Marta Kruszczewska

Pedagogika Zaoczna

Rewalidacja IV rok

P R A C A Z A L I C Z E N I O WA

Temat: SPORT OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Z URAZEM RDZENIA KRĘGOWEGO

Sport osób po urazach rdzenia kręgowego (URK), w zależności od celu jaki sobie stawiamy (medal, usprawnienie, miłe spędzenie czasu, wycieczka) oraz środków (ruch), przy użyciu których zamierzamy ten cel osiągnąć, może być rozumiany jako element sportu, rehabilitacji, rekreacji czy turystyki.

Przystępując do analizy współczesnej roli sportu para- i tetraplegików przydatne będą, jako wprowadzenie, krótkie rozważania pojęciowe z zakresu kultury fizycznej, by jej podstawowe elementy rozumieć w sposób jednolity . Za przykład rozważań niech posłuży narciarstwo alpejskie osób po urazach rdzenia kręgowego .

Jeśli celem uprawiania narciarstwa przez osobę po URK będzie osiągnięcie mistrzostwa sportowego, punktowanego miejsca w Pucharze Świata, Mistrzostwach Świata czy Igrzyskach Paraolimpijskich, a jego zdobycie poprzedzone zaplanowanym i regularnie prowadzonym treningiem sportowym, to postrzegać będziemy narciarstwo jako element sportu czy wręcz sportu wyczynowego.

Jeśli natomiast celem będzie usprawnienie funkcji narządu ruchu np. kończyn górnych, a uzyskamy to poprzez odpowiednio przygotowane i dawkowane ćwiczenia narciarskie - jako rodzaj intensywnego usprawniania w okresie zimowym, to narciarstwo w tym przypadku będzie elementem rehabilitacji, a precyzyjniej - rehabilitacji ruchowej.

Jeśli z kolei narciarstwo, o którym mowa, będzie uprawiane w czasie wolnym, w gronie znajomych, w celu samodoskonalenia i miłego spędzania wolnego czasu, to stanowić będzie element rekreacji, a konkretnie - rekreacji fizycznej.

Jeśli w końcu uprawnianie tego narciarstwa połączone będzie z elementami krajoznawstwa to będziemy je postrzegać jako element turystyki, czy też w przypadku narciarstwa wysokogórskiego, zjazdu żlebami itp. - jako turystykę kwalifikowaną.

Jak zaobserwować można na powyższych przykładach, w zależności od celu jaki sobie stawiamy (medal, usprawnienie, miłe spędzenie czasu, wycieczka) oraz środków (ruch), przy użyciu których zamierzamy ten cel osiągnąć, to samo narciarstwo może być rozumiane jako element sportu, rehabilitacji, rekreacji czy turystyki. Wszystkie te pojęcia mieszczą się w obszarze współcześnie pojmowanej kultury fizycznej .

Rodzi się więc pytanie: w którym kierunku aktualnie podąża sport osób po URK? Pytanie jest tym trudniejsze, że współcześnie, gdy miarą cywilizacji społeczeństwa jest także jego stosunek do osób niepełnosprawnych, podejmuje się szereg różnorodnych działań, mających umożliwić tym osobom uprawianie sportu . Mimo, iż w Polsce w ostatnich latach można odnotować wiele sukcesów w sporcie osób niepełnosprawnych , to jednak ukazanie jego kierunków rozwoju najłatwiej będzie zobrazować na przykładzie państw wysoko rozwiniętych, o wysokim poziomie życia społeczeństwa, gdzie sport jest powszechny i łatwo dostępny. Do państw takich z pewnością należą Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, gdyż głównie tam pojawiają się nowe pomysły na uprawianie dyscyplin do niedawna niedostępnych dla osób niepełnosprawnych i nowe rozwiązania konstrukcyjne w produkcji specjalistycznego sprzętu sportowego

Charakterystyka ośrodków sportu osób niepełnosprawnych

Będące przedmiotem analizy amerykańskie ośrodki sportu osób niepełnosprawnych, należą do przodujących nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale także na świecie.

