25.03.2007 r.
Diagnoza - termin pochodzenia greckiego diagnosis i oznacza rozpoznanie, osądzenie a ściślej rozróżnienie. Angielski socjal diagnosis, francuski diagnostic socjal, niemiecki socjal diagnoze, rosyjski socjalnyj diagnoz.
Termin diagnoza po raz pierwszy zaczęto używać w medycynie jako rozpoznanie choroby, obecnie używany w różnych dziedzinach, w tym w pedagogice. Stawianie diagnoz jest czynnością złożoną, gdyż na podstawie zewnętrznych objawów trzeba wnioskować o stanie wewnętrznym badanej rzeczywistości, instytucji, organizmu żywego, o stanie funkcji psychicznych, czy zdolności przystosowania społecznego.
Opiera się na dwóch elementach (filarach) poznanie diagnostyczne:
doświadczeniu.
rozumowaniu.
Elementy te ujmowane były już w starożytności „cokolwiek bowiem kryje się przed wzrokiem oczu, to wszystko poddaje się wzrokowi rozumu”.
Doświadczenie gromadzi dane empiryczne, które stanowią podstawę opisu i na drodze rozumowania prowadzą do postawienia diagnozy.
Rozumowanie polega tu na przeprowadzeniu wielu operacji myślowych, różnicowania, sprawdzania hipotez, wyjaśniania przyczynowego i celowościowego, weryfikacji sądów.
DIAGNOZA
wg. Ziemskiego: jako rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy. Na podstawie jego cech (objawów) w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie.
pedagogika społeczna - jest to rozpoznanie na podstawie zebranych i ocenionych danych z różnych źródeł poszczególnego stanu, jego genezy lub przyczyn oraz wyjaśnienie znaczenia i etapu rozwoju a także ocena możliwości jego zamiany w kierunku pedagogicznie pożądanym.
diagnoza wychowawczo-dydaktyczna - jest opisem i wyjaśnieniem sposobów rozpoznania sytuacji dydaktycznej i wychowawczej ucznia, w tym zwłaszcza zmian, jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego.
Diagnoza pedagogiczna jest diagnozą rozwiniętą. Nie ogranicza się do sprawdzania i oceniania stanu osiągnięć ucznia, lecz obejmuje także wyjaśnienie przyczyn (genezy tego stanu) i przewidywanie rozwoju osiągnięć (prognozy).
W diagnozie pedagogicznej rozważane są istotne elementy sytuacji pedagogicznej - warunki uczenia się, programy, metody, wymagania, osiągnięcia poznawcze i motywacyjne.
Diagnoza zdrowotna, jak i psychologiczna, socjologiczna i ekonomiczna mogą uzupełniać diagnozę pedagogiczną.
Głównym odbiorcą diagnozy pedagogicznej jest sam uczeń, wychowanek. Powinien w niej świadomie uczestniczyć, poznać jej wyniki i mieć pewien stosowny do wieku udział w podejmowanych decyzjach. Pełnoprawnymi użytkownikami diagnoz są rodzice, nauczyciele i wychowawcy ucznia. Im więcej o nim wiedzą, tym większą mają szansę na dobranie stosownych oddziaływań.
Etapy diagnozy wg. Podgórskiego
W poglądach A. Podgórskiego diagnoza jest pierwszym ogniwem postępowania celowościowego w naukach praktycznych, w których jako problem naczelny pojawia się zagadnienie przekształcania rzeczywistości.
Diagnoza składa się w tym ujęciu z następujących wzajemnie warunkujących się etapów:
opisu - zestawienia danych empirycznych, co do których zachodzi ewentualność postępowania celowego.
oceny - zastosowania ocen, które są związane z zebranymi danymi empirycznymi, co pozwala na porównanie istniejących z postulowanymi lub niechcianymi stanami rzeczy, na ustalenie aprobaty, czy dezaprobaty badanych stanów, określenie rozbieżności między istniejącymi stanami a celami.
konkluzji - stwierdzającej potrzebę lub jej brak podjęcia postępowania celowościowego.
tłumaczenia - genetycznego i przyczynowego istniejącego stanu.
postulowania - zobrazowania tych stanów, które mają być realizowane, zreformowane lub usunięte.
stawiania hipotez dotyczących związku między projektem a czynnikiem przyczynowym. W ten sposób diagnozę można określić jako postawienie hipotezy dającej podstawę do zmiany stanów faktycznych ustalonych na podstawie wyczerpującego opisu i oceny badanej sytuacji empirycznej.
Podział klasyczny diagnoz:
Diagnozy cząstkowe
Diagnozy pełne, rozwinięte - składa się z 5 diagnoz cząstkowych, dzieli się na:
- diagnozę identyfikacyjna, przyporządkowująca, dzieli się na:
- klasyfikacyjną,
- typologiczną,
- genetyczna,
- znaczenia, celowości
- fazy
- prognostyczna, rozwojowa.
