Socjologia
Wykład 7
11.IV.08
T: Gospodarka.
Karl Polanyi - ekonomista, historiozof, patrzył z perspektywą społeczną, autor dzieła „The great transformation”.
System alokacji dóbr:
Mechanizm wzajemności, wymiana wzajemna (reciprocity).
Mechanizm redystrybucji składający się wg Smelsera z:
Systemu mobilizacji
Systemu redystrybucji
Mechanizm wymiany rynkowej
Powyższy schemat jest konstrukcją teoretyczną, a nie opisem jakiegoś konkretnego społeczeństwa. Dla społeczności rolniczej charakterystyczna była dominacja wymiany bezpośredniej.
Redystrybucja - ma miejsce np. w mechanizmie rynkowym. W przypadku gospodarki socjalizmu redystrybucja była oparta na centralnym planiście i założeniu, że ma on doskonałe, pełne i rzetelne informacje. W praktyce okazało się to oczywiście błędem. Poza tym interesy poszczególnych grup społecznych były odmienne od interesu głównego planisty (lub po prostu przez niego nie dostrzegane). Stąd też taki rodzaj redystrybucji dóbr nie był korzystny dla ogółu społeczeństwa.
Dominacja rynku pociąga za sobą koncentracje - rynek premiuje najlepszych i odrzuca najsłabszych.
Społeczna struktura rynków
(typy idealne, aspekt historyczny)
Rynki prehistoryczne o charakterze wspólnotowym. Zwrócenie uwagi, iż rynek jest także miejscem komunikowania społecznych funkcji oraz prezentacji siebie.
Wczesne rynki „zagraniczne”. Związane z pierwszymi odkryciami geograficznymi, odkrywaniem nowych szlaków handlowych, nowych towarów pochodzących z odległych zakątków świata.
Rynek średniowieczny (miejski). Rynek miejski był charakterystyczny dla europejskich miast. Było to miejsce spotkań, pełnił on funkcje symboliczne władzy, odbywała się tam wymiana między miastem a jego regionem (usługi administracyjne, edukacyjne, tradycyjne - z drugiej strony obszary wiejskie oferowały żywność).
Współczesne rynki kapitalistyczne np. kapitałowe. Wielość rynków kapitalistycznych.
W Łodzi występuje urbanistyczny układ południkowo - równoleżnikowy charakterystyczny raczej dla miast ery przemysłowej. Często mówi się, że w Łodzi brakuje centralnego rynku - brak rynku jako przestrzeni publicznej, miejsca spotkań. Stara się go zastępować miejscami takimi jak centrum handlowe Manufaktura.
Społeczna struktura rynków kapitalistycznych
(typy idealne)
Rynek pracy
Rynek kapitałowy
Rynek konsumencki
Rynek industrialny
Rynek rolniczy
Kategoria rolnictwa obecnie najbardziej ogranicza proces liberalizacji handlu - szczególnie ze względu na kwestie dopłat, subwencji, eksportów. Tracą na tym kraje produkujące taniej, lecz nie będące w stanie z przyczyn ekonomicznych dopłacić do swojej produkcji.
Kategorie rynku pracy:
Czarny i oficjalny rynek pracy.
Lokalne rynki pracy.
Rynek zewnętrzny i wewnętrzny.
Rynek centralny i peryferyjny.
Zawodowe rynki pracy.
Sektor prywatny i państwowy.
Rynek pracy kobiet (oraz w pojęciu ogólnym rynek uciskanych mniejszości).
Adnotacje:
2) Likwidacja PGR-ów pociągnęła za sobą wzrost bezrobocia w regionach rolniczych nawet do poziomu sięgającego blisko 40% (na początku lat dziewięćdziesiątych). Lokalność ma znaczenie, ponieważ problemy współcześnie mają być rozwiązywane na szczeblu lokalnym (bez ingerencji państwa).
3) Perspektywa organizacji i korporacji.
Rynek wewnętrzny - w ramach danej korporacji na określone miejsca pracy (zatrudnianie ludzi ze stanowisk niższych szczebli na stanowiska znajdujące się wyżej w hierarchii).
6) Sytuacja często dyskryminowanych mniejszości na rynku pracy.
3 kategorie procesów dyskryminacji:
Kulturowa kategoria płci - obecność kobiet i mężczyzn, ich liczna na rynku pracy wynikająca z różnicy miedzy tradycyjnymi statusami a statusami znoszącymi różnice płciowe.