National Ability Center (NAC) założone zostało w 1985 roku w stanie Utah, a jego zasadniczym celem działania jest poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych i ich rodzin poprzez udział w sporcie i rekreacji fizycznej [18]. Do korzyści płynących z uprawiania sportu należą, według NAC, przede wszystkim: poprawa poczucia własnej wartości, pewności siebie i, w efekcie, odważniejsze uczestnictwo w innych przejawach życia, jak kontynuowanie nauki, podejmowanie pracy zawodowej itp. NAC działa przez okres całego roku i w sezonie zimowym oferuje lekcje narciarstwa, a w letnim terenowe wyjazdy edukacyjne, naukę pływania, jazdę konną, wspinaczkę, tenis ziemny i narciarstwo wodne. Recreation Unlimited National Challenge Center for People with Disabilities (RU) powstało w 1958 roku w Ohio. Głównym celem działania RU jest organizacja sportu, rekreacji i wybranych form edukacji dla indywidualnych osób niepełnosprawnych. Szczególny nacisk kładzie się na to aby wszystkie zajęcia oferowane przez RU były bezpieczne dla uczestników, dawały im jak najwięcej zadowolenia, stanowiąc jednocześnie wyzwanie w pokonywaniu trudności. Obiekty sportowe RU pozwalają na całoroczną organizację zajęć ze wspinaczki, pływania, kajakarstwa i wszystkich dyscyplin lekkoatletycznych. Poza stałą bazą instruktorzy RU organizują turystykę rowerową, wyprawy raftingowe (spływ pontonem górską, wzburzoną rzeką), wyjazdy na narty itp.

National Sports Center for the Disabled (NSCD) w Colorado działa od 1970 roku. Celem powstania organizacji było prowadzenie sportowych zajęć rekreacyjnych dla dzieci i dorosłych osób niepełnosprawnych. NSCD w Winter Park uważane jest za największe na świecie centrum sportu i rekreacji osób niepełnosprawnych. Program zimowy NSCD obsługuje 54 instruktorów zatrudnionych na pełnym etacie i 1000 wolontariuszy. Specjalistyczny sprzęt sportowy Centrum umożliwia nauczanie narciarstwa w przypadku wielu różnych niepełnosprawności. W sezonie letnim uczestnikom oferuje się rafting, wspinaczkę, wycieczki rowerowe, żeglarstwo, jazdę konną, wędkarstwo i wyjazdy pod namiot.

Centrum leczenia i rehabilitacji osób po URK w Szpitalu Stoke Mandeville utworzył w 1942 roku, na zlecenie rządu brytyjskiego, Sir Ludwig Guttmann. Efektem doceniania roli aktywności fizycznej i sportu w rehabilitacji paraplegików było wyodrębnienie Działu Sportu w Szpitalu Stoke Mandeville, którego metody pracy i zakres świadczonych usług rozwijają się do dzisiaj [2]. Sir Guttmann uważany jest za inicjatora i pioniera sportu osób niepełnosprawnych na świecie, był założycielem i długoletnim prezesem Międzynarodowego Komitetu Igrzysk Stoke Mandeville (The International Stoke Mandeville Games Committee - ISMC) i Międzynarodowej Organizacji Sportu Osób Niepełnosprawnych (International Sport Organization for the Disabled - ISOD) [11]. Igrzyska Stoke Mandeville, organizowane od 1948 roku, dały po raz pierwszy możliwość rywalizacji sportowej paraplegików, by później przerodzić się w ruch paraolimpijski na całym świecie [5]. Do dzisiaj pacjenci Szpitala Stoke Mandeville mają okazję uczestniczyć w krajowych i międzynarodowych zawodach Stoke Mandeville, organizowanych przez największą brytyjską organizację sportu osób na wózkach inwalidzkich (British Wheelchair Sports Fundation - BWSF), której siedziba i obiekty sportowe zbudowane są na terenach szpitala.

