HUNTINGTON S. TRZECIA FALA DEMOKRATYZACJI
2.DLACZEGO?
WYJAŚNIANIE FAL
Fala demokratyzacji z XIX wieku była na tyle rozłożona w czasie, że możliwe jest jej znaczące wyróżnienie spośród późniejszych fal demokratyzacji czy odwrotu. Problem polega na zidentyfikowaniu prawdopodobnych przyczyn tych fal. I tak można doszukiwać się przyczyn demokratyzacji ( na przykładzie sześciu krajów )
wyjaśnienie jedno przyczynowe - możliwe ze we wszystkich tych krajach demokratyzacje spowodowała jedna przyczyna, która miała miejsce niezależnie od wydarzeń w tych krajach. Np. pojawienie się nowego supermocarstwa lub w wojnie prowadzonej na duża skalę. Zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej spowodowało w szeregu państw krajów Ameryki Łacińskiej systemy demokratyczne - nowe wybory w 1945 i 1946
rozwój równoległy - wszystkie wydarzenia mogły być spowodowane podobnymi przyczynami które mogły pojawić się mniej więcej jednocześnie we wszystkich 6 krajach. Przykład osiągnięcie w swoim rozwoju ekonomicznym pewnych punktów krytycznych - określony poziom produktu narodowego brutto na głowę mieszkańca czy odpowiedni stopień edukacji społeczeństwa będą przechodziły do rozwoju demokracji.
Efekt lawiny - ważną przyczyną wystąpienia demokratyzacji/wydarzenia w danym kraju może być fakt ze demokratyzacja/wydarzenie wystąpiło w innym kraju. Razem byłoby to niemożliwe, gdyż wydarzenia rzadko następują dokładnie w tym samym momencie. Efekt wzorowania staje się coraz bardziej możliwy.
Powszechnie uznawane panaceum - możliwe ,że przyczyny wydarzenia różnią się od siebie zdecydowanie. Jednak wywołują one podobną reakcję. ( tak jak z aspiryną 4 jednocześnie chore osoby na różne choroby mogą zażyć aspirynę jako środka który im pomoże )
WYJAŚNIANIE FAL DEMOKRATYZACJI
Celem jest wyjaśnienie dlaczego niektóre kraje autorytarne w danym okresie stały się państwami demokratycznymi. Przykład prawie wszystkie kraje bogate są demokratyczne i prawie wszystkie kraje demokratyczne są bogate ale jaka jestem tego przyczyna? Czy zawsze były bogate? Jak to się stało ,że stały się demokratyczne.
Almond „ zmiany społeczne i międzynarodowe mogą trwać przez długi czas i zacząć wyzwalać zmiany w systemie politycznym dopiero wówczas gdy na krzywej lub krzywych pojawi się jakieś spiętrzenie lub ich grupa”
Demokratyzację obejmuje :
koniec reżimu autorytarnego
ustanowienie systemu demokratycznego
konsolidacje systemu demokratycznego
Przyczyny występowania tych trzech przekształceń mogą być różne i sprzeczne ze sobą. Analizowanie zmiennej niezależnej czyli możliwych przyczyn demokratyzacji powoduje różne problemy takie jak np. niebezpieczeństwo tworzenia tautologii. Elity polityczne zmieniają lub obalają reżimy autorytarne i tworzą oraz konsolidują systemy demokratyczne. Wydaje się ze elity działają w kategorii własnych interesów wartości i celów. Rustow „ stworzenie demokracji wymaga by elity osiągnęły konsens proceduralny na temat zasad gry”/ najbardziej bezpośrednia i znacząca zmienna wyjaśniająca : poglądy i działania elit politycznych. Demokratyzację można stworzyć nawet wtedy gdy ludzie tego nie chcą. Dobre wyjaśnienie to takie w którym zmienna ekonomiczna jest używana do wyjaśnienia zmiennej politycznej. ( wg marksistowskiej tradycji ). Aby wydarzenie mogło nastąpić w rzeczywistości dziejowej musi podlegać teoretycznej wielości czynników determinujących. Tak właśnie jest z demokratyzacją. Wśród wyróżnionych zmiennych które pozytywnie wpływają na demokrację i demokratyzację znajdowały się :
wysoki ogólny poziom bogactwa ekonomicznego
stosukowo równy podział dochodów i bogactwa
gospodarka rynkowa
rozwój ekonomiczny i modernizacja społeczna
istnienie w jakiś momencie historii społeczeństwa feudalnej arystokracji
nieistnienie przejawów feudalizmu w społeczeństwie
silna burżuazja
silna klasa średnia
niski poziom analfabetyzmu i wysoki edukacji w społeczeństwie
istnienie raczej kultury instrumentalnej niż biernej
protestantyzm
pluralizm społeczny i silne grupy pośrednie
.........
Teorie które odnoszą te czynniki do demokracji i demokratyzacji śa prawie zawsze prawdopodobne i wiarygodne. Każda zmienna i teoria będzie jednak raczej istotna tylko w stosunku do kilku przypadków historycznych. Wielość teorii i różnorodnośc doświadczeń sugerują iż uzasadnione są następujące twierdzenia :
żaden pojedynczy czynnik nie jest wystarczający dla wyjaśnienie rozwoju demokracji we wszystkich krajach lub w jednym kraju
żaden pojedynczy czynnik nie jest niezbędny dla rozwoju demokracji we wszystkich krajach
demokratyzacja w poszczególnych krajach jest rezultatem szeregu przyczyn
zestaw przyczyn prowadzących do demokracji jest różny w różnych krajach
zestaw przyczyn leżących ogólnie rzecz biorąc u źródeł jednej fali demokratyzacji różni się od tych które powodowały inne fale
przyczyny leżące u podstaw pierwszego etapu zmian systemowych w fali demokratyzacji prawdopodobnie będą różne od przyczyn powodujących dalsze zmiany systemowe w danej fali.
