Dr Zdzisław KOBOS
PRZEDMIOT BADAŃ
Koncepcje chronologicznie:
1. Ontologiczna - przedmiotem badania psychologii jest dusza rozumiana jako swoisty byt, którego przejawami są świadome akty.
2. Subiektywistyczna - przedmiotem badań psychologii jest świadomość wg. zasady „ile świadomości tyle psychiki”.
3. Obiektywistyczna - przedmiotem psychologii jest obiektywne badanie zachowania się ludzi i zwierząt.
4. Podświadomościowa - przedmiotem badania psychologii jest psychika sterowana przez podświadomość (FREUD).
5. Relacyjna - przedmiotem badania psychologii jest osobowość człowieka (jego doświadczenie osobiste, które odzwierciedla relacje między człowiekiem, a środowiskiem, w którym funkcjonuje).
6. Czynnościowa - przedmiotem badania psychologii jest „czynność” psychiczna rozumiana jako zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu i uwzględniające możliwość jego osiągnięcia w określonych warunkach.
METODY BADAŃ PSYCHOLOGII
1. Naukowe - to zespół środków, które trzeba zastosować, czynności, które badacz musi wykonać i procesów, które muszą się odbyć, aby w efekcie uzyskać prawdziwy sąd o badanym zjawisku. Dzielą się na:
a) specyficzne - czyli takie, które powstały i są stosowane wyłącznie na gruncie psychologii, a jeżeli występują w innych dyscyplinach wiedzy, to zostały z psychologii zapożyczone (TESTY powstały na gruncie psychologii w 1905).
b) niespecyficzne - czyli takie, które mają charakter ogólnonaukowy, występują w wielu dyscyplinach wiedzy, a jeżeli pojawiają się na gruncie psychologii , to są wykorzystywane pod różnym kątem dla tej dyscypliny (obserwacja psychologiczna, wywiad psychologiczny).
2. Metodologia - ujmuje naukę jako proces zdobywania wiedzy poprzez badanie, czego efektem jest uzyskanie doświadczeń.
Metody wiedzy z punktu widzenia historycznego
1. Metody pseudonaukowe - czyli takie, które mają dzisiaj wartość historyczną i współczesna nauka je odrzuca ze względu na to, iż nie spełniają kanonów psychometrycznych.
a) astrologia - wpływ kosmosu na życie człowieka (horoskop);
b) chiromancja - przepowiadanie przyszłości;
c) typologie konstytucjonalne - czyli takie, które wiążą cechy zewnętrznej budowy ciała, cechy jego struktury komórkowej i wyglądu z cechami psychicznymi (frenologia (kranioskopia), której twórcą jest Franciszek GALL (XVIII w.) - uważał, że istnieje ścisły związek cech psychicznych z budową i kształtem czaszki);
d) grafologia - (XVIII w. ks. Fr. MICHOŃ) metoda oparta jest na łączeniu pewnych strukturalnych cech pisma (kształt liter, ułożenie liter, grubość linii, siła nacisku na papier, tremor (od drżenia ręki) z cechami osobowości;
e) pseudotesty (pseudozabawy) - które są zbiorem kilku, kilkunastu pytań, a udzielenie na nie odpowiedzi, które są punktowane wskazuje na cechy osobowościowe;
f) psychotronika (parapsychologia) - jest to zbiór metod, które opierają się na tzw. 6 zmyśle, czyli pozazmysłowe kontaktowanie się z rzeczywistością:
- leczenie siłami psychicznymi;
- jasnowidzenie;
- telepatia;
- prekognicja (proroctwa albo przepowiadanie przyszłości);
- psychokineza (oddziaływanie psychiką na przedmioty materialne).
2. Metody naukowe - czyli takie, które są weryfikowane empirycznie i uznawane przez korporacje uczonych. Dzielą się na podstawowe i pomocnicze.
METODY PODSTAWOWE
a) obserwacja psychologiczna - charakteryzuje się cechami:
- cel;
- jasno określony plan prowadzenia obserwacji;
- dokładna, szczegółowa, systematyczna i kończy się sformułowaniem protokołu obserwacyjnego pisanego wg określonego schematu;
b) eksperyment, który posiada cechy:
- stwarza możliwość wywołania określonego zjawiska;
- daje możliwość kontroli czynników;
- pozwala na obiektywne rejestrowanie reakcji badanego;
- stwarza możliwość powtarzania eksperymentu;
- wyniki mają charakter ilościowy;
c) analiza wytworu działania - na podstawie wytworzonych dzieł, elementów, tekstów, wierszy lub innych form próbuje się oceniać cechy psychiczne;
d) wywiad psychologiczny - jest rozmową kierowaną, która polega na zbieraniu informacji dotyczących bezpośredniego poznania cech osobowości i umysłu rozmówcy;
e) ankiety i kwestionariusze - jest zbiór specjalnie dobranych pytań, na które osoby badane winny udzielić odpowiedzi. Na podstawie analizy ilościowej i jakościowej możemy wnioskować o pewnych preferencjach bądź stanie psychicznym osób badanych:
- ankieta - służy do badań masowych, do gromadzenia materiału o charakterze ilościowym. Może być wykonana przez ankietera, który notuje odpowiedzi, może mieć formę listowną, telefoniczną bądź też internetową. Uzyskany wynik możemy przedstawić w formie ilościowej;
- kwestionariusz - służy głównie do badań jednostkowych, jest arkuszem z wydrukowanymi pytaniami, które mają określone natężenie. Winien być wykonywany w atmosferze spokoju, zawierają tzw. metryczkę, poza tym zawiera instrukcje odpowiadania oraz pytania diagnostyczne i buforowe, powinna ponadto charakteryzować się określoną trafnością i rzetelnością. Uzyskane odpowiedzi, które są oceniane wg określonego klucza możemy poddawać zaawansowanym metodom statystycznym (korelacje, analizy ścieżek, medialna).