REHABILITACYJNA ROLA SPORTU W PARA- I TETRAPLEGII

Od dawna znane jest rehabilitacyjne znaczenie aktywności fizycznej i sportu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Znaczenia szczególnego nabiera jednak w przypadku osób po URK, u których porażenia kończyn powodują konieczność ponownego uczenia się nawet podstawowych czynności życiowych, a bezruch, spotęgowany uzależnieniem w codziennym życiu od wózka inwalidzkiego, stanowi czynnik sprzyjający powstawaniu i rozwojowi późnych powikłań pourazowych jak odleżyny, przykurcze mięśni i ścięgien, obrzęki posturalne itd. [3,9,10,14]. Dlatego też sport paraplegików, poprzez poprawę siły mięśni obręczy barkowej, kończyn górnych, brzucha i grzbietu, ma przede wszystkim na celu usprawnianie osób po URK w wykonywaniu czynności dnia codziennego, jak przesiadanie się z łóżka na wózek, z wózka do samochodu, na podłoże itd. [3,20,21]. W rezultacie regularnych ćwiczeń w sposób automatyczny przeciwdziała się wspomnianym powikłaniom pourazowym, poprawie ulega sprawność ogólna chorego, koordynacja ruchowa, umiejętność poruszania się za pomocą wózka inwalidzkiego, zdolność pokonywania przeszkód terenowych. Wychowanie fizyczne i sport osób niepełnosprawnych stanowi obecnie jeden z elementów kompleksowej rehabilitacji. Systematycznie uprawiane ćwiczenia fizyczne i sport pozwalają na utrzymanie na wysokim poziomie sprawności fizycznej uzyskanej podczas leczenia klinicznego i ćwiczeń rehabilitacyjnych, zapobiegając wygasaniu procesów kompensacji i powikłaniom spowodowanym bezczynnością, stanowiąc czynnik determinujący skuteczność rehabilitacji.

Pacjenci Szpitala Stoke Mandeville, którzy mogą już być poddawani intensywnemu usprawnianiu, mają szerokie możliwości wyboru aktywności fizycznej w ramach Działu Sportu. W trakcie każdego tygodnia pobytu w Centrum mogą uczestniczyć w wielu zajęciach sportowych, z których za najistotniejsze uważa się: łucznictwo (7 razy), trening siłowy (6 razy) i trening techniki jazdy wózkiem (4 razy, w tym jeden wyjazd do miasta) (Tab.1).

Poza tym pacjenci mają okazję dwa razy w tygodniu skorzystać z nauki pływania w obiektach sportowych BWSF i raz w tygodniu spróbować swych sił w jeździe na specjalnie dostosowanym rowerze turystycznym. Okazjonalnie Dział Sportu organizuje zawody sportowe, w których udział biorą zarówno pacjenci, jak i pracujący z nimi terapeuci.

SPORT WYCZYNOWY OSÓB PO URK

• Trening sportowy
  Sport wyczynowy osób niepełnosprawnych podlega obecnie takim samym zasadom jak sport osób w pełni sprawnych. Wielkość obciążenia treningowego wynika z wydolności układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i układu ruchu. W praktyce stosuje się bodźce zbliżone do maksymalnych (stosowane w bezpiecznych granicach), ponieważ one najefektywniej, najskuteczniej wyzwalają mechanizmy kompensacji, gwarantując postęp procesu treningowego [14]. Trening sportowy osób niepełnosprawnych łączy w sposób naturalny typowe formy treningowe z elementami kinezyterapii (ćwiczenia korekcyjne, indywidualne i specjalne, związane ze stanem funkcjonalnym zawodnika). Sukces sportowy osoby niepełnosprawnej poprzedzony jest, można uznać, wysiłkiem dwukrotnie większym od tego jaki wkłada w swój sukces sportowiec w pełni sprawny. W przypadku osób niepełnosprawnych wysiłek treningowy i przeciwdziałanie naturalnemu zmęczeniu spotęgowane jest zawsze pokonywaniem trudności wynikających z choroby czy urazu.

• Grupy i klasy startowe
  Sposób klasyfikacji w sporcie osób niepełnosprawnych od lat jest modyfikowany i ciągle nie zakończony. Posługując się ponownie przykładem narciarstwa osób po URK można zaobserwować dynamiczny proces zachodzących zmian. W grupie tej zawodnicy startują na specjalistycznym sprzęcie: mono-ski-bobach z pomocą dwóch kulonart.