Powody wystąpienia fal
Pierwsza fala. Przyczyną jej były prawdopodobnie rozwój ekonomiczny i społeczny gospodarcze i społeczne środowisko krajów osadnictwa brytyjskiego oraz zwycięstwo aliantów zachodnich w I wojnie światowej i następujący w jej wyniku rozpad głownych imperiów kontynentu. Chodziło o demokratyzacje takich krajów jak : Finlandia , Islandia, Irlandia.
Druga fala. Dominowały w niej czynniki polityczne i wojskowe. Większość krajów które przeszły w tym czasie do systemów demokratycznych mieści się w jednej kategorii. Po pierwsze - zwcięscy alianci zachodni narzucili demokracje szeregowi krajów : Niemcom Zachodnim, Włochom, Japonii znacznej części Austrii oraz Korei Południowej. Po drugie - liczne państwa obrały demokrację ze względu na to, że alianci wygrali wojnę . W tej kategorii mieszczą się : Grecja, Turcja, Brazylia, Argentyna, Peru, Ekwador, Wenezuela i Kolumbia. Po trzecie- osłabienie państw zachodnich w wyniku wojny oraz wzrost racjonalizmów w ich koloniach doprowadziły te kraje do rozpoczęcia procesu dekolonizacji. Znacząca liczba nowo powstających państw rozpoczynała niepodległy byt jako demokracje, natomiast nieco mniejsza ich liczba utrzymała funkcjonujące instytucje demokratyczne przez dłuższy czas.
Trzecia fala. Wyjaśnienie dwóch pytań. Po 1. dlaczego grupa około trzydziestu krajów o systemach autorytarnych przeszła do systemów demokratycznych, podczas gdy około stu innych krajów autorytarnych nie uczyniło tego. Po 2. dlaczego zmiany systemowe nastąpiły w tych krajach w latach 70tych i 80tych a nie w jakimś innym czasie. Na pytanie 1. odejście krajów od autorytaryzmu zależało od charakteru dotychczasowych reżimów autorytarnych. W rzeczywistości jednak reżimy które skierowały się ku demokracji w trzeciej fali były bardzo różnorodną grupą. Znajdowały się w niej systemy jednopartyjne reżimy wojskowe dyktatury jednostek oraz oligarchia rasowa Afryki Południowej. Charakter reżimów nie może jednak wyjaśniać dlaczego niektóre systemy przeszły do demokracji a inne nie ( nie zrobiły tego Birma, Chiny, Wietnam ). Wg wzoru cyklicznego kraje przechodziły na zmianę od demokracji do autorytaryzmu. Wzór taki był szczególnie widoczny w Ameryce Łacińskiej między innymi w takich krajach jak : Argentyna, Brazylia, Peru, Boliwia, Ekwador, charakteryzował też inne kraje takie jak Turcja i Nigeria. Kraje te miały tendencje do oscylowania pomiędzy bardziej populistycznymi rządami demokratycznymi i konserwatywnymi reżimami wojskowymi. W systemie demokratycznym radykalizm, korupcja i nieporządek społeczny osiągały poziom nie do zaakceptowania, wojsko obalało zatem władzę ku znacznej uldze i przy poparciu narodu.. Inny wzór zmian systemowych to wzór drugiej próby . Kraj o systemie autorytarnych przechodził do demokracji. System ten nie sprawdzał się ponieważ krajowi brakowało społecznej bazy dla demokracji : przywódcy nowego systemu prowadzili skrajną politykę która wywoływała drastyczną reakcję, lub jakiś kataklizm podkopywał nową władzę. Władzę przejmował wtedy na dłuższy lub krótszy okres czasu rząd autorytarny. Po pewnym czasie dochodziło jednak do drugiej bardziej udanej próby ustanowienia demokracji, w której przywódcy demokratyczni przynajmniej częściowo korzystali z poprzednich nieudanych doświadczeń z demokracją. Na różne sposoby kilka krajów - Niemcy Włochy, Austria, Japonia, Wenezuela, kolumbia - ustanowiło stosunkowo stabilne systemy demokratyczne w ramach drugiej fali po wcześniejszych nieudanych próbach. Hiszpania. Portugalia. Grecja Korea. Czechosłowacja i Polska zmieszczą się w tej kategorii jeżeli ustabilizują się ich systemy powstałe w trzeciej fali. Trzeci wzór to demokracja przerwana. Dotyczy to krajów w których powstały systemy demokratyczne i później przetrwały stosunkowo długi okres. W jakiś momencie doszło jednak do załamania się stabilności , polaryzacji społeczeństwa lub innych jeszcze okoliczności pod wpływem których procesy demokratyczne uległy zawieszeniu. W latach 70tych demokracja została zawieszona w Indiach i na Filipinach przez pochodzących z demokratycznych wyborów najwyższych przedstawicieli władzy wykonawczej, w Urugwaju przez pochodzących z wyborów przywódców państwowych w porozumieniu z wojskiem a w Chile przez przywódców wojskowych obalających wybrany rząd. Długie doświadczenia demokratyczne tych krajów uniemożliwiły jednak przywódcom politycznym całkowite odrzucenie praktyki demokratycznej. We wszystkich czterech przypadkach poczuli się w końcu zobowiązani do poddania się jakiejś formie powszechnego głosowania ,które następnie przegrali. Czwarty wzór zmian dotyczy bezpośredniego przejścia od stabilnego systemu autorytarnego