Marginalizacja

Wielowymiarowy proces społeczny, mający wpływ tak na poszczególne osoby, jak i na cały system społeczny, charakteryzujący się pewnym zespołem syndromów o charakterze strukturalnym i kulturowym.

Marginalność

• to określona pozycja społeczna

• to brak uczestnictwa, w tych sferach życia, w których jest uzasadnione oczekiwanie, że jednostki te lub grupy będą uczestniczyły. To sfera:

- wytwórczości (praca) - polityki

- kultury - socjalna

- oświaty (także szacunek, poczucie spełnienia)

A także subiektywne przeświadczenie o pozbawieniu równych praw, stanowić będzie kryterium identyfikacji marginalności.

Obszary, z których ludzie mogą być wyłączeni, to:

• Subiektywnie odczuwana pełnia życia, poczucie spełnienia swej roli

• Stała praca i zarobki

• Rodzina, własność, dom, mieszkanie

• Minimalny poziom konsumpcji

• Oświata i życie kulturalne

• Świadczenia społeczne

• Obywatelskość i równość wobec prawa

• Przynależność do dominującej grupy etnicznej

• Ludzkie traktowanie, szacunek, zrozumienie przez innych

Marginalizacja

- to proces, w którym marginalność powstaje i zwiększa swoje rozmiar. Grupa marginalna powstaje w wyniku nieposiadania przez jej członków społecznie cenionych dóbr lub pozbawienia jej równych z innymi praw, władzy, dóbr materialnych i duchowych.

Marginesowość charakteryzuje grupy, które (zd. E. Neyman) :

1. łączy jakaś wspólna cecha wyodrębniająca ją od innych;

2. są nisko cenieni od pozostałych członków społeczeństwa ze względu na tą cechę;

3. cecha ta ma charakter stały, nie jest zjawiskiem krótkotrwałym;

4. do tej grupy nie należą w pewnym okresie swojego życia wszyscy członkowie społeczeństwa.

E. Neyman wyróżnia:

Marginesowość społeczną

Marginesowość kulturową

Marginesowość społeczno-kulturowa.

Marginesowość psychiczną.

W ramach marginesu społecznego wyróżniamy margines:

1. socjalny - związany jest z występowaniem licznych zdarzeń losowych lub procesów społecznych, np. kryzys gospodarczy, które powodują niekorzystne zmiany w sytuacji danego człowieka/ludzi, co znacząco przyczynia się do zmiany jego/ich pozycji społecznej. Są to osoby np.: 1) niepełnosprawne; 2) zdemoralizowane; 3) karane sądownie; 4) bezdomne; 5) uzależnione i In.

2. strukturalny - jest szerszym ujęciem zjawiska, powstaje w wyniku rozwarstwiania się społeczeństwa, wiąże się z istnieniem tzw. podklasy. Zdaniem R. Dahrendorfa głównymi cechami podklasy są: 1) brak kwalifikacji; 2) bezrobocie/brak dochodu; 3) zamieszkiwanie w szczególnych/zdegradowanych rejonach miasta; 4) zależność od pomocy społecznej

Marginesowość może być rozpatrywana z perspektywy: 1) normatywnej; 2) kwantytywnej

Zdaniem R. Dahrendorfa głównymi cechami podklasy są:

1. brak kwalifikacji;

2. bezrobocie/brak dochodu;

3. zamieszkiwanie w szczególnych/ zdegradowanych rejonach miasta;

4. zależność od pomocy społecznej

Jak powstaje uzależnienie od pomocy społecznej

• niekorzystne zjawiska powodują, że wiele osób podlega marginalizacji

• brak umiejętności samodzielnego przezwyciężenia trudności powoduje, że zapotrzebowanie na pomoc społeczną rośnie

• podstawową ofertą oraz najbardziej pożądanym świadczeniem jest pomoc finansowa

• klient aby je otrzymać nie musi wykazywać ze swojej strony większego wysiłku

Brak pracy socjalnej lub nierzetelna praca może spowodować, że klient zostanie poddany treningowi bezradności, który sprzyja uzależnieniu (problem ten wyjaśnia teoria wyuczonej bezradności)

Brak pracy socjalnej lub nierzetelna praca może spowodować, że klient zostanie poddany treningowi bezradności, który sprzyja uzależnieniu (problem ten wyjaśnia teoria wyuczonej bezradności)

Dzieje się tak, gdy człowiek korzystający z pomocy społecznej systematycznie pozbawiany jest wpływu na zdarzenia, w których uczestniczy (pozbawiony jest możliwości samostanowienia)

Wyuczona bezradność

Doświadczenie braku kontroli polega na stwierdzeniu, że wystąpienie ważnych dla podmiotu konsekwencji nie zależy od jego zachowania.

Człowiek uczy się, że prawdopodobieństwo ważnego wydarzenia jest takie samo, bez względu na to, jak się on zachowuje.