Jeszcze kilka lat temu zawodnicy startowali w trzech klasach (spośród ogółem kilkunastu różnych klas startowych). W dwóch pierwszych: LW10 (szyjne i wysokie piersiowe URK), LW11 (niskie piersiowe i krzyżowo-lędźwiowe URK) zawodnicy zazwyczaj byli całkowicie uzależnieni od wózka inwalidzkiego i w LW12, w której zawodnicy przemieszczali się w pozycji pionowej (niecałkowite URK), lecz niestabilny sposób ich lokomocji nie pozwalał na jazdę na nartach w pozycji pionowej. Przy takim podziale, po rozegranej konkurencji narciarskiej, przydzielano medale (złoty, srebrny i brązowy) we wszystkich trzech klasach oddzielnie.

Później dokonano podziału na tzw. narciarzy stojących (standing skiers) i narciarzy siedzących (sitting skiers). Przy tym podziale wszyscy zawodnicy po URK startowali w jednej grupie, a wyrównanie różnic funkcjonalnych między nimi miał zapewnić system punktów przeliczeniowych, tzw. handicapów (tym lepszy przelicznik im cięższe schorzenie). Nowy podział spowodował ograniczenie liczby medali z kilkunastu różnych klas do dwóch dużych grup. Ostatnie tendencje w narciarstwie osób niepełnosprawnych pozwalają, dzięki wspomnianym handicapom, na porównywanie wyników między wszystkimi zawodnikami, bez względu na rodzaj niepełnej sprawności. Spowodowało to oczywiście zredukowanie liczby medali do jednego kompletu tak jak w sporcie osób zdrowych. Pytanie czy taki sposób klasyfikacji w narciarstwie jest właściwy - wciąż pozostaje otwarte. Z pewnością ten ostatni zbliża start w zawodach osób niepełnosprawnych do tych zasad jakie znane są wszystkim pasjonatom narciarstwa. Poza tym należy mieć świadomość, że ze względu na bardzo zróżnicowane obrazy kliniczne schorzeń w ramach jednej grupy startowej, opracowanie do końca sprawiedliwego systemu współzawodnictwa wśród osób niepełnosprawnych w ogóle nie jest możliwe .

W zależności od dyscypliny sportowej obowiązują różne klasy startowe wśród osób po URK, natomiast sposób klasyfikacji medycznej jest jeden dla wszystkich para- i tetraplegików (Tabela 2).

Uwaga:
Przy ocenie siły mięśniowej kończyn posługiwać się należy zmodernizowanym testem Lovetta, testującym całą grupę mięśni wykonujących określony ruch w stawie. Za każdy ruch, osobno w każdej kończynie dolnej i górnej, przyznaje się od 3 do 5 pkt. wg. skali Lovetta. Suma wszystkich punktów w kończynie daje bilans mięśniowy tej kończyny (siła mięśniowa pełnosprawnej kończy dolnej wynosi 40 pkt., górnej 60 pkt.).

• Sport kwalifikowany
  W sporcie osób niepełnosprawnych funkcjonuje uporządkowany kalendarz Mistrzostw Europy i Świata wraz z zawodami kwalifikacyjnymi w poszczególnych krajach, ale największym i najważniejszym sportowym spotkaniem osób niepełnosprawnych są Igrzyska Paraolimpijskie. Fundamentalnym przesłaniem ruchu paraolimpijskiego jest stworzenie możliwości współzawodnictwa osobom niepełnosprawnym na takich samych zasadach, jak osobom pełnosprawnym. Do tradycji należy organizowanie Paraolimpiad co 4 lata w tym samym kraju i mieście, w którym odbywają się Igrzyska Olimpijskie, na tych samych obiektach sportowych i w zbliżonym terminie [5]. Współcześnie para- i tetraplegicy startować mogą w następujących dyscyplinach i konkurencjach sportowych: lekkoatletyka (wyścigi na wózkach inwalidzkich, rzut oszczepem, rzut dyskiem, pchnięcie kulą), koszykówka, pływanie (styl klasyczny, grzbietowy, dowolny, motylkowy), podnoszenie ciężarów (wyciskanie z ławy w leżeniu tyłem), szermierka (floret, szpada, szabla), łucznictwo, pięciobój (dysk, oszczep, kula, pływanie, łucznictwo), tenis stołowy, dartchery (strzelanie z łuku rzutkami), bowling (odmiana gry w kręgle), snooker (odmiana bilarda), tenis ziemny, hokej na trawie, jeździectwo, strzelectwo, żeglarstwo, narciarstwo alpejskie na mono-ski-bobach (zjazd, super-gigant, gigant, slalom), hokej na lodzie, rugby, wyścigi na lodzie i narciarstwo "biegowe" (w obu dyscyplinach na specjalnych sankach) [5, 11].