do stabilnego systemu demokratycznego - poprzez powolne zmiany ewolucyjne lub nagłą zamianę. Wzór ten był typowy dla zmian pierwszej fali demokratyzacji. Jeżeli demokracja 3 fali w Rumuni, Bułgarii, na Tajwanie, W Meksyku, Gwatemali, Salwadorze, Hondurasie i Nikaragui okrzepnie będą to przykłady bliskie temu wzorowi. Ostatnim wzorem demokratyzacji jest wzór dekolonizacyjny. Demokratyczne państwo narzuca instytucje demokratyczne swoim koloniom. Kraj ten uzyskuje niepodległość -i w odróżnieniu od większości byłych kolonii - utrzymuje funkcjonujące instytucje demokracji. Przykładem trzeciej fali może być Papua - Nowa Gwinea. Wzór taki dotyczy głównie byłych kolonii brytyjskich których większość uzyskała niepodległość w ramach 2 fali. Kraje które mogły uzyskać niepodległość i rozpocząć tworzenie demokracji w ramach 3 fali w większości były małymi krajami wyspiarskimi. Były wśród nich Antigua, Barbuda, Belize, Dominika ..... Jeżeli A i D reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemu Autorytarny i demokratyczny Natomiast a i d Reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia to powyższe pięć wzorów rozwoju systemowego można ukazać w sposób następujący:
1. Wzór cykliczny : a-d-a-d-a-d
2. Wzór drugiej próby: A-d-a-D
3. Wzór demokracji przerwanej : A-D-a-D
4. Wzór bezpośredniego przejścia : A-D
5. Wzór dekolonizacyjny : D/a - D
Państwa trzeciej fali obejmują wszystkie pięć wzorów zmian systemowych. Dwadzieścia trzy z dwudziestu dziewięciu krajów przechodzących demokratyzację pomiędzy 1974 i 1990 rokiem miało wcześniejsze doświadczenia z demokracją. W 1989 roku 3 fala demokratyzacji weszła w drugi etap obejmując swoim zasięgiem kraje nie mające wcześniejszych istotnych doświadczeń demokratycznych takie jak : Rumunia, Bułgaria, ZSRR, Tajwan i Meksyk.
5 znaczących zmian odegrało rolę w wywołaniu 3 fali przejść systemowych w tych krajach i w tym czasie:
1. Pogłębianie się problemów z legitymizacja systemów autorytarnych w świecie w którym wartości demokratyczne są szeroko uznawane, uzależnienie tych reżimów od legitymizacji opartej na dokonaniach które podważały niepowodzenia wojskowe, ekonomiczne oraz kryzysy naftowe 1973 1974 1978 1979
2. Nie spotykany wcześniej wzrost gospodarczy lat 60tych który w wielu krajach doprowadził do podniesienia poziomu życia i edukacji oraz do gwałtownego wzrostu liczebności miejskiej klasy średniej.
3. Uderzające zmiany w doktrynie i działaniach kościoła katolickiego ,które zamanifestowały się na soborze watykańskim II w 1963-1965 roku oraz transformacja kościołów narodowych z obrońców status quo w przeciwników autorytaryzmu i zwolenników reform społecznych ekonomicznych i politycznych
4. Zmiany w polityce aktorów zewnętrznych takie jak nowy stosunek do WE do problemu poszerzania członkostwa pod koniec lat 60tych znaczące przesunięcie w polityce zagranicznej USA w kierunku obrony praw człowieka od 1974 roku, zasadnicza zmiana dotycząca utrzymywania imperium wprowadzona przez Gorbaczowa do polityki radzieckiej pod koniec lat 80tych.
5. Efekt „lawiny” lub wzorowania wzmacniany przez nowoczesne środku łączności międzynarodowej, następujący po pierwszych zmianach demokratycznych w ramach trzeciej fali, stymulujący i ukazujący modele dla przyszłych zmian systemowych w innych krajach.
SPADEK LEGITYMIZACJI I DYLEMAT DOKONAŃ
W przeszłości tradycja, religia boskie prawo królów i uległość społeczeństwa nadawały legitymizacje niedemokratycznym rządom. W czasach piśmiennych i zaangażowanych społeczeństw te tradycyjne uzasadnienia autorytaryzmu nie sa już skuteczne. We współczesnych czasach autorytaryzm uzasadniany był nacjonalizmem i ideologią. Głównym uzasadnieniem ideologicznym autorytaryzmu we współczesnych czasach był marksizm-leninizm. Określał rację bytu dyktatury jednopartyjnej i rządów sprawowanych przez nieliczną samo utrwalającą się elitę biurokratyczną. Większość reżimów autorytarnych końca XX wieku nie była jednak komunistyczna. Niepowodzenia wojskowe miały wpływ a upadek lub osłabienie przynajmniej 5 reżimów autorytarnych w okresie pomiędzy 1974 i 1989 rokiem. Siły zbrojne podległe dwóm dyktaturom jednostki zniechęciły się do dotychczasowej władzy pod wpływem wojen prowadzonych przeciwko siłom partyzanckim, w których nie było szans na odniesienie zwycięstwa. Legitymizacja reżimów autorytarnych była także podkopywana gdy spełniały one swoje obietnice. Osiągając swój cel, traciły swoją celowość. Ograniczało to powody dla który naród miałby wspierać reżim jeżeli uwzględniło się związane z tym koszty ( np. utratę wolności). Prowadziło do powstania niepewności i konfliktów wewnątrz reżimów w związku z wyznaczonymi nowymi celami.