Absolwenci jako mniejszość dyskryminowana. Traktowanie absolwentów jako potencjalnych pracowników na rynku pracy. Na przestrzeni lat panowały różne podejścia do absolwentów - istniała faza dużego popytu i chętnego zatrudniania - z drugiej strony miały miejsce także okresy, w których stawiano przed absolwentami nierealne wymagania (np. wieloletnie doświadczenie zawodowe) w celu odsunięcia ich od możliwości wykonywania danej pracy.
Sytuacja imigrantów, mniejszości etnicznych. Jest ona różna w zależności od danego popytu na miejsca pracy oraz państwa.
Wymiana ekonomiczna i społeczna.
Wymiana ekonomiczna - jej celem jest maksymalizacja użyteczności, pieniądz jest w niej sposobem wyceny wartości dóbr.
Wymiana społeczna - innym sposobem wymiany jest wymiana społeczna. W celu scharakteryzowania tej wymiany posłużymy się cechami wymiany wzajemnej, która w dużym stopniu musi spełniać kryteria wymiany społecznej.
Peter Blau - teoretyk wymiany społecznej. Sformułował następujące okoliczności wymiany społecznej:
Dwie funkcje wymiany społecznej
Ustalenie więzi przyjaźni.
Ustalenie wyższości nad innymi.
Wymiana społeczna odnosi się do dobrowolnych działań jednostek motywowanych ze strony innych poprzez wzajemność. Koniecznym warunkiem wymiany społecznej jest, by jednostki wypełniały swoje zobowiązania wynikające z usług otrzymanych w przeszłości.
6 cech wymiany społecznej:
Pociąga za sobą zobowiązania nieokreślone - świadcząc komuś usługę nie powiadamiamy, co konkretnie chcemy otrzymać w zamian.
Ustalenie wartości przeciwdaru pozostawia się uznaniu osoby obdarowanej.
Wymaga zaufania, że inni wypełniają swe zobowiązania - zaufanie jest fundamentem trwania i działania społeczeństwa. Wg Kapuścińskiego dar nieodwzajemniony staje się wyrzutem sumienia.
Rozbudza uczucie osobistego zobowiązania, wdzięczności, zaufania. Tak więc występuje sprzężenie zwrotne - im więcej mamy do czynienia z wymianą społeczną tym więcej w nas zaufania, które z kolej jest niezbędną cechą tej wymiany.
Korzyści objęte wymiana społeczną nie są określone przez ilościową formę środka wymiany, czyli innymi słowy nie są one wyrażane pieniężnie.
Są zdefiniowane w ogólnych terminach, trudno jest zamknąć je w ramy zasad maksymalizacji ekonomicznej.
Poszczególne państwa europy różnią się przekonaniem, co do zaufania innym ludziom. Na dwóch skrajnych biegunach mamy więc Danię - około 70% zaufania oraz Polskę - około 30%. Nasz kraj ma zatem bardzo mały poziom zaufania, że inni odwzajemnią się/zrealizują podpisane umowy itp. Prowadzi to do wysokich kosztów transakcyjnych (wynikających z zabezpieczenia się przed ryzykiem niedotrzymania umowy przez drugą stronę).
Według Sztompka w każdych więziach społecznych, poczynając od rodziny, kwestia zaufania jest bardzo ważna. Na wyższych szczeblach istnieje kontrola sprawowana przez władzę - stanowi to substytut zaufania. Jednak zbyt silny system kontroli odgórnej prowadzi do dużych oporów społeczeństwa a w skrajnej postaci do ubezwłasnowolnienia, co jest oczywistym zaprzeczeniem idei demokracji. Centralny nadzór tłumi potencjał ludzi, brak zaufania skłania natomiast do szukania innych substytutów takich jak np. korupcja. Łapówki mają gwarantować wymagane działanie.
Świat organizacji
Cztery kategorie postępowania:
(Max Weber)
Tradycyjno-nawykowe zwyczajowe.
Emocjonalne.
Racjonalne w sensie instrumentalnym.
Celoworacjonalne.
Czynności emocjonalne i tradycjonalne są pozbawione wcześniejszego namysłu. Wykonujemy je bez zastanawiania się nad ich konsekwencjami, czy opłacalnością. Postępujemy nawykowo lub afektycznie (emocjonalnie).
Klasyczna postać organizacji jako biurokracja:
Max Weber uznał gwałtowny rozwój organizacji w XX wieku jako przejaw racjonalizacji życia społecznego. Kapitalizm zdaniem Webera wymusza wzrost działań racjonalnych. Pojawia się element zastanowienia odnośnie celu oraz przede wszystkim co do środków, którymi dany cel będziemy realizować (dobór środków zapewniający najbardziej ekonomiczną realizację celu). Organizacja formalna jest najlepiej przystosowana do obsługi czynności racjonalnych (największa skuteczność z jednoczesnymi najmniejszymi kosztami). Organizacja ta została nazwana przez Webera biurokracją.