f) testy psychologiczne - powstały jako dążenie do zobiektywizowania oceny działania innych ludzi. Nazwa „test” pochodzi od angielskiego „to teste” (próbować, doświadczać). Jest próbą standardową, która polega na tym, że osoba badana rozwiązuje określone zadania i na podstawie uzyskanych rezultatów wnioskujemy o jej cechach psychicznych (właściwościach psychicznych). Na podstawie wyników testu możemy stwierdzić aktualny stan psychiczny (ocenę zdolności, wiedzy - funkcja diagnostyczna). Natomiast na podstawie uzyskanych wyników możemy prognozować przyszłe zachowania (funkcja prognostyczna).
Rodzaje testów psychologicznych:
- testy sprawności intelektualnej;
- testy sprawności procesów poznawczych (spostrzegania, pamięci, przetwarzanie informacji);
- testy zdolności specjalnych (koordynacja wzrokowo-ruchowa, pamięć);
- testy osobowości;
- testy temperamentu.
Cechy dobrego testu:
- umożliwia badanie wielu osób;
- rezultat jest obiektywny, a wynik niezależny od osoby oceniającej (wynik jest liczbowy);
- można wielokrotnie powtarzać (dynamika).
Wady testu:
- długi czas przygotowania;
- wymaga dużych kwalifikacji w zakresie oceny jakościowej.
Kanony metodologiczne dobrego testu:
a) trafność testu (symptomatyczny) - jest miarą dokładności z jaką bada to, co badać powinien zgodnie z założeniami teoretycznymi (trafność teoretyczna) lub z wynikami innych testów podobnych (trafność empiryczna). Trafność jest tym większa, im poprawniej mierzy ona funkcje psychiczną, do której badania został skonstruowany.
b) rzetelność testu (stałość) - jest to dokładność z jaką test bada to, co badać powinien. Znaczy to, że test jest rzetelny, gdy przy kilkukrotnym badaniu tych samych osób uzyskuje się te same lub zbliżone wyniki.
c) standaryzacja - polega ona na szczegółowym określeniu procedury i warunków przeprowadzania badań tak, aby one nie miały wpływu na wynik badania.
d) normalizacja - polega na opracowaniu norm stanowiących punkt odniesienia jednostkowego rezultatu do wyników próby normalizacyjnej (kohorty statystyczne).
METODY POMOCNICZE
W badaniach psychologicznych mają za zadanie usprawnić działalność badawczą i diagnostyczną.
1. Metody statystyczne - pozwalają na przetwarzanie danych, umożliwiają zmniejszenie prób badawczych, służą do „obróbki” uzyskanych wyników (statistica, CPSS+, matlab, matematica, stat soft).
2. Metody psychofizjologiczne - operacja się na założeniu o wzajemnym oddziaływaniu (EEG, EKG, EMG (elektromiografia), RSG (reakcja skórno-galwaniczna (dermografizm), EOK (elektrookulografia)).
DZIAŁY WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII
1. Psychologia teoretyczna - tworzy język tej dyscypliny oraz definiuje podstawowe pojęcia:
a) psychologia ogólna - opisuje podstawowe procesy psychiczne (wrażenie, spostrzeżenie, pamięć, emocje) i je definiuje;
b) psychologia poznawcza - zajmuje się tzw. wyższymi czynnościami psychicznymi (pamięć, myślenie, podejmowanie decyzji, procesy informacyjne, rozumowanie, twórczość) i je opisuje;
c) psychologia rozwojowa - opisuje poszczególne stadia ludzkiego rozwoju w ciągu jego życia (rozwój motoryki, rozwój mowy, ruchy);
d) psychologia społeczna - zajmuje się badaniem zachowań społecznych i wzajemnych kontaktów między ludźmi, w tym zwłaszcza badaniem postaw i ról społecznych wynikających z przynależności do grupy (konformizm w grupie, agresywność, asertywność, atrakcyjność interpersonalna);
e) psychologia osobowości - zajmuje się opisem cech osobowości i wyjaśnienia ich roli w regulacji ludzkich zachowań;
f) psychologia różnic indywidualnych - zajmuje się zmiennością tej samej jednostki w ciągu jej życia (zmiany interpersonalne (wewnątrz człowieka)) oraz różnicowaniem poszczególnych jednostek pod względem cech psychicznych (zmiana interpersonalna);
g) psychometria - zajmuje się zasadami tworzenia narzędzi pomiarowych;
h) psychologia fizjologiczna - zajmuje się biologicznymi podstawami zachowania się.
2. Psychologia stosowana (praktyczna) - zajmuje się zastosowaniem wiedzy psychologicznej do różnych obszarów ludzkiej aktywności:
a) psychologia kliniczna - koncentruje się na diagnozie i leczeniu ludzi z zaburzeniami psychicznymi;
b) psychologia wychowawcza - zajmuje się kształtowaniem postaw prospołecznych;
c) psychologia pracy - zajmuje się psychologicznymi mechanizmami efektywności i niezawodności człowieka w procesie aktywności zawodowej (dobór, selekcja i kwalifikacja pracowników; szkolenia pracowników; motywowanie pracowników; system nagradzania; jakość życia pracownika; przekwalifikowanie pracowników; praca zmianowa).