ROZWÓJ EKONOMICZNY I KRYZYSY EKONOMICZNE
Relacje pomiędzy rozwojem ekonomicznym z jednej strony oraz demokracją i demokratyzacją z drugiej są złożone i prawdopodobnie zmienne w czasie i przestrzeni. Czynniki ekonomiczne wpływały na demokratyzacje trzeciej fali na trzy sposoby
skoki cen ropy naftowej w niektórych krajach a ograniczenia marksistowsko-leninowskie w innych doprowadziły do kryzysów gospodarczych które osłabiły reżimy autorytarne
z początkiem lat 70tych wiele krajów osiągnęło odpowiedni poziom rozwoju gospodarczego stanowiący ekonomiczną podstawę dla demokracji co ułatwiło im przejście do demokracji.
w szeregu państw bardzo szybki rozwój gospodarczy doprowadził do destabilizacji reżimów autorytarnych zmuszając je do wyboru pomiędzy liberalizacją lub nasileniem represji
Rozwój ekonomiczny stwarzał podstawy dla demokracji, kryzysy wywoływane gwałtownym wzrostem lub recesją osłabiły autorytaryzm. Nie we wszystkich krajach występowały wszystkie 3 czynniki lecz właściwie wszystkie kraje trzeciej fali zostały dotknięte przynajmniej jednym z nich. Stanowiły one zatem ekonomiczny bodziec i kontekst dla demokratyzacji lat 70tych i 80tych.
ZMIANY RELIGIJNE
Dwie tendencje w życiu religijnym lat 70tych i 80tych wspierały demokratyzację. Istnieje silna korelacja pomiędzy chrześcijaństwem Zachodu i demokracją. Współczesna demokracja rozwinęła się najwcześniej i najsilniej w krajach chrześcijańskich. W 1988 roku katolicyzm lub oraz protestantyzm były dominującymi religiami w 39 z 46 krajów demokratycznych. Demokracja najrzadziej występowała w krajach o dominującej religii muzułmańskiej buddyjskiej czy konfucjanizmie. Najważniejsze zmiany na poziomie globalnym wprowadzał papież Jan XXIII. Zmiany te wynikały z jego osobistych przekonań i zaangażowania oraz z doktryn które zostały obwieszczone w jego encyklikach. Najważniejsze było jednak to ,że zmiany te wpłynęły ze zwołanego przez niego soboru watykańskiego II ( 1962-1965). Sobór ten podkreślił słuszność i potrzebę zmian społecznych ważność wspólnych działań biskupów, księży i katolików świeckich. Oddanie sprawie pomocy biednym, warunkowy charakter struktur społecznych i politycznych, prawa jednostek. Stworzyło to nowy kościół który prawie bez wyjątków przechodził do opozycji wobec rządów autorytarnych.
Katolicyzm ustępował miejsca tylko czynnikowi rozwoju gospodarczego jako istotna siła wpływająca na demokratyzacje w latach 70tych i 80tych. Znakiem firmowym trzeciej fali demokratyzacji mógłby być znak krzyża nałożony na symbol dolara.
NOWA POLITYKA AKTORÓW ZEWNĘTRZNYCH
Na demokratyzację w jakimś kraju mogą wpływać być może w sposób decydujący działania rządów i instytucji zewnętrznych w stosunku do tego kraju. Aktorzy zagraniczni mogą również obalać demokracje lub powstrzymywać kraje, które w przeciwnym przypadku stałyby się demokracjami. Kraje po osiągnięciu pewnego poziomu społecznego i gospodarczego wchodzą w strefę zmian, w której szanse na przesunięcie się w kierunku demokracji znacznie wzrastają . Wpływ aktorów zagranicznych może prowadzić do podejmowania prób demokratyzacji przed osiągnięciem tej strefy przez dany kraj albo może opóźniać czy powstrzymywać demokratyzację w krajach które osiągnęły ten poziom rozwoju. Aktorzy zewnętrzni w sposób znaczący wsparli demokratyzację 3 fali. Z końcem lat 80tych główne światowe potęgi i źródła wpływów - Watykan, WE, USA i ZSRR - aktywnie wspierały liberalizację i demokratyzację. Rzym pozbawił legitymizmu autorytarne reżimy w krajach katolickich. Bruksela dostarczała bodźców dla demokratyzacji w południowej i wschodniej Europie, Waszyngton naciskał w kierunku demokratyzacji w Ameryce Łacińskiej i Azji. Moskwa usunęła podstawową przeszkodę dla demokracji w Europie Wschodniej. W każdym z tych przypadków podejmowane działania stanowiły odbicie zmienionej polityki tych zewnętrznych aktorów. Gdyby zmiany te oraz wynikające z nich działania nie nastąpiły to 3 fala byłaby dużo bardziej ograniczona.
Instytucje Europejskie - w połowie lat 70tych centralnym problemem stało się dalsze jej rozszerzenie na kraje południowej Europy. Taka zmiana kierunku przez WE zbiegła się z procesami demokratyzacji w Europie Południowej i wzmocniła je. Dla Grecji Portugalii i Hiszpanii demokratyzacja i wejście do WE szło w parze. Członkostwo było korzystne a nawet konieczne ze względów gospodarczych, aby zostać członkiem państwo musiało być demokratyczne, stąd demokracja była koniecznym krokiem na drodze do wzrostu gospodarczego i dobrobytu Równocześnie członkostwo we WE wzmacniało związki z demokracją i wprowadzało zewnętrzne zabezpieczenie przed powrotem do autorytaryzmu. Kiedy nowe demokratyczne rządy poprosiły o członkostwo dotychczasowi członkowie „ niejako musieli je przyjąć .Generalny konsens co do powiększenia składu wypracowany został bez większego trudu..