Sport kwalifikowany, ze względu na dążenie sportowców do sukcesu, wymusza na producentach sprzętu sportowego ustawiczne doskonalenie specjalistycznych konstrukcji. Obecnie, gdy również w sporcie osób niepełnosprawnych coraz większą rolę odgrywają pieniądze, nagrody za zwycięstwo, a niepełnosprawni mistrzowie podpisują kontrakty reklamowe (głównie w Stanach Zjednoczonych) sam zapał do pracy i regularny trening już nie wystarczają by sięgać po laury. Niezbędna staje się pomoc specjalistów, którzy z roku na rok przygotowują coraz bardziej zaawansowane technologicznie konstrukcje wózków inwalidzkich i innego sprzętu sportowego. Specjalizacja w poszczególnych dyscyplinach sportowych spowodowała, że produkuje się odmienne wózki do piłki koszykowej, rugby, tenisa ziemnego czy maratonów. W sportach zimowych pojawiły się specjalistyczne konstrukcje umożliwiające uprawianie w pozycji siedzącej narciarstwa "biegowego", alpejskiego i hokeja na lodzie. W narciarstwie wodnym osób po URK, poza siedziskiem, niezbędne są zupełnie inne narty do slalomu, skoków czy akrobacji. Sportowe ośrodki NAC, RU i NSCD szkolą adeptów sportu wyczynowego w wielu różnych dyscyplinach, a także uczestniczą w przygotowaniach członków kadry Stanów Zjednoczonych do imprez sportowych o najwyższej randze światowej.

• Sporty ekstremalne
  Poszukiwania nowych możliwości uprawiania sportu spowodowały, że paraplegicy zaczęli sięgać po dyscypliny z grupy sportów ekstremalnych. Produkowane są na świecie wózki do górskiej wspinaczki oraz takie, które umożliwiają karkołomne zjazdy zboczami górskimi (downhill). Te ostatnie posłużyły też paraplegikom do startu i samodzielnego lądowania po locie paralotnią (paraglide). Dzięki odpowiednim przeróbkom i adaptacjom stało się też możliwe pilotowanie przez osoby po URK szybowców i lekkich samolotów (microlight).

PRZEZ SPORT DO REKREACJI I TURYSTYKI OSÓB PO URK

Coraz większą popularnością cieszą się na świecie sporty, które mogą być uprawiane wspólnie przez osoby niepełnosprawne w gronie rodziny i znajomych (tzw. outdoor activities) . Amerykańskie ośrodki NAC, RU i NSCD zorientowane są przede wszystkim na tworzenie oferty zimowej i letniej dla całych rodzin. Poza wymiarem społecznym i integracyjnym, z pewnością niemałe znaczenie ma też aspekt finansowy. Wakacje z programem sportowym, który uwzględnia wymagania zarówno niepełnosprawnych uczestników, jak i osób im towarzyszących, cieszą się znacznie większym zainteresowaniem niż imprezy sportowe skierowane wyłącznie do osób niepełnosprawnych. W zimie są to oczywiście wyjazdy na narty, natomiast oferta letnia jest znacznie szersza i zazwyczaj zawiera wyjazdy pod namiot, wycieczki kajakowe, rowerowe, żeglarstwo i rafting.

Podsumowanie

Nastały czasy, w których trudno będzie zaszufladkować sport osób niepełnosprawnych i przypisać mu znaczenie zdecydowanie usprawniające czy też jedynie drogi do sukcesu sportowego.