Biurokracja jest pierwszą i najważniejsza postawą organizacji formalnej XX wieku jeśli chodzi o maksymalizację użyteczności, optymalizację działań po najtańszych kosztach. Dla Webera określenie biurokracja nie ma kontekstu pejoratywnego (tak jak dla wielu z nas w dzisiejszych czasach). Ma to być po prostu najlepszy sposób do obsługi działań racjonalnych opartych o kalkulacje. Biurokracja jest organizacją, która zastępuje autorytet tradycji oraz indywidualnych osób (ich charyzmę) autorytetem sformalizowanych zasad.
Poszczególne organizacje różnią się między sobą pod względem celów oraz sposobu ich realizacji. Konstrukcyjnym elementem organizacji jest układ pełnionych ról (wykaz pełnionych ról). Ludzie wchodzą do organizacji w celu realizacji określonych działań (odgrywania określonych ról). Ludzie zatem różnią się poprzez zadania stawiane im do wykonania. Organizacja wymaga od nas wcielenia się w dana rolę lecz jednocześnie zachowania pewnego dystansu - po zakończeniu czasu pracy mamy zapomnieć na czym dana rola polega.
Podsumowując - stałym elementem organizacji określającym jest swoistość są więc cele, sposoby ich realizacji oraz układ ról członków organizacji. Oznacza to, że ludzie są zastępowalni, wymienni - wstępują do organizacji i je opuszczają a organizacje trwają niezmiennie. Dla organizacji liczy się nie tyle osobowość, co umiejętności odegrania przypisanych ról. Wraz z upływem czasu, w XXI wieku organizacje przyjmą nowe formy i postawy.
Cechy biurokracji
(typ idealny, Max Weber)
Podporządkowanie zachowań członków grupy bezosobowym przepisom.
Ścisły podział obowiązków i kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji. Struktura pionowa z przypisanymi zadaniami.
Hierarchiczny układ pozycji w obrębie organizacji. Wysmukła struktura, zasada podrzędności i nadrzędności.
Łączność za pośrednictwem przepływu dokumentów.
Dokumenty (kancelaria) - zbiorowa pamięć organizacji. Zbiorowa pamięć może mieć charakter strzeżonych magazynów, twardych dysków, akt, archiwów itp. Sposób postępowania z dokumentami ma tutaj bardzo duże znaczenie.
Profesjonalizacja. Osoby pełniące dane role mają mieć możliwie najwyższe kompetencje.
Dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających właściwe kompetencje.
Wymienialność osób.
Impersonalność. Sytuacja, w której niezależnie od właściwości osobowych urzędnika na danym stanowisku, określona sprawa będzie tak samo dobrze zrealizowana.
Ścisłe oddzielenie sfery zawodowej od prywatnej.
Wszystkie powyższe cechy są cechami teoretycznymi, dotyczącymi idealnego modelu, który w rzeczywistych warunkach stworzyć jest niezwykle trudno. W praktyce jedynie niektóre z tych założeń są realizowane oraz tylko w pewnym stopniu. Należy także zauważyć, że im większa jest powtarzalność działań tym łatwiej zastosować powyższy model. Gdy jednak wokół nas panują ciągłe zmiany i potrzebne są stałe innowacje, to model ten okazuje się prawie niemożliwy do zastosowania (a także mało efektywny z punktu widzenia odniesionych korzyści z jego wprowadzenia).
Biurokracja - konsekwencje dysfunkcjonalne.
Nadmierna specjalizacja prowadząca do zawężania perspektywy i niemożności osiągnięcia szerszych implikacji podejmowanych działań.
Sztywność procedur uniemożliwiająca adaptację do nowych sytuacji lub szybko zmieniających się warunków społecznych.
„Wyuczona bezradność” i pasywność w obliczu decyzji ryzykownych i nierutynowych.
„Przesunięcie celów” - nadanie procedurom rangi wartości autotelicznej (a nie tylko instrumentalnej).
Fenomen „myślenia grupowego” - nadmierna identyfikacja i lojalność wobec organizacji.
Syndrom „Paragrafu 22” - mnożenie ponad miarę szczegółowych, nieskoordynowanych, czy wzajemnie sprzecznych przepisów.
Konserwatyzm, rytualizm i opór przeciwko innowacjom.
Tendencje do oligarchizacji, to jest do opanowywania kontroli nad organizacją przez (najczęściej) nieformalne grono kierujące się własnymi interesami.
Antyhumanistyczne zagrożenie - tendencja do uprzedmiotowiania administrowanej zbiorowości ludzi.