S. Jodłowski
ORZECZENIE
Funkcja orzeczenia- ukazanie zachowania się lub właściwości przedmiotu w toku czasowym.
Rodzaje orzeczenia
Proste:
Słowne (czasownikowe)- wyrażone formą czasownika, np. Pies zaszczekał.
Złożone:
Słowno-imienne- złożone z czasownikowego łącznika (np. są) i z imiennego orzecznika (np. niedojrzałe), np. Te pomidory są niedojrzałe.
Szeregowe- np. Zbyszek był spocony i umazany czarną farbą.
!!! Bilety sprzedaje i kasuje kierowca. Kierowca sprzedaje i kasuje bilety.- orzeczenia szeregowe.
Kierowca sprzedaje bilety i kasuje je.- wypowiedzenie złożone, dwa kompleksy predykcyjne.
Forma orzeczenia słownego w wypowiedzeniu dwuczłonowym
Wypowiedzenie dwuczłonowe- zawiera podmiot i orzeczenie.
Czasownik pełniący rolę orzeczenia pozostaje z podmiotem mianownikowym w związku zgody pod względem liczby i rodzaju, np. Matka Pawła zorientowała się. Mnie się wszystko sprzykrzyło. Sami poszliście obliczać.
Orzeczenie przybiera formę osoby 3 w rodzaju nijakim z podmiotem w dopełniaczu, np. Kilka kropel deszczu spadło w Warszawie. Wszędzie brakowało ludzi.
Czasem spotykamy w roli orzeczenia bezokolicznik, np. Proszę samemu zamknąć = Sam zamknij.
Orzeczenie słowno-imienne
Formy orzecznika:
Rzeczownik, zaimek rzeczowny- forma w Narzędniku lub potocznie w Mianowniku, np. Płock jest miastem jego przeznaczenia. Kim był Julian Sorel? Ojciec ów był mason, demokrata i dawny major napoleoński.
Przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów bierny- np. Mam jest łatwowierna. Dziś praktyka jest inna. Listów było dwa. Był spocony i umazany.
Przysłówek, wyrażenie przyimkowe- np. Adamowi dość było patrzeć na nią. Wiatr jest ze wschodu.
Nierozerwalne skupienie wyrazowe- np. Ojciec był cichy i pokornego serca.
Rodzaje łącznika:
Forma czasownika być (jest ono słowem posiłkowym, nie jest samodzielnym czasownikiem, pełni funkcję łącznika- włącza zakres podmiotu w zakres orzeczenia), np. Ona jest rozwódką. Byłabyś wtedy szczęśliwa. (Jako samodzielny czasownik w funkcji orzeczenia słownego- np. Jesteście jeszcze w domu?).
Czasownik służyć za- bo to synonim wyrażeń być czymś, stanowić coś, np. Za mundur służyły siwe od prania kombinezony.
Czasowniki zostać, stać się, stawać się, np. On został porucznikiem. On stałby się Pani ideałem. Dnie zrobiły się piękne.
Czasowniki okazać się, okazywać się- np. Pokój okazał się zamknięty. W praktyce okazywał się tolerancyjny.
Czasowniki wydawać się, wydać się, czuć się, poczuć się- np. Wydało mu się to dziwne. Czuł się rozbitym, starym. Nagle poczuł się samotny.
Czasowniki nazywać się, zwać się- np. Moja matka nazywa się z domu Stulska. Ja zowie się Maćko z Bogdańca. Ta odmiana wapienia zwie się marmurem.
Łącznik to, oto, jest to- z orzecznikiem w Mianowniku lub bezokolicznikiem, np. Kaskader jest to człowiek, którego zawód polega na spadaniu. Jedyna przyjemność Wikty to stanąć pod bramą i popatrzeć na świat.
Te czasowniki są różnymi wariantami znaków przysądzania subiektowi danej cechy czy funkcji. Przedmiotem przysądzania są: stan realny, nabywanie cech czy funkcji, przejawienie się cechy, percepcja cechy, nazywanie osoby lub przedmiotu.
Forma orzeczenia przy kilku podmiotach:
Spójnik i- mnoga, np. Hrabia i Telimena poglądali w górę.
Spójnik z:
Mnoga- traktowanie wszystkich członów wyrażenia jako podmiotów, np. Pan Wojski z Tadeuszem idą pod las.