Uzasadniona w badaniach naukowych, tak istotna rehabilitacyjna rola sportu, nie może już dzisiaj stanowić jedynego celu podejmowania aktywności fizycznej przez osoby niepełnosprawne. Sport powinien nadal odgrywać ważną rolę w procesie odzyskiwania sprawności i utrzymywania dobrej kondycji fizycznej osób po URK, wpływając na lepszy stan zdrowia i w efekcie poprawę jakości życia tej grupy osób niepełnosprawnych . Należy jednak przestać dopatrywać się w każdym sportowym akcie osoby niepełnosprawnej dążenia do usprawnienia jakiejś funkcji czy narządu, których działanie zostało zaburzone w wyniku urazu lub choroby. Do przeszłości należą też czasy, w których klasyfikowano niepełnosprawnych sportowców w zależności od rodzaju schorzenia, przydzielając im jedyny właściwy i dostępny sport .

Dokonujący się na świecie postęp naukowo-techniczny, zwłaszcza w dziedzinie produkcji specjalistycznego sprzętu umożliwiającego osobom po URK uprawianie dyscyplin jeszcze kilka lat temu niedostępnych, a także dążenie osób niepełnosprawnych do zaistnienia nawet w sportach ekstremalnych powoduje, że znoszone są ostatnie granice między sportem osób pełno- i niepełnosprawnych. Skoro osoby uzależnione od wózka inwalidzkiego mogą dzisiaj pilotować szybowiec i samolot, uprawiać wspinaczkę wysokogórską, narciarstwo alpejskie, a dla "podniesienia adrenaliny" wykonać nawet skok na linie tzw. bungee jumping, hasło amerykańskiego NAC "jeśli mogę zrobić to, mogę zrobić wszystko" nie wymaga komentarza. Te nieprzeciętne wyczyny sportowe, jak również sport wyczynowy osób po URK, wymagające współcześnie takiego samego wysiłku i poświęcenia w kreowaniu kariery sportowej jak w przypadku osób pełnosprawnych, zawsze jednak pozostaną zarezerwowane dla niewielkiej grupy osób. Dla tych elit sportowych, wskazujących kierunki rozwoju sportu osób niepełnosprawnych na świecie, sport staje się celem samym w sobie, sposobem na życie, samorealizację czy też źródłem utrzymania (zarobkowania).

Wydaje się, że aktualnie, zwłaszcza na przykładzie działalności sportowych ośrodków amerykańskich i brytyjskich, największe szanse na dynamiczny rozwój i upowszechnienie mają rekreacyjne uprawianie sportu i turystyka osób niepełnosprawnych. Tylko bowiem przy masowym, rekreacyjnym uprawianiu sportu można oczekiwać zainteresowania producentów specjalistycznego sprzętu sportowego w przedstawianiu szerokiej i, co za tym idzie, taniej oferty sprzedaży. Coraz większy popyt w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej na specjalne rowery (handbike), sprzęt narciarski (mono-ski-bob) czy wózki do tenisa ziemnego (charakterystyczne trójkołowce z małym kółkiem z przodu) powoduje stały wzrost jakości produkowanego sprzętu i jego większą dostępność. Jeśli z powodu wciąż dość wysokich cen zainteresowane osoby niepełnosprawne nie są w stanie zakupić na własność odpowiedniego sprzętu (lub jest to nieopłacalne z innych powodów np.: zakup mono-ski-boba by korzystać z niego tylko przez dwa tygodnie w roku), mogą go zazwyczaj wypożyczyć za niewielką opłatą z klubów i stowarzyszeń osób niepełnosprawnych.

W masowym, rodzinnym uprawianiu sportu i turystyki można też dopatrywać się integracyjnej roli sportu, niemożliwej do osiągnięcia przez sport ekstremalny czy wyczynowy - zawsze ograniczony do grupy "zapaleńców" czy klubów sportowych . Wspólne rajdy rowerowe, wyprawy kajakowe czy żeglarskie w okresie letnim i wspólne narciarstwo w zimie to najwspanialszy sposób na zbliżanie obu środowisk i dążenie do normalności we wszelkich przejawach współczesnego życia, w tym szczególnym przypadku - w sposobie spędzania wolnego czasu .