Diagnoza klasyfikująca, identyfikująca - stwierdzamy jakiś fakt odchylenia, to zaburzenie trzeba zidentyfikować - co to jest i albo klasyfikujemy je albo wybieramy typ. Jest najbardziej rozwinięta w naukach przyrodniczych, np. mineralogia, botanika, zoologia. Ze względu na konieczność znalezienia w badanych przedmiotach, gatunkach lub procesach, cech specyficznie istotnych i zarazem podstawowych pozwalających jednocześnie odróżnić dany gatunek od drugiego.
Diagnoza typologiczna - ma zastosowanie w naukach humanistycznych, społecznych i częściowo przyrodniczych (psychologia, socjologia, pedagogika, historia, literatura, medycyna). Charakteryzuje się dużymi walorami opisowymi i wyjaśniającymi, nie obowiązują ją sztywne bariery diagnozy klasyfikacyjnej, zakładającej posiadanie lub nie posiadanie pewnych cech przez gatunek. Diagnozy typologiczne w opisie posługują się zgrupowaniem cech stałych tworzących charakterystyczne kompleksy, tzw. syndromy.
Diagnoza genetyczna stanowi drugi etap pełnej diagnozy rozwiniętej. Pozwala wyjaśnić rozwój danego procesu, czy też stanu badanego przedmiotu. Ujawnia ciąg rozwojowy, który doprowadził do stanu obecnego. Odmiany:
Przedstawia ciąg zmieniających się z pewną prawidłowością funkcji lub form, który doprowadził do aktualnej struktury przedmiotu, np. jak następowała zmiana stylów budowlanych, rozwoju choroby, itp.
Wyjaśnia ciąg przyczyn i skutków, głównie w chorobach lub stanach psychicznych, polegających na dokonaniu analizy, od czego się zaczęło do stanu obecnego. W tym typie diagnozy stosuje się tok rozumowania redukcyjnego przechodzącego od skutków do przyczyn.
Diagnoza znaczenia lub celowości wyjaśnia, jakie zmiany funkcjonowania wywołuje dany proces lub stan rzeczy i jak całość na niego oddziaływuje, np. jak jeden narząd ma znaczenie dla całego organizmu lub niezdolność do pracy jednej osoby z zespołu ma znaczenie dla tegoż zespołu, np. przez zwiększenie zadań dla pozostałych osób. Występuje tu także wyjaśnienie celowościowe, a więc trójczłonowy stosunek w pewnej całości:
działającej przyczyny
dążenie całości do zachowania równowagi
najlepszego przystosowania się do działającej przyczyny i skutku
Przystosowanie się może być współdziałające lub przeciwdziałające. Wyjaśnienie celowości ważne jest w diagnozach socjologicznych, psychicznych i medycznych, ponieważ tłumaczy, jak dany proces oddziaływuje na całość i jak całość reaguje na ten proces, by był on możliwie najkorzystniejszy dla jej istnienia i rozwoju.
Diagnoza fazy - znajduje zastosowanie w rozwijających się dynamicznie zjawiskach, organizmach, psychikach, zbiorowiskach ludzkich, instytucjach i chorobach, gdzie ustalenie fazy pozwala określić stopień rozwoju badanych procesów i stanowi podstawę do przewidywania dalszego ich rozwoju, np. w fazie choroby, w przyrodzie - faza rozwojowa. W tym typie diagnozy stosuje się rozumowanie progresywne (wzrost funkcji narządów) lub regresywne (zanik funkcji narządów).
Diagnoza rozwojowa lub prognostyczna - to przewidywanie dalszego rozwoju (lub zaniku) badanego procesu czy stanu rzeczy. Opiera się na poprzednich etapach i jest ich bezpośrednim wynikiem i na tej podstawie wnioskuje o rozwoju stadiów przyszłych. Ziemski uważa, że ta diagnoza opiera się na rozumowaniach prawdopodobnych i niepewnych. Nie zawsze można wnioskować na podstawie znanych praw przyczynowych, częściej rozumuje się na podstawie wykrytych tendencji rozwojowych. Prognoza wg. Ziemskiego jest tym pewniejsza, im bliższych dotyczy skutków. Wnioskowanie o coraz dalszych fazach i odleglejszych skutkach jest obarczone coraz większym prawdopodobieństwem błędu. W tego typu diagnozach stosuje się metodę rozumowania różnicującą w celu dokonania wyboru najbardziej prawdopodobnego stanu alternatywnego.
