Diagnozowanie -
Etymologia - gr. diagnosis - rozróżnianie, osądzanie.
Diagnozy dokonujemy na podstawie objawów zewnętrznych. Z nich właśnie wyciągamy wnioski o wewnętrznych stanach rzeczy. Diagnoza jest czynnością bardzo złożoną. Pojęcie diagnozy wywodzi się z medycyny i oznacza ono rozpoznanie choroby. Obecnie diagnozę dostrzegamy w wielu naukach (psychologia, pedagogika itp.).
Janusz Korczak
Diagnostyka wychowawcza / pedagogiczna - potrzebna w pedagogice.
„Jeśli pedagogika zechce iść drogą utorowaną przez medycynę, musi wypracować diagnostykę wychowawczą opartą na rozumieniu objawów. Czym gorączka, kaszel, wymioty dla lekarza, tym uśmiech, łza, rumieniec dla wychowawcy”.
Pedagog musi rozumieć drugiego człowieka, musi rozumieć, o czym świadczą dane wskaźniki (rumieniec, uśmiech).
Zanim pedagog podejmie działanie, musi dokonać diagnozy, rozpoznania.
Diagnoza (definicje):
Zebranie danych, zrobienie użytku z tych, które mają znaczenie, natomiast pominięcie danych, które znaczenia nie mają i postawienie ostatecznego osądu.
Zebranie odpowiednich danych empirycznych, które wymagają oceny, rozpoznanie, interpretacja, wyjaśnienie.
Jakie są źródła diagnozy?
Doświadczenie - dzięki doświadczeniu dostarczamy dane empiryczne (pewne teksty). Nie wystarczy samo dostrzeżenie problemu - należy umieć z niego wnioskować.
Rozumowanie - przeprowadzenie szeregu operacji myślowych pozwala nam zrozumieć „gołe” fakty.
Wyjaśnienie przyczynowe, jakościowe.
Czynności pozwalające na przyjęcie lub odrzucenie hipotez.
Intuicja:
talent;
skrócony proces rozumowania.
Przy diagnozowaniu należy unikać ocen moralnych (dobrze, źle). Nie można również stygmatyzować.
Przedmiot diagnozy:
pierwotnie - wyłącznie poznawanie, rozpoznawanie stanów patologii, uszkodzeń;
obecnie - przyjęło się, że diagnoza to także określenie stanu zdrowia, normy lub też stanu przewyższającego normę.
Diagnozujemy:
zdolności ucznia;
zachowania twórcze itd.
Zakres diagnozy rozszerzył się z medycyny na inne dyscypliny. Pojęcie to nie ogranicza się ani w medycynie, ani w innych dyscyplinach do rozpoznania stanów patologicznych. Niestety częściej występuje diagnozowanie patologii, niż stanów pożądanych.
Znaczenia pojęcia diagnoza:
Wąskie:
Diagnoza - wszelkie rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów i w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości.
Szerokie:
Diagnoza - wszelkie rozpoznanie dla danego stanu rzeczy, przez zaliczanie go do znanego typu lub gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego rozwoju.
Ocena jest wieloaspektowa:
Ocena przyporządkowująca do klasy lub typu - pozwala uporządkować, zidentyfikować stan rzeczy.
Ocena genetyczna.
Ocena znaczenia (celowościowe, teleologiczne) - pozwala wyjaśnić rolę zjawiska dla szerszego układu odniesienia. Wyjaśnia sens, znaczenie.
Ocena fazy - pozwala określić przebieg w czasie - określenie etapu, fazy rozwoju.
Ocena prognostyczna - daje podstawę do pewnych przypuszczeń - określenie głównych tendencji rozwojowych.
Przy każdej diagnozie bardzo ważna jest relacja między diagnozowanym, a diagnostą.
Diagnostyka - sztuka, technika, umiejętność stawiania diagnozy. Dyscyplina nauki mówiąca o sposobach, metodach trafnego i rzetelnego diagnozowania.