Pojedyncza- źródło w naturze formalno-gramatycznej lub realnoznaczeniowej, np. Gdy Widmar z chirurgiem wszedł do salonu, wyglądał bardzo źle.
Forma orzeczenia w wypowiedzeniach jednoczłonowych
Inny charakter orzeczenia, gdy subiekt (desygnat podmiotu) jest konotowany lub domyślny i gdy nie wiąże sięz żadnym desygnatem podmiotowym.
Wypowiedzenia z subiektem konotowanym- subiekt konotowany przez końcówkę odpowiedniej formy osoby 1 lub 2, np. Nie jadam po restauracjach. Uczesałaś się. Za godzinę mamy autobus. Chodźcie już.
Wypowiedzenia z subiektem domyślnym:
z kontekstu, np. Codziennie kupuję „Le Monde”. Przychodzi tu po południu.
z konsytuacji, np. W przodzie słychać kilka wystrzałów. - Już nas odkryli- szepnął kapral.
Wypowiedzenia, które się nie wiążą z żadnym desygnatem podmiotowym:
Orzeczeniem forma czasownikowa na -no, -to- osoby wykonawców czynności nie są oznaczone, np. dano hasło, zaczęto tańczyć.
Czasownik w 3 os. l. mn. o nieokreślonych wykonawcach czynności, np. Węgiel przywieźli.
Zaimkowa forma czasownika w 3 os. l. poj. o nieokreślonym wykonawcy czynności, np. W niedzielę zawsze się tu podaje cielęcinę.
Zaimkowa forma czasownika w 3 os. l. poj. z celownikiem oznaczającym wykonawcę czynności- czynność traktowana jako bezpodmiotowa, np. Tak mi się powiedziało.
Czasownik być (lub jego synonim) w 3 os. l. poj. r. n. z określnikiem stanu jako orzecznikiem, np. Po pierwszej wojnie było ciężko. Z podporządkowanym orzeczeniu dopełnieniem w postaci celownika, np. Wskutek braku pożywienia było mi coraz zimniej. Mnie daleko było do rozpaczy. Chirurgowi zrobiło się smutno i radośnie jednocześnie. Celowniki mi, mnie, chirurgowi nie są podmiotami, ale dopełnieniami, gdyż oznaczają odbiorcę oddziaływania bezosobowego stanu.
Czasownik w 3 os. l. poj. oznacza bezpodmiotowo stan, np. Mnie czasem w piersiach boli… Madzi początkowo zrobiło się niedobrze.
Czasownik w 3 os. l. poj. oznacza bezpodmiotowo pewne zjawisko, proces, zdarzenie, np. Błyska się ciągle. Zmierzchało i mżył deszcz. W tym domu naprawdę straszy. Zakołysało całą chałupą.
Czasowniki niefleksyjne:
Wyrazy zleksykalizowane o funkcji predykatywnej bezosobowej: trzeba, można, wolno, warto, nie podobna, nie sposób, widać, słychać, znać czuć itp.
Wyrazy o funkcji impresywnej (pobudzającej): precz, fora, hajda, wara, huzia.
Wyrazy oznaczające czynności o charakterze momentalnym, np. ciach, bęc, brzdęk.
Rzeczowniki w funkcji predykatywnej: szkoda żal, strach, wstyd, dziw, (nie) dziwota, pora, czas, brak- pełnią funkcję predykatywną same lub w połączeniu z formą czasowników być, robić się w 3 os. l. poj. r. n. jako łącznikiem, np. Pora już na mnie. Dziś jest mi wstyd. Także rzeczowniki prawda (Prawda, pan nikomu o tym nie powie?) oraz mowa (O wilku mowa…).
Stylistyczny charakter konstrukcji jednoczłonowych
Omówienie polskich wypowiedzeń jednoczłonowych- H. Koneczna, Funkcje zdań.
W jednoczłonowej strukturze wypowiedzeń wyraża się specyficzna postawa poznawcza.
Zasypało śniegiem, powiało chłodem:
Podają niemal tylko przebieg zjawisk w czasie.
Człowiek je wypowiadający nie widzi i nie domyśla się wykonawcy czynności czy źródła zjawisk lub stanów, nie stosuje w wypowiedzeniach podmiotu, znajomość świata opiera na własnych postrzeżeniach zmysłowych, nie analizuje ich bliżej, postrzeżenia na temat przebiegu zjawisk i stanów ujmuje w wypowiedzeniach bez ukazania ich źródła czy podłoża.