Konkluzja
Poszczególne typy diagnoz są od siebie wzajemnie zależne pod względem metodycznym i problemowym. Wspólnie też tworzą pełną diagnozę badanego stanu procesu przedmiotu. W efekcie prowadzą do wielostronnego rozpoznania, dokładnego opisu, wyjaśnienia jego warunków oraz tendencji rozwojowych. Nie w każdym diagnozowaniu występują wszystkie aspekty diagnozy.
Czynności pedagoga praktyka wynikające z diagnozy
Zbiera dane i na ich podstawie określa stan rzeczy dążąc do jego wyjaśnienia (klasyfikacyjno-przyporządkowująca diagnoza),
szuka odpowiedzi na pytania:
do jakiego znanego typu należy stan rzeczy (diagnoza typologiczna)
określa przyczynę powstania danego stanu (diagnoza genetyczna)
jakie znaczenie ma dany składnik (czynnik) badanego stanu rzeczy dla całości badanego stanu (diagnoza znaczeniowa)
w jakiej fazie przebiegu znajduje się badany stan rzeczy (diagnoza fazy)
jak dalej będzie rozwijał się lub zanikał dany stan rzeczy (diagnoza prognostyczna).
Diagnoza w badaniach i projektowaniu pedagogicznym.
W dziedzinie pedagogiki, podobnie jak w innych dziedzinach racjonalnego działania, istnieją dwa rodzaje problemów: poznawcze i decyzyjne.
Analogicznie istnieją dwa rodzaje diagnoz: poznawcze i decyzyjne. W zorganizowanej działalności wychowawczej diagnoza ma zastosowanie w trzech zakresach:
bezpośrednio w procesie wychowania,
w poradnictwie pedagogicznym także w doradztwie i ekspertyzach
w działalności organizatorskiej, np. w kierowaniu zespołami pedagogicznymi.
Pedagogika jako dyscyplina empiryczna stwarza szczególne pole badaniom diagnostycznym. Można ją nazwać teorią projektowania czynności wychowawczych a głównymi jej cechami uzasadniającymi takie sformułowanie są czynności diagnostyczne i projektanckie.
Projektowanie to zespół czynności, które wymagają wiedzy o zależnościach w oparciu o badania własne i dyscyplin współdziałających. W tym projektowaniu szczególnie wyraźnie występuje praktyczny problem wykonalności dyrektywy i inne związane z nim zależności między metodą działania a skutkami (rezultatami) w pracy pedagogicznej. W procedurze projektowania konieczne jest uwzględnienie sprawy wykonalności wzorca. Nieraz nie potrafimy zlikwidować problemu, chociaż znamy skutki, które je powodują, np. przestępczość.
Diagnoza stosowana w działalności praktycznej w odróżnieniu od diagnozy stosowanej w badaniach naukowych jest praktyczna, realizacyjna i decyzyjna. Główną jej cechą jest przeprowadzenie jej w ścisłym związku z projektowaniem pedagogicznym i z myślą o uzyskaniu podstawy do decyzji pedagogicznej.
Pedagogika jako praktyczna nauka empiryczna charakteryzuje się rodzajem pytań, jakie stawia. Zazwyczaj trzeba udzielić odpowiedzi na pytanie: „co należy uczynić, aby było właśnie tak?” Odpowiedź na takie pytanie występuje w postaci dyrektyw działania, którym towarzyszy uzasadnienie w postaci tzw. podstaw teoretycznych tych dyrektyw. Powyższe sformułowanie w sposób uproszczony wyjaśnia, co to znaczy, że pedagogika zajmuje się teorią projektowania czynności zachowawczych. Dużą rolę w likwidacji problemu wychowawczego będzie miało zastosowanie odpowiednich metod działania, które oprócz oddziaływania na:
indywiduum (metoda jednostkowa) będą oddziaływać również na
grupę (metoda grupowa)
środowisko (metoda środowiskowa)
Zespolenie tych trzech metod działania następuje z jednoczesnym zastosowaniem trzech rodzajów diagnoz:
osobniczej
grup
środowiskowej.
Aby efekt końcowy był skuteczny pedagogika musi współdziałać z innymi dyscyplinami (psychologia, medycyna). Kwestia współdziałania różnych dyscyplin w procedurze projektowania pedagogicznego występuje także w problemie dotyczącym zależności zastosowanej metody od skutków jej stosowania. Pedagog nie może ustalić prostej zależności między metodą działania a skutkiem jej zastosowania. Niestety w praktyce funkcjonują takie dyrektywy oparte na złudzeniu, że istnieją takie proste lub bezpośrednie zależności. Metoda nie jest jedynym składnikiem wyznaczającym wynik działania, bo dyrektywy projektanckie mają postać złożoną.
Lucyna Mallek
4
Diagnostyka pedagogiczna