Metodyka badania - opis rzeczywistości wychowawczej. Wyróżniamy 2 odmiany:
uogólniająca - metodologia;
wyszczególniająca - diagnostyka.
Metodyka przekształcania rzeczywistości wychowawczej - podejmowanie konkretnych działań:
metodyka pracy z indywidualnym przypadkiem;
metodyka pracy z grupą;
metodyka pracy ze społecznością, środowiskiem.
Diagnoza pełna - przejście po kolei przez wszystkie oceny, krok po kroku, tak jak one występują.
Diagnoza niepełna - pominięcie niektórych ocen.
Etapy diagnozy:
Opis diagnostyczny:
zadania opisowe,
bezpośrednio dające się zaobserwować (fakty, zjawiska),
zdanie obserwacyjne, protokolarne, bazowe,
chcemy zrozumieć, wyjaśnić,
odnajdujemy motywy zachowania,
odkrycie pewnej prawidłowości - prawo naukowe,
Celem takich badań diagnostycznych jest:
poznanie,
zaobserwowanie,
opisanie,
zrozumienie,
wyjaśnienie.
Żeby opis był pełny i rzetelny trzeba wykorzystać wiele metod, źródeł poznania.
Cechy opisu diagnostycznego:
wyczerpujący,
jasny - czytelny,
prezentujący stan rzeczy w sposób uporządkowany,
selektywny - musimy zastanowić się nad doborem badań, dobór musi być uzasadniony, selekcja danych,
sporządzony na podstawie przygotowanych wcześniej dyspozycji, narzędzi, dzięki nim wiemy, na co musimy zwrócić uwagę,
ustalenie kryteriów opisu, selekcji informacji
sformułowany w postaci zdań rejestrujących fakty,
wyrażony w kategoriach obserwowalnych, empirycznych,
pozbawiony oceny, sądów wartościujących.
Spełnienie wszystkich cech może nas uchronić przed popełnieniem błędów, polegających na spostrzeganiu nieistniejących cech interesującego nas przedmiotu diagnozy, spostrzeganiu pewnych cech w zmienionej postaci czy spostrzeganiu nieistniejących objawów.
Funkcje opisu:
wyjaśniająca,
uzasadniająca.
Opis powinien zmierzać do opisania i poznania nie tylko negatywnych faktów, ale także pozytywnych elementów (mocne strony badanego) - opis służy rozpoznaniu człowieka w całości.
Opis diagnostyczny jest podstawą wszelkich teorii empirycznych.
Ocena diagnostyczna:
Ocena jest wieloaspektowa, wielowątkowa. Mówi się o diagnozach użytkowych,
Realizacja tego etapu:
porównanie danego stanu rzeczy z prawidłowościami, wzorcami, punktami odniesienia,
musimy dysponować pewną wiedzą,
stanowi wynik rozumowania, wyjaśnień, aby odpowiedzieć na stawiane pytania.
Ocena:
przyporządkowująca do klasy lub typu,
klasyfikacja pozwala nam zidentyfikować, nazwać dany stan rzeczy,
wstępne określenie badanego stanu rzeczy,
w klasyfikacji znaczenie mają cechy stałe, specyficzne, istotne,
przystępując do klasyfikacji musimy pamiętać o:
wyodrębnieniu wszystkich możliwych klas,
ustaleniu największego prawdopodobieństwa cech, badanego przez nas przedmiotu z daną klasy,
posiadaniu pewności, że w danym przedmiocie nie występują cechy, które wyłączają się z cechami klasy, do której dany przedmiot przypisywaliśmy,
posiadaniu pewności, że występują cechy wyłączające dany przedmiot z pozostałych klas.
Klasyfikacja:
a priori - przed badaniem,
ex post - po badaniu.
Poprawna klasyfikacja:
wyczerpująca - każdy z przedmiotów musi należeć do jednej klasy,
rozłączna - żaden przedmiot nie może należeć do więcej, niż jednej klasy.
