 1866 r. Rada Szkolna Krajowa, odrębna przez pewien czas galicyjska władza oświatowa nad szkołami ludowymi i średnimi.
* To co włożymy na oświatę nie jest wydane, lecz pożyczone...
* ...bo oświata to najrzetelniejszy dłużnik.
Do jej kompetencji należał nadzór pedagogiczny, mianowanie nauczycieli, układanie programów, zatwierdzanie podręczników. W 1867 r. została zatwierdzona uchwalona przez Sejm Krajowy ustawa o języku wykładowym w szkołach ludowych i średnich, wprowadzająca język polski jako wykładowy; w 1868 r. następuje sekularyzacja szkół (nauczanie religii pozostaje); natomiast ustawa Sejmu Krajowego o organizacji szkolnictwa wprowadza obowiązek szkolny i bezpłatność nauki. Powstają udoskonalone seminaria nauczycielskie; rozwijają się gimnazja klasyczne; są tworzone szkoły i kursy przemysłowe oraz rzemieślnicze.
W drugiej połowie XIX wieku najlepsze warunki na ziemiach polskich do rozwoju oświaty istniały w Galicji, nad czym czuwała Rada Szkolna Krajowa. Zajęła się szkołami ludowymi i średnimi, natomiast szkoły wyższe miały autonomię. Szefem rady był namiestnik, ale jej pracami kierował jego zastępca, który miał do tego odpowiednie kompetencje. Nominacje do rady wydawał sam cesarz. Znajdowali się w niej nie tylko naukowcy i pedagodzy, ale także przedstawiciele Kościołów i urzędnicy z Wydziału Krajowego i miejskich rad największych galicyjskich miast - Lwowa i Krakowa. Wśród jej członków były postacie wybitne, jak choćby Michał Bobrzyński. Krakowianin, wybitny historyk i polityk wniósł duży wkład w rozwój galicyjskiej oświaty, pełniąc funkcję wiceprzewodniczącego Rady Szkolnej Krajowej na przełomie XIX i XX wieku. Rada Szkolna Krajowa nie tylko kontrolowała szkolnictwo, ale także pracowała nad treściami programowymi i podręcznikami, z których miały uczyć się dzieci i młodzież. Bieżącym zarządzaniem szkołami zajmowały się rady okręgowe i powstające w gminach. Na czele tych pierwszych stali starostowie, a drugich przewodniczący. Rada prowadziła aktywną działalność, wprowadziła do szkół język polski i ukraiński, zakładała szkoły i tworzyła placówki kształcące nauczycieli.
Postępowym dążeniom przeciwdziałał konserwatywny obóz tzw. Stańczyków (m.in. próby dzielenia szkół ludowych na dwa zróżnicowane typy : miejski i wiejski, a także zwiększenie obciążeń finansowych rodziców gimnazjalistów), lecz narastający polityczny ruch chłopski (zorganizowany pod koniec wieku w Stronnictwie Ludowym) skutecznie walczy z hamowaniem oświaty ludowej. Dzieci chłopskie stawały się coraz częściej uczniami gimnazjów, co otwierało drogę do uniwersytetu. Mimo tego w 1884 r. Sejm Krajowy uchwalił ustawę , która tworzyła dwa typy szkół ludowych: wiejskie o ciaśniejszym programie i miejskie o szerszym zakresie wiedzy. Politycznym realizatorem tej ustawy był znany uczony, historyk Michał Bobrzyński. Działalność Bobrzyńskiego miała dwoisty charakter. Z jednej strony zmierzał on energicznie do likwidacji analfabetyzmu, wydatnie przyspieszając rozwój sieci szkolnej pod hasłem „w każdej wsi szkoła”, z drugiej jednak strony podkreślał celowość ograniczenia oświaty na wsi do poziomu elementarnego.
Michał Hieronim Bobrzyński (ur. 30 września 1849 w Krakowie, zm. 3 lipca 1935 w Łopuchówku koło Poznania) - polski historyk i konserwatywny polityk, namiestnik Galicji. Jego aktywna działalność polityczna w Galicji i monarchii austro-węgierskiej rozpoczęła się w 1885, kiedy został posłem do Sejmu Krajowego we Lwowie i Rady Państwa w Wiedniu. Od 1891 był wiceprezydentem Rady Szkolnej Krajowej. Położył duże zasługi dla rozwoju oświaty w Galicji. W latach 1908-1913 był namiestnikiem Galicji, w 1917 ministrem dla Galicji i w tym czasie czynił starania na rzecz reformy sejmowej i ugody z Ukraińcami.