Powtarzające się doświadczenie braku kontroli prowadzi do przekonania, że podejmowane działania są nieefektywne, a doświadczenie to jest generalizowane w czasie.

Takie przekonanie o braku kontroli prowadzi do obniżenia lub całkowitego zaniku motywacji do podejmowania nowych prób zmiany biegu zdarzeń.

Takie przekonanie o braku kontroli prowadzi do obniżenia lub całkowitego zaniku motywacji do podejmowania nowych prób zmiany biegu zdarzeń.

Psychologiczne konsekwencje przekonania o braku związku między własnymi działaniami a następującymi po nich zdarzeniami, to tzw. deficyty bezradności

Konsekwencje uzależnienia

• „Ubezwłasnowolnienie” klienta

• Korzystanie z pomocy społecznej jest dziedziczone

• Pomoc społeczna staje się „workiem bez dna”, ma to określone skutki ekonomiczne dla państwa

• Klienci mogą zacząć trwać w ubóstwie wtórnym

Zdaniem E. Durkheima marginalność społeczna to zjawisko „normalne”.

• nie udaje się tego procesu zablokować;

• procesy marginalizacji polegają na zróżnicowaniu praktycznych możliwości korzystania z różnych uprawnień;

• najbardziej podatni na marginalizację są ludzie, którym obrona przed nią przychodzi najtrudniej;

• ludzie o niskim statusie marginalizowani są niejako „hurtem”;

• jest to zjawisko, które podlega mechanizmom międzygeneracyjnego dziedziczenia.

Proces marginalizacja oznacza:

• rosnącą liczbę skierowanych do osoby marginalizowanej komunikatów, które stopniowo wpływają na jej wyobrażenie o sobie

• Utratę systemu społecznego wsparcia (ekskluzja przestrzenna pociąga za sobą kolejne wykluczenia)

• Wykluczenie podlega internalizacji i z czasem staje się częścią struktury osobowości

• Destruowanie obrazu osób marginalizowanych przez procesy towarzyszące społecznemu wykluczeniu, tj.:

a) powstawanie i utrwalanie się negatywnych stereotypów

b) naznaczenie społeczne

Samoocena jest subiektywnym, dynamicznym składnikiem człowieka. Zaczyna rozwijać się w chwili, gdy pojawia się poczucie własnej odrębności, świadomość indywidualnego istnienia jako osoby.

Decyduje o całym naszym funkcjonowaniu, o tym jak wartościujemy wszelkie zjawiska, czym staje się dla nas świat. Jest to całokształt psychicznych przeżyć.

Zaniżone poczucie wartości powoduje:

• bierność społeczną (unikanie nawiązywania kontaktów i przejawia się skłonność do izolacji)

• Zamknięcie się w sobie powoduje poczucie osamotnienia, niezrozumienia;

• Może powodować problemy w tworzeniu trwałych związków

• Poczucie bezradności w różnych sytuacjach życiowych

• Problemy w komunikacji interpersonalnej

• Depresję lub agresję

Osoby marginalizowane żyją niejako w dwóch światach: widzialnym i niewidzialnym

I poddawani są 2 rodzajom kontroli:

• jedną sprawuje społeczeństwo czuwając na straży przestrzegania aprobowanych przez ogół norm

• Kontrolę sprawuje grupa dewiacyjna, która nakłania jednostki do konformizmu wobec obranych przez siebie norm nieaprobowanych społecznie.

Koncepcje przyczyn marginalizacji społecznej

R. Levitas wyróżniła trzy koncepcje przyczyn marginalizacji społecznej:

• Podejście redystrybucyjne

• Podejście reintegracyjne

• Podejście moralizujące

Przyczyny marginalizacji

• Niektóre zjawiska demograficzne

• Masowa migracja ludności

• Przyjęcie i realizacja skrajnie liberalnej doktryny rozwoju gospodarczego (rozwarstwienie dochodowe ludności, wzrost liczby bezrobotnych, wzrost przestępczości i uzależnień, obniżenie się dochodu ludzi starszych)

• Osobisty wybór

Jedną z głównych przyczyn wykluczenia społecznego jest brak tolerancji na inność w Polsce - od początku lat 90.:

• gwałtownie przebiegająca zmiana społeczna

• konieczność przyspieszonej adaptacji

• obowiązek sprostania nowym wymogom gospodarki rynkowej

• konieczność większej samodzielności w kreowaniu własnego życia

Koncepcje przyczyn wykluczenia społecznego

H. Silver analizuje przyczyny wykluczenia społecznego odwołując się do trzech koncepcji:

1. Solidarności - podstawą społecznej ekskluzji jest zerwanie więzi społecznej. Grupa posiadająca społeczną tożsamość broni się przed osobami, które z jakiś względów nie spełniają kryteriów grupowych i postrzegane są jako zagrożenie dla porządku kulturowego.