Typologia określa relacje badanego przedmiotu do jednego lub kilku typów; swoisty zespół cech, które należą do pewnych typów, ale określa stopień natężenia tych cech; określa swoistość danego zjawiska.
Opis typologiczny jest znacznie dokładniejszy niż klasyfikacja.
Typy proste:
cechy uwzględniające minimalne i maksymalne natężenie danej cechy,
mają też środek - postać średniej.
Typy złożone:
zbiory kilku cech, które występują w różnych natężeniach,
stopniowanie danej cechy,
występują cechy wspólne, ale w różnym natężeniu.
Ocena typologiczna - porównujemy cechy: jakie one występują i w jakim natężeniu.
Różnice KLASYFIKACJI i TYPOLOGII:
w typologii bierzemy pod uwagę natężenie cech,
w klasyfikacji posługujemy się cechami stałymi,
w przyporządkowaniu do typu nie musimy wyodrębnić wszystkich cech, bo są one niestałe,
w klasyfikacji musimy wyodrębnić wszystkie cechy.
Błąd atrybucji:
przypisywanie diagnozowanemu przypadkowi cech, których nie posiada,
nie uwzględnianie cech, które posiada.
Klasyfikacja i typologia - jest sposobem wyjaśnienia i opisania danego stanu rzeczy; klasyfikacja - pierwsze rozpoznanie, zdefiniowanie problemu → uporządkowanie wiedzy, którą zdobyliśmy podczas opisu.
Ocena genetyczna - wyjaśnienie pewnego ciągu rozwojowego, który doprowadził do obecnego stanu rzeczy. Próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego zaszło jakieś zdarzenie? Jaka jest przyczyna tego stanu rzeczy?
Wyróżniamy 2 etapy oceny genetycznej:
ustalenie wszystkich możliwych przyczyn - jeśli tego nie zrobimy, wystąpi błąd fałszywej przyczyny.
Dokonanie eliminacji przyczyn - jeśli tego nie zrobimy, wystąpi błąd niezupełnej eliminacji.
Wyjaśnienie:
funkcjonalne - ciąg zmieniających się form lub funkcji, który doprowadził do aktualnej struktury. Występuje dystans czasowy ograniczony, określony.
ASPEKT HISTORYCZNY (2 nurty):
śledzimy kształt - ramy lub funkcje - śledzimy różne cechy interesującego nas problemu, obiektu,
wyodrębnienie zdarzeń, które były przyczynami owych zmian.
kauzalne - ma ujawnić, wyjaśnić ciąg zmieniających się przyczyn i skutków W każdym z tych wyjaśnień występuje inny dystans czasowy - dystans czasowy znaczny.
ASPEKT HISTORICZNY:
w wyjaśnieniach tych należy cofnąć się do pewnej przyczyny, która wywołała ciąg zdarzeń, najczęściej mamy do czynienia z kilkoma przyczynami,
Syndrom przyczyn - w nim wyznaczamy przyczynę główną,
Tok rozumowania redukcyjnego polega na tym, że przechodzimy od skutków do prawdopodobnych przyczyn.
Ocena znaczeniowa (teleologiczna)
ściśle związana z genetyczną,
ustala, jakie to ma znaczenie?
Polega na wyjaśnieniu danego stanu rzeczy dla nadrzędnej całości,
Pozwala wyjaśnić jakie zmiany w funkcjonalnym układzie całości wywołuje dany stan rzeczy - zjawisko, proces i jak ta całość na ten stan rzeczy oddziałuje.
Ustalenie wzajemnego wpływu oddziaływania.
Charakterystyczne cechy sytuacji zaburzonej:
dążenie do równowagi - homeostazy → przywrócenie równowagi,
zastępstwo funkcjonalne,
odpowiednio ukierunkowana zmiana w funkcjonowaniu całości,
Ma na celu przywrócenie normalnego funkcjonowania całości.
