Socjologia

Wykład 1

22.02.08

Wprowadzenie:

• Zaliczenie przedmiotu: kolokwium, kilkanaście pytań (15?) typu prawda/nieprawda, na podstawie wykładów oraz literatury.

• Konsultacje: czwartek 14³⁰ - 16⁰⁰, pokój 118, wydział Ekonomiczno - Socjologiczny

• Literatura: Anthony Giddens „Socjologia”

• Obowiązują nas następujące numery rozdziałów:

Rozdział 1 - Co to jest socjologia?

Rozdział 3 - Zmieniający się świat.

Rozdział 7 - Kategoria rodziny.

Rozdział 9 - Rasa, etniczność, migracje.

Rozdział 10 - Klasy, stratyfikacja, nierówności.

Rozdział 11 - Wykluczenie społeczne.

Rozdział 12 - Obecność/rola organizacji w życiu świata nowoczesnego

(Dla chętnych, czujących niedosyt wiedzy...)

Rozdział 20 - Socjologiczne metody badawcze.

Wykład:

August Comte, Elbert Spencer, Karol Marks - próbowali odpowiedzieć na pytanie o naturę zmiany społecznej.

Socjologia jest nauką powstałą z zapotrzebowania wiedzy w dobie zmian społecznych.

Anomia - nieład społeczny, chaos aksynormatywny, chaos w sferze wartości i norm, brak powszechnej zgody co do wartości oraz brak akceptacji metod osiągania danych celów. Nie wiadomo jak osiągać sukces społeczny, jak być dobrym obywatelem itp. nie wiadomo także według jakich kryteriów działać i jaki obrać kierunek działania. Jest to sytuacja, w której ludziom brakuje drogowskazu moralnego prawidłowego postępowania. Rodzi się zatem obawa i strach, prowadząca w skrajnych sytuacjach nawet do samobójstwa.

Deterytorializacja - przezwyciężanie ograniczeń związanych z miejscem przebywania. Stało się to możliwe w nowoczesnym świecie dzięki rozwojowi techniki i technologii informacyjnej.

Socjologia dzieli lub łączy czynności, zajmuje się procesami nowoczesności. Ma ona perspektywę ontologiczną - perspektywę poznawczą. Różni się od innych nauk rodzajem stawianych pytań (pytanie a naturę bytu społecznego lub czym jest społeczeństwo).

Socjologia spogląda na czynności ludzkie, jako fragmenty większej całości. Stawia pytanie o wpływ jaki wywiera powiązanie społeczne ludzi na rzeczywiste zachowania uczestników. Zwraca uwagę na sieci wzajemnych zależności, uwarunkowania działań, zakresy działań.

Socjologia stawia pytanie o to, jakie ma znaczenie, że cokolwiek robią ludzie zawsze są zależni od innych. Zawsze żyją w społeczeństwie zależności, współdziałania, w wymianie z innymi ludźmi.

5 kategorii wiedzy

• Wiedza potoczna

• Wiedza ekspercka

• Wiedza zarządzania

• Wiedza zdrowo rozsądkowa

• (....) ??

Różnice między kategoriami wiedzy:

• Kwestia odpowiedzialności za słowo, operacjonalizacja pojęć.

• Perspektywa rozległości obszaru, z którego pochodzą uogólnienia

• Kwestia podejścia do rozumienia ludzkiej rzeczywistości

Uwikłanie w relacjach z innymi ludźmi ma tłumaczyć efekty i motywy naszej aktywności.

Efekt swojskości.

„Ludzie są tylko ludźmi” - pozwala nam się to pogodzić z tym, co się stało lecz niewiele poszerza naszą wiedzę o rzeczywistości.

Typologia wiedzy:

• Socjologia dostarcza wiedzy o złożonej strukturze współczesnego społeczeństwa.

• Różnicowanie - nowoczesność poznania mechanizmów funkcjonowania grup. Wiedza na temat ich struktur

• Wiedza na temat organizacji - jest wiedzą przydatną dla każdego z nas.

• Szansa zrozumienia socjokulturowego kontekstu dewiacji - to co w jednej kulturze jest zachowaniem dewiacyjnym, w innej może być normatywnym.

• Nauczanie siebie i innych życia ze zmianami. Pytania o naturę zmiany społecznej.

• Różnicowanie społeczeństwa wynika z praw ewolucji.

• Ograniczenie niebezpieczeństwa bycia błędnie poinformowanym. Efekt znaczenia roli informatyzacji we współczesnym świecie.

• Gromadzenie, przetwarzanie, interpretowanie informacji - trzy najważniejsze procesy informacyjne.

• Wiedza o różnorodności kultur. Wiedza o symbolach kulturowych.

• Systemy językowe - ułatwiające komunikowanie, język gestów i ciała.

• Systemy wartości.

• Normy.

• Przekonania subiektywne.

Współczesne kultury przestały być izolowane. Sąsiadują i stykają się ze sobą. Bliskość ta powoduje powstawanie wielu konfliktów między kulturami, posiadającymi wiele różnic.