2. Specjalizacji - ekskluzja społeczna jest spowodowana postępującym zróżnicowaniem społecznym, jest tożsama z dyskryminacją (ograniczonym dostępem wolnych i równych do społecznej wymiany i interakcji)

3. Monopolu - wykluczenie jest skutkiem powstania monopoli grupowych. Grupy uprzywilejowane (mające dostęp do rzadkich dóbr) dążą do utrzymania nierówności społecznych.

Skutki marginalizacji

• Doświadczenie odrzucenia

• Poczucie bycia gorszym, niepotrzebnym

• Poczucie bycia wypchniętym poza określony obszar przestrzeni społecznej

• Izolowanie od ról społecznych

• Odrzucenie przez rodzinę (dot. m.in.. Więźniów, bezdomnych, chorych psychicznie)

• Utożsamienie się z narzuconą rolą (deprecjacja własnego statusu w społeczeństwie)

• Degradacja ekonomiczna, społeczna, indywidualna i osobowościowa

• Poczucie wstydu (z powodu swojego życiowego położenia i naznaczenia)

Funkcje marginalizacji i marginesu społecznego

• Ludzie „marginesu” mogą być czynnikiem produkcji

• Mogą być środkiem samoprzetrwania dla instytucji kontroli społecznej

• Pełnią funkcję kompensacyjną (służą jako środek autowaloryzacji)

• Podnoszenie zwartości społecznej (nasila się, gdy życiu społecznemu zagrażał określony kryzys)

Pełnią funkcję więziotwórczą

• Funkcję profilaktyczną

• Mogą pełnić funkcję (rolę) kozła ofiarnego

Kozioł ofiarny - stabilizator procesu marginalizacji społecznej

Motywy kreowania kozła ofiarnego

• poczucie bezsilności wobec różnych zagrożeń (pragnienie zrozumienia zagrożeń, które są nieodwracalne)

• Niedostępność lub niemożność ustalenia bezpośredniego winnego

• Potrzeba ochrony siebie przed agresją innych

• Wymuszanie zachowań kolektywnych

• Forma samooczyszczenia (znaczenie katarktyczne)

• Potrzeba samousprawdliwienia

Cechy ofiarnicze kozła ofiarnego

• Minimalne podobieństwo między sprawcami a kozłem ofiarnym

• Niedostateczne zintegrowanie ze społecznością, w której żyje

• Wyróżnia się od innych

• Niskie umiejętności w zakresie samoobrony

Strategie adaptacyjne/obronne kozła ofiarnego

• Pełna koncentracja na sprawach bieżących (brak planów)

• Zrywanie kontaktów z otoczeniem zewnętrznym

• Akceptacja aktualnego stylu życia

• Poszukiwanie źródeł satysfakcji w tych warunkach, w jakich jednostka się znajduje

• Infantylizacja zachowania

• Nierealne marzenia

• Pogarda dla własnej grupy

• Brak solidarności wewnątrzgrupowej

• Naśladowanie opresora w kontaktach społecznych

• Nadgorliwość w przestrzeganiu norm grupy dominującej

Proces marginalizacja oznacza:

• rosnącą liczbę skierowanych do osoby marginalizowanej komunikatów, które stopniowo wpływają na jej wyobrażenie o sobie (zmiana sposobu myślenia o sobie, przekonanie, że kiedyś było się „kimś, teraz się jest „nikim)

Człowiek nie doświadcza siebie samego bezpośrednio, lecz przyjmuje punkty widzenia pochodzące z jego społecznego otoczenia („przejmowanie ról”, „jaźń odzwierciedlona”)

• Utratę systemu społecznego wsparcia (ekskluzja przestrzenna pociąga za sobą kolejne wykluczenia)

• Wykluczenie podlega internalizacji i z czasem staje się częścią struktury osobowości

• Destruowanie obrazu osób marginalizowanych przez procesy towarzyszące społecznemu wykluczeniu, tj.:

a) powstawanie i utrwalanie się stereotypów

b) naznaczenie społeczne

Teoria podkultur dewiacyjnych Cohena (tu: czynniki integrujące, mechanizm obronnej prowokacji)

Regulacje prawne UE dot. pomocy społecznej łączą pojęcie ubóstwa z wykluczeniem społeczny. Przypisywane są one jednak do dwu różnych dyscyplin naukowych.

	UBÓSTWO	WYKLUCZENIE SPOŁECZNE
Podejście dyscyplinarne	Ekonomia	Socjologia
Sytuacja	Brak wystarczających zasobów	Odmowa realizacji praw (ograniczona możliwość realizacji uprawnień)
Przyczyna	Niezaspokojenie potrzeb	Dyskryminacja w dostępie do instytucji integrujących
Perspektywa	Statyczna (stan)	Dynamiczna (proces)
Typ społecznej stratyfikacji	Pionowa (wyższe i niższe klasy)	Pozioma (grupy wewnątrz i grupy na zewnątrz)
Sugerowane remedium	Transfery (gwarantowany dochód minimalny)	Społeczne usługi (środki aktywizacyjne)

Wg Petera Abrahamsona

5

---