Trójczłonowa relacja - zależność funkcjonowania pewnej całości:
działająca przyczyna,
dążenie całości do zachowania równowagi,
ustalenie rodzaju przystosowania i wybranie najlepszego.
Przystosowanie:
współdziałające,
przeciwdziałające.
Ocena fazy - dotyczy zjawisk, które rozwijają się w czasie:
pozwala określić pewien etap - stopień rozwoju badanego stanu rzeczy,
ocena fazy stanowi podstawę dla oceny prognostycznej,
żeby ustalić fazy trzeba:
znać prawidłowości przechodzenia od etapu do etapu,
wyznaczyć fazy badanego stanu rzeczy,
zrekonstruować wszystkie fazy procesu zaczynając od fazy początkowej.
Znajomość fazy pozwala nam określić co dany osobnik już osiągnął, a co mu grozi - pozwala nam to podjąć działanie, które uniemożliwi nastąpienie kolejnej fazy.
Każda faza przebiega według ogólnych prawidłowości, ale człowiek jest indywidualny, jego zachowania są zindywidualizowane.
Wyróżniamy fazy:
progresywne - wiemy, jakie fazy po sobie następują. Faza progresywna opiera się na poprzednich ocenach, polega na przewidywaniu przyszłych tendencji rozwojowych. Powinna mieś aspekt pozytywny. Faza progresywna opiera się na przypuszczeniach. Nie należy wybiegać za daleko w przyszłość.
regresywne - poprzez wyjaśnienie, różnicowanie musimy dojść do potwierdzenia hipotezy.
Obiektywizacja ocen diagnostycznych:
kryteria oceniania,
ocena ma być poparta faktami,
narzędzia diagnostyczne - narzędzia pomiaru - zestaw odpowiednio dobranych, wyselekcjonowanych wskaźników z przyporządkowaną im skalą,
wiedza zmienna,
wiedza miękka - trzeba rozmawiać z człowiekiem, po to aby go dobrze zrozumieć i odpowiednio i obiektywnie ocenić.
Konkluzja - ocena ogólna, pozwala na podsumowanie, ogląd całościowy.
Ocena obliguje nas do podjęcia działania:
odpowiedni, adekwatny kierunek działań,
uzasadnienie podjęcia działania,
konieczność sformułowania konkretnego planu działania, program.
Funkcje diagnozy:
eksplanacyjna (wyjaśniająca) - diagnoza jako punkt wyjścia wszelkich wyjaśnień;
prognostyczna - diagnoza jako podstawa racjonalnych przewidywań;
ewaluacyjna - diagnoza pełni funkcję oceniającą;
optymalizacyjna - służy temu, aby podejmować działanie, które może zmienić, polepszyć dany stan rzeczy;
ekspresyjno-terapeutyczna - diagnoza prowadzona na zasadzie rozmowy - ten kto jest diagnozowany mówi, opowiada, daje upust emocjom, a tym samym pomaga sobie - oczyszcza się.
Poznawcza i praktyczna - chcemy dowiedzieć się, poznać, wyjaśnić. Diagnoza pedagogiczna powinna być diagnozą decyzyjną - decyduje o podjęciu działania.
Przedmiot diagnozy:
jednostka,
grupa,
społeczność.
Modele diagnozy (podejścia):
Diagnoza behawioralna - związki zachodzące między występującymi uprzednio czynnikami, a późniejszymi zachowaniami aspołecznymi pojmowane są jako reakcje.
Przedmiot działania: Przedmiotem diagnozy są zachowania, zwłaszcza te niezgodne z normą.
Badanie:
wykrywanie bodźców, czynników, które powodują zmiany w zachowaniach,
jednostka koncentruje się tylko na tym, co daje się w miarę ściśle kontrolować,
poznanie różnych mechanizmów warunkowania klasycznego i instrumentalnego, wygaszanie niepożądanych sytuacji.