Początki trzeciej fali zbiegły się mniej więcej w czasie z konferencja bezpieczeństwa i współpracy w Europie, podpisaniem aktu końcowego KBWE oraz rozpoczęciem tak zwanego procesu helsińskiego. Trzy elementy tego procesu wywarły wpływ na rozwój praw człowieka i demokracji w Europie Wschodniej :
na konferencji kbwe i następujących po niej dalszych spotkaniach przyjęto cały szereg międzynarodowych dokumentów sankcjonujących prawa i wolności człowieka oraz międzynarodową kontrolę przestrzegania tych praw w poszczególnych krajach. Akt końcowy podpisany przez szefów rządów 35 państw Europy i Ameryki Północnej sierpniu 1975 roku określał respektowanie praw człowieka i podstawowych wolności w tym wolności mysli sumienia religii lub przekonań.
Wspólnota europejska aktywnie wspierała demokratyzacje a spodziewane członkostwo w EWG stanowiło dla poszczególnych krajów bodziec do demokratyzacji. KBWE było procesem który zobowiązywał rządy komunistyczne do liberalizacji oraz uprawomocniał wysiłki podejmowane przez dysydentów i obce rządy w celu nakłonienia ich do realizacji tych zobowiązań. Nie stwarzano w ten sposób demokracji, otwierano jednak politycznie Europę Wschodnia I ZSSR na świat.
Rząd USA wykorzystywał w 3 fali szereg różnorodnych środków politycznych, ekonomicznych dyplomatycznych i wojskowych celem wspierania demokracji. Znajdowały się wśród nich : oświadczenia prezydentów sekretarzy stanu i innych przedstawicieli popierające demokratyzację w skali ogólnej oraz w poszczególnych krajach, działania dyplomatyczne w tym wspieranie demokratyzacji przez nowych aktywnych wolnościowych ambasadorów USA, wsparcie materialne dla sił demokratycznych, działania wojskowe wśród nich wysyłanie przez administracje Cartera okrętów wojennych do wybrzeży Republiki Dominikańskiej celem zapewnienia uczciwości wyborów 1978, dyplomacja wielostronna w tym naciski na ZSRR przez przedstawiciela administracji Cartera i Reagana Maxa Kampelmana w sprawie „3 koszyka” Aktu Końcowego w czasie spotkań KBWE.
EFEKT WZOROWANIA CZY LAWINY
Piąty czynnik który wpływał na przebieg 3 fali może być określany różnymi pojęciami jako efekt wzorowania, zarażanie, rozprzestrzenianie, współzawodnictwo, efekt lawinowy lub nawet efekt domina. Udana przemiana demokratyczna w jednym kraju pobudzała procesy demokratyzacji w innym - dlatego ,że ich problemy wydają się podobne lub dlatego, że udana demokratyzacja sugeruje iż demokracja jest dobrym rozwiązaniem każdego problemu albo dlatego ,że kraj który przeszedł demokratyzacje jest silny oraz lub postrzegany przez inne kraje jako pewien wzór polityczny czy kulturowy. Analiza skutków efektu wzorowania w poszczególnych przypadkach nie jest łatwa i wymaga bardziej intensywnych badań. Wzory demonstrowane w efekcie wzorowania po 1. przywódcy i ugrupowania z jednego społeczeństwa pokazywali przywódcom i ugrupowań w innych społeczeństwach możliwość likwidacji systemu autorytarnego i zastąpienia go systemem demokratycznym. Pokazywali iż można to uczynić, a zatem prawdopodobnie stymulowali to drugie społeczeństwo do próby wzorowania się na pierwszym. Po 2. ukazywano w jaki sposób można tego dokonać. Członkowie drugiego społeczeństwa uczyli się technik i metod wykorzystanych we wcześniejszej demokratyzacji i naśladowali je. Po 3. uświadamiano sobie również niebezpieczeństwa których należało unikać oraz problemy , które musiały być pokonane.
Ogólnie role jaką odegrał efekt wzorowania w trakcie trzeciej fali można podsumować w postaci trzech wniosków:
efekt był o wiele ważniejszy w trzeciej fali niż w pierwszych dwóch falach demokratyzacji, oraz co jest bardzo prawdopodobne niż jakiejkolwiek innej fali politycznej XX wieku. Przyczyną tego była niesamowita ekspansja światowych środków komunikacji i transportu jaka miała miejsce po 2 wojnie światowej a zwłaszcza objęcie całego świata zasięgiem satelitów telewizyjnych i komunikacyjnych w latach 70tych. Rządy mogły nadal sprawować kontrolę nad krajowymi środkami masowego przekazu oraz momentami praktycznie wyeliminować możliwość otrzymywania przez ich obywateli niepożądanych wiadomości, jednak problemy oraz koszty z tym związane wzrosły znacznie. Mogło to prowadzić jak w Polsce i winnych krajach do powstania szerokiej sieci podziemnych środków przekazu. Przykład : walka prowadzona przez Solidarność oraz upadek Marcosa na Filipinach odbiły się głośnym echem w Chile.
Efekt wzorowania był nadal najsilniejszy wśród państw geograficznie i kulturowo bliskich. Upadek autorytaryzmu w Portugalii znalazł natychmiastowy oddźwięk w południowej Europie i Brazylii.