Szkoły ludowe.
Początkowa działalność Rady szkolnej Krajowej skupiła się wokół podniesienia oświaty ludowej. Rada dążyła do rozbudowy sieci szkół ludowych, postawienia na odpowiednim poziomie seminariów nauczycielskich, podniesienia stanu nauczycielskiego i likwidacji analfabetyzmu. Szkolnictwo ludowe bowiem było w stanie zupełnego zaniedbania. W 1868 r. uczęszczało do szkoły zaledwie 34 % dzieci w wieku szkolnym. Jedna szkoła przypadała na 2200 mieszkańców, podczas gdy w Belgii-828, w Prusach 682, we Francji-501 mieszkańców.
Dzięki działaniom Rady szkolnej Krajowej widać wyraźny wzrost liczby szkół ludowych w Galicji. W roku 1871/1872 szkól ludowych było 2374, dziesięć lat później 2925, z tego jednoklasowych 2693; w roku 1891/1892 było szkół 3814 (w tym 3638 jednoklasowych); 1897/1898-3814 (3576 jednoklasowych).
Analfabetyzm.
Do szkół ludowych w Galicji uczęszczały dzieci w wieku szkolnym (6-12 lat): w roku 1869- 34%, w 1891- 49,8%, w 1897- 50,9%. W 1900 roku 41,3 % dzieci wieku szkolnym nie uczęszczało jeszcze do szkoły. W tym samym czasie na Śląsku tylko 0,32% nie pobierało nauki szkolnej. Wobec słabego rozwoju szkolnictwa Galicji nie można było zlikwidować analfabetyzmu. W 1880 roku 81 % ludności od 7 roku życia nie umiało ani czytać ani pisać. W roku 1890 odsetek pełnego analfabetyzmu zmniejszył się do 67%, a w 1900 do 56 %.
Szkolnictwo zawodowe.
W połowie XIX wieku Galicja nie miała prawie szkól zawodowych. Słaby rozwój gospodarczy kraju nie sprzyjał ich rozwojowi. W 1880 roku było 10 szkół przemysłowych (kowalskich, szewskich, garncarskich), 1 handlowa, kilka rolniczo-ogrodniczych i leśnych, szkoła górnicza, 10 szkół pracy dla kobiet. W 1890 r. Galicja miała 47 szkół przemysłowych, w pięć lat później 78. Pod koniec wieku liczba ich maleje, a wzrasta liczba przemysłowych kursów uzupełniających, w 1898/1899 było ich 93 z 6289 uczniami.
Szkolnictwo średnie.
W szkolnictwie średnim ogromną przewagę miały gimnazja nad nielicznymi tego stopnia szkołami zawodowymi i realnymi.
Program gimnazjum opierał się na zarysie organizacyjnym z 1859 roku, który w zasadzie utrzymano aż do 1918 r. Podstawę dydaktyczną w gimnazjum stanowiła łacina i greka. W 1884 r. wprowadzono wprawdzie równorzędność przedmiotów, w praktyce jednak utrzymała się przewaga filologii klasycznej.
Obok gimnazjów istniały szkoły realne, których podstawę dydaktyczną stanowiły języki nowożytne i przedmioty matematyczno-przyrodnicze. Nie rozwinęły się one w pełni i nie wpłynęły na zmianę ogólnokształcącego klasycznego profilu szkolnictwa średniego. Przy słabym rozwoju przemysłu i handlu, braku widoków na zatrudnienie z jednej, a przy powszechnym nastawieniu na kształcenie humanistyczne drugiej strony, szkoły realne uchodziły za gorsze w porównaniu z gimnazjum.
Rok
|
Gimnazjum |
Szkoły realne |
||
|
szkoły |
uczniowie |
szkoły |
uczniowie |
1860/61 |
16 |
4987 |
5 |
750 |
1870/71 |
20 |
7416 |
5 |
877 |
1880/81 |
22 |
9504 |
6 |
1336 |
1890/91 |
27 |
12965 |
4 |
1069 |
1900/01 |
30 |
18501 |
7 |
2892 |
Szkolnictwo wyższe.