Diagnoza interdyscyplinarna - sfera postaw, wartości ról społecznych, poznanie warunków bio-rozwojowych oddających stosunek do norm.
Przedmiot działania - nie tylko zachowanie, ale różnego rodzaju mechanizmy, które regulują zachowania.
Humanistyczny model pomocy:
człowieka widzi się wielowymiarowo,
człowiek jako niepowtarzalna indywidualność,
człowiek jako osoba twórcza, otwarta na doświadczenie,
człowiek jako osoba odpowiedzialna za siebie.
Ważne jest, aby w tym procesie uzyskać zgodę, akceptację, wolę, aktywność DIAGNOZUJĄCEGO. Przymusowa pomoc jest sprzeczna i nieskuteczna.
Ogólne kierunki:
poznanie człowieka - jego potrzeb, pragnień, dążeń, ról społecznych, zainteresowań, uzdolnień, motywacji;
zrozumienie człowieka - sposobu widzenia świata. Empiryczny, indywidualny kontakt, nie narzucanie schematów poznawczych, to co mówi diagnozowany jest najważniejsze;
pełna akceptacja człowieka - nie jego zachowanie czy postępowanie, a cały człowiek.
Carl Rogers - terapia nastawiona na klienta.
Prawidłowa postawa diagnosty:
wnikliwe, empatyczne zrozumienie,
troska - postawa bezwarunkowej akceptacji, pozytywnego nastawienia do człowieka,
autentyczność terapeuty - zgodność z samym sobą.
UWARUNKOWANIA PROCESU DIAGNOSTYCZNEGO
Proces diagnostyczny odbywa się w sytuacji swoistej niepewności, której doświadcza zarówno badany jak i badacz. Większą odpowiedzialność za proces ponosi diagnosta, ponieważ musi on pokonać szereg problemów. Duże znaczenie mają tutaj:
umiejętności, dyspozycje diagnosty,
wiedza merytoryczna,
umiejętność wykorzystania wiedzy (umiejętność myślenia, kojarzenia, twórczego zestawiania),
umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy,
posiadanie określonych dyspozycji technicznych (techniki, narzędzia - odpowiednio dobrane).
Proces diagnostyczny dokonuje się:
w specyficznym kontakcie,
szczególnego znaczenia nabierają różnego rodzaju komunikacje (werbalna i niewerbalna),
dla celów diagnostycznych ważne są informacje o życiu osobistym diagnozowanego (informacje drażliwe, wstydliwe, intymne).
Podstawowe wyznaczniki budowania kontaktu diagnostycznego:
sytuacja, w której spełnione są warunki pozwalające na otwarte i szczere wyrażanie myśli, uczuć i eksploracje treści ważnych do rozpoznania diagnostycznego;
gdy warunki nie są spełnione mówimy o zaburzeniach kontaktu - zaburzenia przyczyniają się do tego, że diagnoza będzie niepoprawna.
Kontakt diagnostyczny:
dla badanego
FUNKCJE:
akceptacja procesu diagnostycznego,
wzrost motywacji, chęci działania,
nadzieja na rozwiązanie problemów.
Dla diagnosty:
dobry kontakt warunkuje dobrą diagnozę.
Diagnosta powinien dokonywać autodiagnozy - czy potrafię dobrze obserwować, czy rozumiem w odpowiedni sposób, czy tworzę odpowiedni klimat.
Wskaźniki dobrego kontaktu:
Diagnosta jest autentycznie zainteresowany tym, co mówi badany, jest w stanie zaakceptować treści wypowiedzi, ma dawać komunikaty zwrotne „Rozumiem co mówisz”.
Osoba badana ma poczucie, że bez względu na to co powie, spotka się z akceptacją, że diagnosta jest zainteresowany, że chce pomóc. Badany czuje, że może mówić to, co chce, a informacje zostaną dobrze wykorzystane.
Osoba badana nie przejawia oporu.
