Barbakan jest to element lub zespół elementów obronnych stanowiących rozwiniętą formę przedbramia. Złożony najczęsciej z budowli w formie baszty (bądź rondeli, wieży, bastei)
i szyi łączącej ją w obwodem. Krakowski barbakan jest największy i najlepiej zachowany
w Europie. Pojawienie się barbakanów w Europie wiąże się z upowszechnieniem broni palnej (cięższej artylerii). By zapewnić dodatkową obronę zaczęto budować masywne, obszerne budowle takie jak barbakany, dzięki którym działania obronne były skoncentrowane
w jednym miejscu.
Barbakan krakowski powstał w latach 1498-1499 w związku z zagrożeniem najazdem wołosko-turecko-tatarskim z inicjatywy panującego wówczas Jana Olbrachta.
Budowa barbakanu musiała wiązać się ze stworzeniem planów konstrukcyjnych
i zgromadzeniem budulca więc rok 1498 można uznać za datę rozpoczęcia realizacji projektu. Nazwa barbakan pojawiła się dopiero w 1866r. za sprawą Augusta Essenweina.
Nie jest znany twórca tego obiektu.
Barbakan przez blisko cztery i pół wieku stanowił integralną cześć Bramy Floriańskiej i był najmocniejszym fortem miasta. Całość budowli jest dziś niższa, bardziej przysadzista w porównaniu z pierwotnym wyglądem. Wynika to ze znacznych przekształceń otoczenia
w pierwszych dziesiątkach lat wieku XIX, kiedy likwidując dawne fosy i wyrównując teren podniesiono jego poziom. Zburzono mury tworzące tzw. szyję, czyli otwarty od góry korytarz obronny, łączący obydwie budowle.
Barbakan został zbudowany na planie niepełnego koła (wycinek o proporcjach 6:10 o średnicy zewnętrznej wynoszącej ok. 30 m., wewnętrznej 24,4 m.). Od strony południowej przylega do niego podłużna, prostokątna budowla stanowiąca ostatni, trzeci odcinek szyi. Dolną cześć Barbakanu zbudowano przy użyciu starannie dopasowanych kamieni ciosów piaskowca (część, która dawniej znajdowała się pod wodą). Barbakan, na który dziś patrzymy, stanowił niegdyś górną partię budowli, wystającą ponad poziom wody w fosie, wykonano ją z dobrze wypalonej cegły. Grubość murów fortecy jest zróżnicowana
w zależności od kondygnacji, na najniższym poziomie- po stronie wschodniej i zachodniej- szerokość przekracza aż 3,5 m. Trzy dolne kondygnacje twierdzy wyposażone zostały w kamienne strzelnice kluczowe (w przekroju przypominają odwróconą dziurkę od klucza) rozlokowane w charakterystycznym szachownicowym układzie. Wysunięty ganek najwyższej kondygnacji (machikułę- element obronny w formie ganku wysunięty przed lico muru, umieszczony na wspornikach z otworami w podłodze, które umożliwiały bezpośrednią obronę) obiegają- umieszczone gęsto w jednej linii- otwory strzelnicze. Otworów strzelniczych w całym budynku jest 130. Budowle wieńczą okrągłe lub ośmioboczne wieżyczki obserwacyjne. Do ich wnętrza można było dostać się za pomocą drabin. Początkowo istniały tylko dwie wieżyczki, w pierwszej połowie XVI w. dobudowano pięć pozostałych. Zakończone one są krytymi blachą miedzianą spiczastymi hełmami
z chorągiewką. Do środka budowli prowadzą dwie bramy: znajdująca się od strony północno- zachodniej Brama Kleparska, stanowiła niegdyś główny wjazd do miasta. W przeszłości zamykał ją krótki budynek bramny (niezachowany do dziś), do którego przylegał drewniany most. Ciągnął się on przez cała szerokość fosy, wsparty był na murowanych z cegły
i kamienia filarach. Obecnie wejście główne znajduje się od strony Bramy Floriańskiej. Umieszczono je w połączonej z Barbakanem szyi, która w XIX w. zamknięta została neogotycką bramą. Kamienny, ostrołukowy portal bramny ujęty został uskokowym obramieniem z ceglanego wałka i zamknięty żelazną kratą. Po prawej i lewej stronie wejścia znajdują się kamienne, prostokątne portale prowadzące do wąskich korytarzy na najniższej kondygnacji. Powyżej żelaznej bramy znajdują się herby Krakowa i godło państwa litewskiego.
We wnętrzu szyi znajdował się drewniany most. Wąski korytarz prowadzi na obiegający budowlę z każdej strony wewnętrzny ganek obrońców trzeciej kondygnacji wsparty na kamiennych kroksztynach. Na czwarty poziom prowadzą częsciowo zasłonięte balustradą schody, znajdujące się nad Bramą Kleparską.
Twierdza ze wszystkich stron otoczona była fosami. Zewnętrzna, półkolista, szeroka na ok. 26 m. głęboka na 6 m., oblewała mury Barbakanu od strony wschodniej, północnej
i zachodniej. Jej dno w znacznej częsci wyłożone było kamieniami. Druga fosa, o szerokości zaledwie 6 m., biegła wzdłuż niższej, zewnętrznej linii murów miejskich (przymurka). Obydwa zbiorniki wodne były od siebie niezależne. Rozdzielały je kamienne mury,
tzw. grodze, które wybudowano na przedłużeniu skośnych (barkowych) ścian Barbakanu. Grodze pełniły też funkcje galerii, z których możliwe było prowadzenie ostrzału. Detale architektoniczne takie jak wsporniki zostały wykłute w kamieniu. W najniższych partiach szyi znajdowały się dwa przepusty, które służyły regulacji przepływu wody w fosach Barbakanu.
Budowla obronna chroniła miasto w czasie najazdów w 1587 (szturm arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, 1655 (Szwedzi) i 1768 (podczas konfederacji barskiej).
Barbakan znacznie częsciej pełnił funkcję reprezentacyjną tryumfalnej bramy. Wynikało to z faktu, że właśnie od północy wiódł do miasta główny trakt komunikacyjny. Na Kleparzu przed Barbakanem rozpoczyna się Droga Królewska, którą zmierzały na Wawel pochody związane z przybyciem do stolicy nowego monarchy, biskupów, dyplomatów, wielmożnych gości. Z okazji wjazdu koronacyjnego Jana III Sobieskiego, w styczniu 1676 r., na Barbakanie umieszczony został- wykonany specjalnie na tę okazję- ogromny obraz przedstwiający Sobieskiego zwyciężającego Turków w bitwie pod Chocimiem (1673 r.).
We wschodniej ścianie umieszczona jest niewielka tablica pamiątkowa, poświęcona największemu bohaterowi- Marcinowi Oracewiczowi. Postać ta wiąże się z obroną miasta podczas konferencji barskiej (1768 r.). Według legendy Oracewicz zabił pułkownika rosyjskiego skutkiem czego Rosjanie wycofali się spod miasta.