Z najbardziej dramatycznym efektem lawinowym mieliśmy do czynienia w Europie Wschodniej. Wraz z tym jak ZSRR umożliwił a być może nawet poparł dojście do władzy w Polsce pierwszego nie komunistycznego rządu w sierpniu 1989 roku , demokracja przesunęła się przez Europę Wschodnią obejmując kolejno Wegry, Nrd, Czechosłowacje, Bułgarię oraz Rumunie. Jak określił to jeden z mieszkańców Niemiec Wschodnich: „widzieliśmy co dzieje się w Polsce i na Węgrzech, słyszeliśmy co mówił Gorbaczow. . Wszyscy myśleliśmy Dlaczego zostajemy w tyle?”
Wraz z czasem zmienia się relatywne znaczenie przyczyn fali demokratyzacji.. Efekt wzorowania w sposób oczywisty nie może dotyczyc pierwszej demokratyzacji. Pierwsze przypadki demokratyzacji występowały w rezultacie zadziałania bodźców wyzwalających , a nie lawiny. Wpływ efektu wzorowania nie był szczególnie uzależniony od istnienia korzystnych dla demokracji warunków ekonomicznych i społecznych w krajach naśladujących inne. Wraz z postępowaniem procesu wzorowania zastępował on te warunki. Jak mówiono : w Polsce demokratyzacja zajęła 10 lat na Węgrzech 10 miesięcy a w NRD 10 godzin.
OD PRZYCZYN DO ICH AUTORÓW
Wśród czynników wpływających na upadek lub osłabienie reżimów autorytarnych w latach 70tych i 80tych wymienić można dominacje norm demokratycznych na świecie oraz w wielu poszczególnych krajach, wynikający z tego ogólny brak ideologicznego legitymizmu reżimów autorytarnych oprócz systemów jednopartyjnych, klęski militarne, problemy i niepowodzenia gospodarcze wynikające z kryzysów naftowych, ideologii marksistowsko-leninowskiej oraz z nierozsądnej i nieskutecznej polityki ekonomicznej. Intensyfikowały one napięcia społeczne i żądania partycypacji politycznej: pojawienie się podziałów wewnątrz rządzących koalicji w ramach reżimów autorytarnych , szczególnie w rządach wojskowych wobec upolitycznienia sił zbrojnych oraz efekt lawinowy wpływu upadku niektórych reżimów autorytarnych na poczucie pewności rządzących oraz opozycji w innych krajach autorytarnych. Wśród czynników które miały wpływ na pojawienie się w latach 70tych i 80tych systemów demokratycznych w krajach do tego czasu autorytarnych były co najważniejsze - wyższe poziomy dobrobytu gospodarczego które prowadziły do zaniku analfabetyzmu, upowszechnienia edukacji i urbanizacji, wzrostu klasy średniej oraz rozwoju wartość i postaw wspierających demokrację, zmiany na najniższych i najwyższych szczeblach kościoła katolickiego, które prowadziły kościół do przeciwstawiania się reżimom autorytarnym i poparcia demokracji, nowa polityka wspierania rozwoju demokracji prowadzona przez WE. Ponadto efekt po lawinowy wywołany pojawieniem się systemów demokratycznych w takich przodujących krajak jak Hiszpania Argentyna Filipiny czy Polska powodujący wzmocnienie zmian demokratycznych w innych krajach.
Systemy demokratyczne tworzą nie trendy lecz ludzie. Przywódcy polityczni i narody muszą podjąć działania. Motywacje polityków są różnorodne i zmienne, pomieszane i tajemnicze a często niejasne i dla nich samych. Przywódcy mogą doprowadzić do powstania demokracji ponieważ widzą ją jako cel sam w sobie jako środek do innych celów demokracja może także być produktem ubocznym ich dążeń do osiągnięcia innych celów. W wielu przypadkach demokracja być może nie jest celem najbardziej przez przywódców politycznych pożądanym lecz wynikiem najbliższym tego co jest możliwe do zaakceptowania.
JAK? CECHY DEMOKRATYZACJI
SYNDROM TRZECIEJ FALI DEMOKRATYZACJI
Z ponad 25 demokratyzacji które do 1990 roku już się dokonały lub właśnie trwały tylko dwie - W Panamie i Grenadzie - były rezultatem obcej inwazji i narzucenia systemu. Dla większości pozostałych przemian wspólne było to co w nich nie miało miejsca. Pomijając Nikaraguę, żaden reżim autorytarny nie został obalony w wyniku długotrwałego powstania partyzanckiego lub wojny domowej. Demokracje tworzono z zastosowaniem metod demokracji. Poprzez negocjacje, kompromisy i porozumienia. Tworzono poprzez demonstracje kampanie i wybory oraz poprzez niwelowanie różnic bez stosowania przemocy. Tworzyli je przywódcy rządowi i opozycyjni którzy mieli odwagę rzucić wyzwanie status quo oraz podporządkować bezpośrednie interesy swoich zwolenników długofalowym wymogom demokracji.