Diagnozowany przejawia adekwatne reakcje emocjonalne.
Proporcja pomiędzy odpowiedziami udzielanymi spontanicznie, a tymi na żądanie diagnosty. Spontanicznych odpowiedzi powinno być zdecydowanie więcej.
Wskaźniki kontaktu pozornego:
Rola diagnosty zdecydowanie nadmierna - nie ma odpowiedniego klimatu, a diagnosta ciągle wyciąga informacje.
Informacje, których udziela badany są ogólnikowe, stereotypowe - nie mówi o sobie, ale o tym, jak ludzie powinni się zachowywać.
Forma wypowiedzi badanego jest adekwatna do treści.
Nie ma otwartości, zaangażowania.
Diagnosta jest zrażony - badany mówi co chce, ale nie to, na co nastawiał się diagnosta.
Kontakt diagnostyczny:
Dynamiczny, zmienia się.
Zawsze pojawiają się jakieś momenty krytyczne.
Trzeba dbać o to, aby nie pojawiały się nieprawidłowości.
Nawiązywanie kontaktu diagnostycznego:
Dla badanego bardzo ważne jest pierwsze wrażenie (Halo efekt), natomiast diagnosta nie powinien sugerować się pierwszym wrażeniem.
Rola pierwszych pytań - nie wolno zadawać pytań „zagrażających” badanemu.
Dystans (psychologiczny) - trzeba ustalić reguły, ale kontakt ma być partnerski, choć ważne jest zachowanie równowagi (diagnosta to nie kumpel).
Diagnosta musi być ciepły, cierpliwy, sympatyczny - badany ma czuć się ważny.
Kiedy kontakt trwa, trzeba go podtrzymać.
Ciągłe sygnalizowanie akceptacji badanego (werbalne i niewerbalne).
Diagnosta czujny - dostosowujący swoje zachowania do sytuacji.
Diagnosta powinien być autentyczny.
Milczenie diagnosty - wyrażanie szacunku dla problemów badanego.
Opór - świadome lub nieświadome unikanie przez badanego penetracji pewnego obszaru treściowego, który może wynikać z uświadomionego lub nieuświadomionego poczucia zagrożenia.
Wskaźniki oporu:
przedłużające się milczenie,
zmiana tematu rozmowy,
intelektualizacja,
racjonalizacja,
spłycenie głębokości i konkretności wypowiedzi,
zmiana sposobu mówienia (zmiana głośności głosu, jąkanie się),
zapominanie pytania,
pustka w głowie,
objawy somatyczne,
czynny atak (werbalny),
świadome kłamstwo,
otwarta odmowa.
Źródła oporu:
wewnętrzne - lęk, poczucie winy, wstyd,
zewnętrzne - związane z zachowaniem diagnosty, zbyt szybkie przejście do trudnych pytań, lekceważenie formalne.
Sposoby radzenia sobie z oporem:
Milczenie diagnosty.
Zmiana lub przeformułowanie pytania.
Podajemy komunikaty, że spostrzegamy trudności badanego.
Parafrazowanie - powtarzanie własnymi słowami słów badanego.
Udzielanie dodatkowych informacji.
Prośba o konkretyzacje wypowiedzi.
Zaznaczanie roli, funkcji badania.
Rozmowa dotycząca tego, co się dzieje „tu i teraz”.
Wyrażanie własnych emocji związanych z przejawianym oporem.
Błędy diagnosty:
Błąd postawy - błąd podmiotu do przedmiotu - błąd dominacji. Badający dominuje, jest formalny.
Błąd maski.
Błąd sędziego - postawa wartościująca.
Błąd skupienia się na negatywnych aspektach badanego.
Błąd skupienia się na skutkach.
Błąd redukcji i źródeł wiedzy - wiedza zimna, naukowa / wiedza gorąca - pochodząca z życia. Ważna jest umiejętność łączenia tych odmian wiedzy.