Konstrukcje te wzięły początek z języka postrzeżeniowego. Dziś jako środki stylistyczne.
Zasypał śnieg, powiał chłód:
Zawierają rezultat analizowania doznań i postrzeżeń, szukania przyczyny czy sprawcy zjawisk.
Mówiący wyznacza ich nazwom równorzędną rolę z nazwami czynności i stanów.
Stylistyczny model języka pojęciowego.
Każdy z nas przerzuca się ciągle od języka postrzeżeniowego do języka pojęciowego.
Język naukowy- dąży do ścisłości i unika konstrukcji jednoczłonowych. Wzrost użycia dwuczłonowych konstrukcji ze stroną bierną w orzeczeniu, np.,. jestem zdenerwowany, jestem przekonany. „Karierę” robi czasownik „mieć”, np. mam wrażenie, mam przekonanie, mam przeświadczenie.
Język potoczny- zakorzenione konstrukcje jednoczłonowe, utrwalone w świadomości piszących jako szczególna norma stylu potocznego, konstrukcje z narzędnikiem, np. czym tak śmierdzi? wystarczyłoby jednego skinienia palcem. powiało wonią. (W obiektywnym języku pojęciowym podmiot mianownikowy, np. co tak śmierdzi? wystarczyłoby jedno skinienie palcem, powiała woń.
W wypowiedzeniach jednoczłonowych wyraża się bezosobowe ujmowanie stanów, zjawisk, procesów, niekiedy zupełnie bez konkretnych czynności, np. wtedy to niespodzianie zastukało w okno., zabiło porucznika, zalało wodą łąki, poharatało mnie zdrowo.
Dla niektórych konstrukcji możemy łatwo znaleźć wykonawcę czynności, dla innych nie.
Wiało od niego śniegiem i mrozem- charakter abstrakcyjny, wniknięcie w podstawę treściową konstrukcji wymaga wyodrębnienia desygnatu sprawczego. Nie można zmienić na Śnieg wiał od niego.
Konstrukcje typu: od ziemi ciągnęło chłodem- bardziej obrazowe, treść bardziej oczywista, zjawiskowa. Są wytworem języka postrzeżeniowego i dają efekt żywy, bezpośredni, nadając mowie zabarwienie stylistyczne, np. zapachniało powszednim wieczorem.
Rzadsze bezosobowe określenia zapachów przykrych, np. Czujesz, jak śmierdzi wojną?
Wypowiedzenia niewerbalne
Wypowiedzenie niewerbalne- nie zawierające orzeczenia czasownikowego.
Dopatrujemy się elipsy, pełnowartościowego czasownika lub łącznika.
Czasownik może być pominięty sam lub z innymi składnikami- elipsa zachodzi wtedy, gdy dany składnik jest wiadomy z kontekstu lub z konsytuacji.
Brak orzeczenia czasownikowego- elipsa orzeczenia prowadzi do znacznej redukcji składników wypowiedzenia.
Zachowanie podmiotu, najczęściej z okolicznikiem, np. Chleb na dole, synku. Kiedy pogrzeb?
Zachowanie przydawki, np. Co to za warsztat?- zapytał. Stolarski.
Zachowanie samych okoliczników, np. Nastąpił tylko pojedynczy strzał. Z bardzo bliska.
Zachowanie dopełnienia, np. Co czytasz? „Starą baśń”.
Wprowadzenie ekwiwalentu orzeczenia słownego, np. Ja wtedy w wielki wrzask… Dzieci w płacz!
Brak łącznika- istotnym składnikiem, który się zwykle zachowuje, jest orzecznik, np. Tak, to prawda. Nie sztuka umarłych, sztuk grzebać żywych. Sale już mocno zrujnowane. Bardzo mi zimno.
Doprowadzenie redukcji do wypowiedzenia nominatywnego, np. A kto to ten młody człowiek? Mydełek, jak by tata powiedział.
Przykłady zachowania pozakonstrukcyjnej obudowy wypowiedzenia, np. <Ale nie dużo tego przysyłają.> Tylko dla lepszych gości. <Wszystko jest zbadane,> sny również.
Wartość stylistyczna wypowiedzeń niewerbalnych- wypowiedzenia niewerbalne właściwe są dla:
mowy potocznej,
stylu emocjonalnego,
krótkich ogłoszeń,
napisów ostrzegawczych,
nagłówkom prasowym.
1