KOMPROMIS I WYMIANA ( PARTYCYPACJA/UMIARKOWANIE)
Negocjacje i kompromis wśród elit politycznych stanowiły sedno procesów demokratyzacji. Przywódcy kluczowych sił politycznych i grup społecznych wchodzili ze sobą w układy, formalnie lub nieformalnie wypracowując możliwe do zaakceptowania- chociaż niekoniecznie zadawalające porozumienia w sprawie przejścia do demokracji.. W przypadku zastąpień i przemieszczeń demokratyczne ugrupowania opozycyjne negocjowały porozumienia między sobą. Po osiągnięciu władzy poprzez zastąpienie dawni umiarkowani opozycjoniści na ogół prowadzili politykę środkowym kursem czyniąc konieczne ustępstwa wobec reformatorów konserwatystów oraz radykałów. Niezależnie od tego czy inicjatywa demokratyzacji wyszła od rządu opozycji czy obu ze stron w jakims momencie kluczowi aktorzy osiągali porozumienie co najważniejszych aspektów procesu demokratyzacji oraz tworzenia nowego systemu. Centralnym kompromisem w większości przypadków demokratyzacji było to co można nazwać „transakcją demokratyzacji”- wymiana partycypacji i umiarkowania. Formalnie lub nieformalnie zakres partycypacji był poszerzany w trakcie procesu negocjacji prowadzącego do demokratyzacji więcej osobistości ugrupowań politycznych osiągało możliwość konkurowania o władze i zdobywania jej na podstawie normalnie ujętego lub nieformalnie wyrażonego zobowiązania , że ich taktyka i polityka będą umiarkowane. W takim znaczeniu trzecia fala demokratyzacji powtarzała doświadczenia pierwszej fali w Europie, kiedy prawo wyborcze rozszerzano na klasę robotniczą, a partie socjalistyczne porzucały idee gwałtownej rewolucji i łagodziły swoją politykę. Reżimy autorytarne z samej definicji drastycznie ograniczają partycypacje polityczną. Rządzące ugrupowania w systemach tych często w sposób szczególny zwalczały pewnych przywódców lub partie polityczne. Demokratyzacja oznaczała zaakceptowanie tych ugrupowań jako uprawnionych uczestników życia politycznego. Procesy przemieszczeń częściej występowały w późniejszych latach 3 fali co może oznaczać ze ugrupowania te dostrzegały korzyści wynikające z kompromisów na podstawie doświadczeń innych krajów.
WBORY ZASKAKUJĄCE I INNE
Wybory są sposobem działania demokracji. W 3 fali były także sposobem na osłabienie i zakończenie reżimów autorytarnych. Stanowiły zarówno środek demokratyzacji jak i jej cel. Demokratyzacje następowały dzięki przywódcom autorytarnym, którzy z jakichś przyczyn postanawiali zaryzykować przeprowadzenie wyborów oraz dzięki ugrupowaniom opozycyjnym które żądały przeprowadzenia wyborów a następnie brały w nich udział. Wybory są więc nie tylko życiem demokracji są także śmiercią dyktatury. Rządzący na ogół organizowali wybory w nadziei, że przedłużą one życie reżimu ich władzy lub władzy współpracowników. Prawie zawsze przeżywali rozczarowanie. Przez pierwszych 15 lat 3 fali taki wzór „zaskakujących wyników wyborów był powszechny. Występował we wszystkich trzech rodzajach procesów przemian. Przyczyną może być oddawanie głosów za i przeciw. Jednostki i grupy społeczne reprezentujące bardzo różne ideologie polityczne i bardzo różne pretensje wobec reżimu jednoczyły się w głosowaniu przeciwko rządowi. Opozycja była nierzadko koalicją przeróżnych ugrupowań i dużej liczby partii które łączyło bardzo niewiele poza opozycją wobec dotychczasowych rządzących. Wyborcy rzadko nie wykorzystywali okazji do zagłosowania „przeciw” rządzącym od wielu lat ugrupowaniom. Reżimy autorytarne na ogół nie mają mechanizmów sprzężeń zwrotnych i dyktatorzy uważali naturalnie, że cieszą się wystarczającym poparciem obywateli, by otrzymać od nich przyzwolenie na dalsze sprawowanie władzy. Pod kontrolą przywódców autorytarnych pozostawał rzecz jasna rząd, istniejące organizacje polityczne oraz znaczne zasoby pieniężne, zatem założenie że słaba o wąskim oparciu społecznym nie zorganizowana i podzielona opozycja będzie łatwa do pokonania wydawało się rozsądne. Demokratyzacje w znacznej mierze następowały dzięki fałszywym przekonaniom dyktatorów. Władze autorytarne częstokroć manipulowały wyborami na swoją korzyść , szczególnie wprowadzając wysoce dla siebie korzystne systemy wyborcze, nękając i zastraszając opozycję oraz wykorzystując w trakcie kampanii państwowej zasoby. Fałszowali oni również wyniki wyborów. Np. Boliwia 1978 generał Banzer dokonał ogromnego oszustwa. Z końcem lat 80tych obecność obserwatorów z zewnątrz stała się konieczna. Utrudniali bądź nawet uniemożliwiali ciche i tajne fałszowanie wyborów przez rządy. Nauka płynąca z 3 fali wydaje się jasna przywódcy autorytarni którzy pragnęli pozostać u władzy nie powinni było przeprowadzać wyborów ugrupowania opozycyjne które pragnęły demokratyzacji nie powinny były bojkotować tych wyborów które przeprowadzane były przez przywódców autorytarnych. W trakcie demokratycznych przemian wybory wpływały także na łagodzenie polityki. Tworzyły bodźce dla ugrupowań opozycyjnych które pragnęły sięgnąć po władzę oraz dla partii rządowych pragnących przesuwać się w kierunku politycznego centrum by utrzymać się przy władzy. „Żadnych dyktatorów ,żadnych rewolucjonistów” - tak w efekcie brzmiało hasło przewodnie w wyborach mających miejsce w 3 fali. Wybory stanowiły jedną drogę odejścia od autorytaryzmu. Rewolucja była drugą. Rewolucjoniści odrzucali wybory. W 3 fali „dynamika wyborcza” prowadziła od autorytaryzmu do demokracji , „dynamika rewolucyjna” prowadziła od jednej formy autorytaryzmu do drugiej.