Wnioski

Na podstawie analizy piśmiennictwa z ostatnich pięciu lat i doświadczeń autorów z zagranicznych staży naukowo-szkoleniowych w ośrodkach sportu osób niepełnosprawnych nasuwają się trzy zasadnicze wnioski odnośnie współczesnej roli i kierunków rozwoju sportu osób po URK:

1. Aktywność fizyczna i sport pełnią niepodważalną, istotną rolę w rehabilitacji, a później w poprawie jakości życia osób po URK.

2. Sport wyczynowy i sporty ekstremalne wskazują kierunki rozwoju sportu osób po URK na świecie. Dostępność różnorodnych, specjalistycznych konstrukcji sprzętu sportowego powoduje pojawianie się wciąż nowych dyscyplin sportowych dostępnych dla para- i tetraplegików.

3. Największy rozwój na świecie dokonuje się aktualnie w zakresie masowego, rodzinnego, rekreacyjnego uprawiania sportu i turystyki przez osoby po URK.

Piśmiennictwo

1. Hady-Bartkowiak K., O aktualnej sytuacji w sporcie osób niepełnosprawnych na przykładzie spółdzielczego zrzeszenia sportowego START, Postępy Rehabilitacji, Tom VIII z.2., 51-57, 1994.

2. Hady-Bartkowiak K., Maniak M., Polscy sportowcy niepełnosprawni w Igrzyskach Paraolimpijskich, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 182-189, 1997.

3. Krawczyński A., Polityka państwa w zakresie kultury fizycznej osób niepełnosprawnych i rola stowarzyszeń kultury fizycznej, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 49-51, 1997.

4. Kuryłowicz E., Uwarunkowania architektoniczne dostępności rekreacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 225-228, 1997.

5. Łobożewicz T., Wpływ turystyki i rekreacji na przywracanie sprawności psycho-fizycznej osób o specjalnych potrzebach, Postęp w turystyce na rzecz osób o specjalnych potrzebach (red. J. Ślężyński, W. Petryński), PSON, Kraków, 42-51, 1995.

6. Milanowska K., Znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej osób niepełnosprawnych jako czynnika kompensującego ich sprawność psychofizyczną, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 28-30, 1997.

7. Opara J., Ickowicz T., Możliwości uprawiania sportu przez paraplegików i jego znaczenie w rehabilitacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 162-165, 1997.

8. Patkiewicz J., Obozy rehabilitacyjne, Fizjoterapia, Tom 3, Nr 2, 51-54, 1995.

9. Petryński W., Ślężyński J., Żeglarstwo jako forma turystyki osób niepełnosprawnych, Postęp w turystyce na rzecz osób o specjalnych potrzebach (red. J. Ślężyński, W. Petryński), PSON, Kraków, 168-172, 1995.

10. Ronikier A., Aktywność sportowa jako czynnik poprawy stanu zdrowia i wydolności osób niepełnosprawnych, Konferencja "Formy aktywności ruchowej oraz ich funkcja w usprawnianiu i adaptacji osób niepełnosprawnych ruchowo" (materiały pokonferencyjne), FAR, Warszawa, 14-17, 1999.

11. Sawicki R., Ogólna klasyfikacja medyczna w sporcie inwalidów, oparcowanie na podstawie Regulaminu Międzynarodowego, 1999.

12. Tasiemski T., Współczesne tendencje rozwoju sportu osób niepełnosprawnych w Polsce - zarys, Warsztat Terapii Zajęciowej, Nr 2(4), 97-102, 1995.

13. Tasiemski T., Schmidt R., Sprzęt w sporcie niepełnosprawnych - najnowsze rozwiązania konstrukcyjne, I Ogólnopolskie Sympozjum Promocja Polskiej Rehabilitacji (materiały pokonferencyjne), Fundacja "Mielnica", 39-44, 1995.

14. Tasiemski T., Narciarstwo osób niepełnosprawnych - rekreacja, rehabilitacja czy wyczyn sportowy Na przykładzie National Ability Center, Postępy Rehabilitacji, Tom X z.1., 141-146, 1996.

15. Tasiemski T., Narciarstwo zjazdowe jako środek aktywnej rehabilitacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 145-150, 1997.

---