W Galicji działały dwa uniwersytety, w Krakowie i we Lwowie, które zostały spolszczone w początkach lat siedemdziesiątych i szybko rozwinęły się w ogniska nauki. Uniwersytet Jagielloński rozwinął się imponująco i stał się ogólnopolska uczelnia. W 1900 roku wykładały na uniwersytecie 164 osoby, w tym 79 profesorów i 29 docentów. Katedry obsadzano najlepszymi uczonymi polskimi ze wszystkich zaborów. Rosła też frekwencja młodzieży, W 1861 roku studiowało 351 studentów, w 1880- 756, w 1900- 1405 studentów, w tym 88 kobiet. Na uniwersytecie studiowała młodzież nie tylko z Galicji, ale także z zaboru pruskiego i rosyjskiego.
Z inicjatywy uniwersytetu organizuje się w 1815 r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie, które od 1872r. staje się Akademią Umiejętności (1919 Polska Akademia Umiejętności), czyli polską akademią nauk, prowadzącą intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i jednocześnie bardzo bogatą działalność wydawniczą w zakresie publikacji naukowych. W okresie niepodległości zostaje uznana przez rząd jako instytucja uprawniona do reprezentowania nauki polskiej.
Uniwersytet Lwowski pod koniec XIX wieku zdobył sobie równorzędne stanowisko krakowskim, przewyższając go pod względem liczby studentów. W 1894 roku uzyskał wydział lekarski. W 1900 roku uniwersytet zatrudniał 147 pracowników naukowych, w tym 67 profesorów i 33 docentów. Podobnie jak w Krakowie ściągała tu młodzież ze wszystkich zaborów. Liczba studentów stale wzrastała: z 1028 w roku 1869/70 do 2060 w roku 1900/01, w tym 61 kobiet.
Utworzona z Akademii Realno - Handlowej, powstałej w 1835 roku - Akademia Techniczna we Lwowie zostaje przekształcona w 1877 r. w czterowydziałową uczelnię techniczną pod nazwą Szkoła Politechniczna (od 1919 Politechnika Lwowska). Była to pierwsza - i od 1915r. jedyna - politechnika na ziemiach polskich. W 1900 roku pracowało w niej 21 profesorów, 12 docentów i 25 innych pracowników naukowych. zapisanych było 760 studentów. Politechnika była, podobnie jak uniwersytety, uczelnią ogólnopolską.
W 1901 roku dotychczasową wyższą szkołę rolniczą w Dublanach przekształcono na Akademię Rolniczą, która stała się niebawem ośrodkiem nauk rolniczych.
Działania społeczne w zakresie oświaty.
Sprawy oświaty ludowej w Galicji były przedmiotem aktywnych starań różnych organizacji społecznych oraz związków nauczycieli. W 1882 r. Powstaje Macierz Polska we Lwowie, która publikuje tanie wydawnictwa książkowe ( ok. 250 tytułów) oraz gazety. Podobne instytucje powstają wkrótce w innych regionach, np. w Cieszynie (1885 - Macierz organizuje przede wszystkim polskie szkolnictwo; od ochronek do gimnazjów; w sumie 55 placówek) oraz w Warszawie pod nazwą Polska Macierz Szkolna (1905 - pierwotna nazwa Macierz Szkolna Królestwa Polskiego; w 1906 r. w 680 szkołach kształciła 63 tys. uczniów, prowadziła również ochronki, biblioteki, czytelnie i dokształcanie dorosłych).
Lekarz Henryk Jordan, inny profesor U.J. (filantrop, działacz społeczny), założył w 1889r. w Krakowie park zabaw, którego celem było organizowanie wolnego czasu dla młodzieży. Prowadzono w nim zajęcia dla dzieci i młodzieży nie mających należytej opieki i odpowiednich warunków w domu rodzicielskim. Zajęcia te były prowadzone przez wykwalifikowanych przewodników - instruktorów. Park Jordana dał początek tzw. Jordanowskim parkom i ogrodom zabaw dla dzieci i młodzieży w całej Polsce.