OGRANICZONA PRZEMOC
Istotne zmiany polityczne prawie zawsze prowadzą do przypadków stosowania przemocy. 3 fala nie była pod tym względem wyjątkiem. Prawie każda demokratyzacja pomiędzy 1974-1990 rokiem związana byłą z jakimś zakresem przemocy jednak w sumie poziomy jej stosowania nie były wysokie. Ponieważ do demokratyzacji trzeciej dali dochodził na ogół poprzez kompromisy i wybory w porównaniu z innymi przemianami systemowymi było one stosunkowo pokojowe. Przemoc polityczna dotyczy sytuacji w których ludzie czynią szkodę fizyczną innym ludziom lub niszczą dobra materialne aby wywrzeć wpływ na skład ludz działania rządów. Niedoskonałym chociaż szeroko stosowanym miernikiem przemocy politycznej jest liczba ofiar śmiertelnych poniesionych w danym okresie lub w powiązaniu z jakimś wydarzeniem politycznym, Oszacowanie nawet bardzo przybliżonej liczby ofiar śmiertelnych związanej z 3 falą demokratyzacji jest zadaniem wyjątkowo trudnym. Pojęcie przemocy będącej częścią demokratyzacji należy odróżnić od przemocy która może mieć miejsce w czasie demokratyzacji, jak miałoby to miejsce w przypadku morderstwa przeciwnika politycznego rządu - lub która jest związana z konfliktami etnicznymi mogącymi stanowić produkt liberalizacji i demokratyzacji. W trakcie 3 fali miało miejsce stosowanie przemocy lecz ogólnie rzecz biorąc było ono ograniczone, Pomiędzy 1974 a 1990 rokiem w trakcie ponad 30stu demokratyzacji ( oprócz Nikaragui ) z przyczyn politycznych śmierć poniosło łącznie prawdopodobnie około 20000 ludzi, przy czym najwięcej ofiar było w Afryce Pd. Oraz na kontynencie azjatyckim. Śmierć tych ludzi była tragedią. W porównaniu jednak z setkami tysięcy ofiar poszczególnych konfliktów etnicznych, wojen domowych i międzynarodowych oraz z pozytywnymi rezultatami osiąganymi w kategoriach zmian politycznych koszt 3 fali jeżeli chodzi o życie ludzkie był bardzo niski. Demokratyzacja była przyczyna jedynie minimalnego ułamka wszystkich przypadków śmierci z przyczyn politycznych jakie miały miejsce na świecie w latach 1974 - 1990. Ograniczenia te wynikały z tego ,że niektóre kraje doświadczyły znacznych niepokojów społecznych i przemocy przed rozpoczęciem lub we wczesnych razach demokratyzacji co powodowało odrzucenie idei stosowania przemocy tak i przez rząd jak i opozycje. Hiszpania i Grecja przeszły krwawe i dzielące kraj wojny domowe przed i po 2 wojnie światowej. Różne zakresy stosowanej przemocy były związane z różnymi procesami przemian. Około połowa przemian systemowych pomiędzy 1974-1990 rokiem była transformacjami w których demokratyczni reformatorzy wśród rządzących byli wystarczająco silni by zainicjować i następnie w dużym stopniu kontrolować proces przemian. Rząd zatem nie miał szczególnych pobudek by stosować przemoc, natomiast opozycja nie miała szczególnych okazji. ( Wyjątek CHILE ). Pomiędzy rządami konserwatywnymi istniało duże zróżnicowanie gotowości do stosowania przemocy wobec ugrupowań opozycyjnych dotyczyło to również gotowości sił bezpieczeństwa od wykonywania takich rozkazów.
Stosowanie siły wobec opozycji miało zatem szanse być bardziej skuteczne jeżeli kraj:
był społecznie lub etnicznie heterogeniczny
znajdował się na stosunkowo niskim poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego. Reżimy autorytarne w krajach , w których rozwój ekonomiczny doprowadził do wytworzenia się znaczącej i przychylnie usposobionej do demokratyzacji klasy średniej niechętnie nakazywały stosowanie siły do zwalczania opozycji. Istniało także większe prawdopodobieństwo ,że siły bezpieczeństwa w takich krajach nie wykonają takich rozkazów.
Ugrupowania Opozycyjne również różniły się co do stopnia w jakim wykorzystywały tolerowały lub odrzucały stosowanie przemocy. Problem ten stawiał raz jeszcze, chociaż w ostrzejszym świetle te same problemy który pojawiły się przy okazji dyskusji nad bojkotowaniem wyborów organizowanych przez reżimy autorytarne. W wielu przypadkach reżimowe siły policji i bezpieczeństwa więziły setki czy tysiące ludzi torturując ich lub mordując.
W większości krajów 3 fali ugrupowania głównego nurtu opozycji dążyły do demokracji bez stosowania przemocy. Co popierał Kościół. Masowe demonstracje czasami :
mimowolnie prowadziły do aktów przemocy
stanowiły dla ugrupowań radykalnych okazję do stosowania przemocy
stanowiły okazję do stosowania przemocy przez konserwatystów spośród rządzących
stanowiły dla konserwatystów okazje do organizowania prowokacji celem uzasadnienia szerszych aktów przemocy rządu wobec opozycji
Rządy tworzone w wyniku umiarkowania i kompromisów rządziły poprzez politykę umiarkowania i kompromisów. Rządy tworzone na drodze przemocy rządziły przemocą.