Henryk Jordan (ur. 23 lipca 1842 w Przemyślu, zm. 18 maja 1907 w Krakowie) - polski lekarz, społecznik, pionier wychowania fizycznego w Polsce. Od roku 1895 profesor ginekologii i położnictwa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Znany głównie z zakładania ogrodów zabaw dla dzieci, tzw. Ogródków jordanowskich. Henryk Jordan był wielkim społecznikiem o wszechstronnych zainteresowaniach. Obok szeregu działań podejmowanych na niwie medycyny pełnił również inne ważne funkcje społeczne. W latach 1902-1907 uczestniczył w pracach Rady szkolnej Krajowej. Prowadził szeroką działalność na rzecz rozpowszechniania higieny itp. Był także prezesem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. Działał w wielu innych instytucjach, w szczególności angażując się w pomoc dla ubogiej młodzieży. Największym i najbardziej zapisanym w historii dziełem Jordana było założenie na krakowskich Błoniach w 1889 pierwszego w Europie publicznego ogrodu zabaw i gier ruchowych dla dzieci do lat 15, który nazwano Parkiem Miejskim dra Henryka Jordana. W ogrodzie tym mieściły się rozmaite urządzenia sportowe: basen, 12 boisk - każde o innym przeznaczeniu, ścieżki zdrowia i wiele innych. W ogrodzie Jordana można było ćwiczyć lekkoatletykę i gimnastyk. W parku znajdowały się także sale do zajęć w razie niepogody, prysznice, szatnie, magazyny, a od roku 1906 warsztaty do prac ręcznych i poletka doświadczalne. Była również "Mleczarnia" służąca dożywianiu dzieci.
Motto: Dawać zdrowie i radość poprzez gry w słońcu i na powietrzu.
Twierdził że: Ciągle być poważnym i nieustannie pracować żaden człowiek nie zdoła. Zmęczone ciało wymaga odpoczynku, znużony umysł wymaga wytchnienia, a dusza pragnie wesołości, tego nastroju, który życie milszym nam czyni.
Rozwinęła się społ. działalność oświat.: Towarzystwo Szkoły Ludowe (TSL, zał. 1891) organizowało szkoły, domy ludowe, świetlice; Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza działał od 1897 w środowiskach rzemieślniczych i robotniczych Krakowa i Lwowa, docierał z odczytami do miast prowincjonalnych, prowadził także działalność wydawniczą; od 1899 Uniwersytet we Lwowie, a od 1901 UJ organizowały wykłady powszechne, popularyzujące naukę, obejmując swą działalnością także zabór pruski i rosyjski.
Od końca XIX w. rozwijał się ruch nauczycielski (Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych — tj. ponadludowych); powstawały czasopisma pedagogiczne (m.in. „Szkoła”, „Muzeum”, „Ruch Pedagogiczny”), na łamach których toczono dyskusje dotyczące metod i programów nauczania.
5. Zakończenie.
Większość galicyjskich problemów- politycznych, społecznych, narodowościowych i oświatowych- wynikała z gospodarczego zacofania kraju. W Galicji Polacy kontrolowali a znacznej mierze szkolnictwo, lecz nie odnosiło się to do gospodarki kraju. W pierwszej z tych dwóch dziedzin osiągnięcia konserwatystów były naprawdę imponujące. Analfabetyzm, który w latach pięćdziesiątych obejmował 95% ludności, spadł w roku 1890 do 67%, ale mimo przyjęcia zasady bezpłatnego i obowiązkowego nauczania, nie można jej było zrealizować w praktyce. Brakowało funduszy, a ponadto wielu działaczy konserwatywnych podejrzliwie traktowało edukację dzieci chłopskich. Gimnazja i uniwersytety prezentowały wysoki poziom, lecz wyrażano obawy, że gospodarka kraju nie zdoła wchłonąć dużej liczby absolwentów. Trzeba także dodać, że mimo iż szkolnictwo mogło się rozwijać bez przeszkód ze strony państwa, a Rada Szkolna Krajowa starała się podnieść jego poziom, to jednak wiele rodzin chłopskich nie posyłało do szkół swoich dzieci ze względu na brak środków. W efekcie na przełomie XIX i XX wieku aż połowa mieszkańców Galicji nie potrafiła czytać i pisać.
Bibliografia:
1. Buszko J. 1989. Galicja 1859-1914. Polski Piemont? KAW, Warszawa.
2. Historia Polski t. II, cz. II 1795-1831, pod red. Kieniewicza S., Kuli W. 1958. PWN, Warszawa.
3. Historia Polski t. III, cz. I 1850/1864-1900, pod red. Komarowej Ż, Pietrzak-Pawłowskiej I. 1963. PWN, Warszawa.
4. Kieniewicz S.1983. Historia Polski 1795-1918. PWN, Warszawa.
5. Wandycz P. 1994. Pod zaborami 1795-1918. PIW, Warszawa.