Socjologia Wykład 2

29.II.08

Nawiązanie do poprzedniego wykładu:

Pożytki płynące z socjologii.

1. Wiedza na temat organizacji, ludzkich zachowań i różnorodności kultur.

2. Wiedza o:

1. Kodach (wartościach, przekonaniach, normach).

2. Procesach.

3. Zróżnicowaniach kulturowych.

3. Wiedza o złożonej strukturze współczesnych społeczeństw.

1. Poznanie mechanizmów funkcjonowania grup organizacji, wspólnot, kategorii społecznych i instytucji.

4. Poznanie praw rządzących procesami interakcji szansa większych umiejętności (pracy z ludźmi) oraz uczynienia nas lepszymi.

5. Wiedza na temat organizacji przydatna dla każdego.

6. Szansa zrozumienia socjo-kulturowego kontekstu dewiacji.

7. Nauczyć siebie i innych życia ze zmianami.

8. Ograniczenie niebezpieczeństwa bycia błędnie poinformowanym.

Etapy socjologii:

• Socjologia historyczna - reprezentowana przez teorie linearne:

August Comte

Prawo następstw trzech stadiów ludzkiego myślenia (użycie rozumu do analizy otaczającej nas rzeczywistości).

Herbert Spencer

Teoria ewolucji społecznej (odniesienie do teorii ewolucji Darwina).

Karl Marks

Teoria formacji społecznoekonomicznych (odwołanie do świata materialnego, narzędzi, technologii, relacje między ludźmi w procesie wytwarzania, procesy koncentracji własności, podział interesów, odrębność interesów, interes klasowy itp.)

• Socjologia analityczna - ostatnie dekady XIX w., zajmuje się układami a nie pojedynczą jednostką.

Teorie dychotomiczne (dwudzielność) - efekt krytycznej analizy teorii poprzedniego okresu:

F. Tonnies

Wspólnota (Gemeinschaft) i społeczeństwo (Gesellschaft).

Ch. Cooley

Grupy pierwotne i grupy wtórne.

E. Durkheim

Solidarność mechaniczna i organiczna (związek mechaniczny i organiczny).

Adnotacje:

Wspólnota i społeczeństwo - jest to typologia aktualna po dzień dzisiejszy, obecnie nabiera nowych znaczeń.

Życie społeczne jest życiem grupowym.

Grupy pierwotne - interakcja bezpośrednia, nieformalna. Np. rodzina, grupy rówieśnicze, koleżeńskie. W grupach pierwotnych inicjuje się pewien proces wchodzenia jednostki w społeczeństwo - następuje inicjalizacja procesu socjalizacji. Doświadczenia zebrane w tym okresie życia w dużym stopniu wpływają na nasze późniejsze relacje z otoczeniem.

Grupy wtórne - grupy formalne, w których realizujemy własne interesy.

Solidarność mechaniczna - ma miejsce, gdy społeczeństwa są mało zróżnicowane - podobne warunki pracy i życia - głównie społeczeństwa rolnicze.

Społeczeństwo rolnicze - Teodor Szamin (?) - lata 60. XX w. - „Chłopi są większością ludzkości”. Społeczeństwo uznaje się za chłopskie, gdy ponad 50% ludności związana jest z rolnictwem. W Polsce miało to miejsce w 1950 r. - 54% ludności.

Solidarność organiczna - społeczeństwa, które charakteryzuje proces zróżnicowania podziału społecznego, podziału pracy. Istnieje w nich postępujący proces zróżnicowania struktur i funkcji, dlatego potrzeby jest nacisk na integracje. Nasz sukces jako całości w coraz większym stopniu jest zależny od innych struktur.

Maks Weber - wykracza poza socjologię analityczną. Twórca wielu teorii, m.in.: teoria i typy legitymizacji; teoria racjonalizacji formalnej świata nowoczesnego; teoria narodzin racjonalnego kapitalizmu; zauważenie kapitalizmu łupieżczego (gromadzenie kasy bez reguł); teoria biurokracji - rozumiana jako optymalizacja działań (nakładów i efektów) oraz jako pierwsza forma organizacji; teoria stratyfikacji społecznej - posiadająca trzy wymiary: materialny, polityczny, prestiżu społecznego. Typy te są modelami, narzędziami do oceny, porównania i opisu konkretnych społeczeństw na przestrzeni czasu.

• Socjologia empiryczna - pierwsze dekady XX w. USA. Powstaje w wyniku zapotrzebowania. Kojarzy się ona z badaniem ankietowym.

Badania ankietowe pojawiły się jako:

• Reakcja na społeczne problemy rodzącego się kapitalizmu.

• Sondaże społeczne lokalnych społeczeństw USA (1905 - 1930 r.).

• Rozwój w USA instytucji reprezentacji demokratycznej.

• Potrzeba opisania prawidłowości zachowań konsumentów (aspekt ostentacyjnej konsumpcji jako potwierdzenie prestiżu społecznego).

Socjologia empiryczna:

• Socjologia jakościowa.

• Socjologia ilościowa (badania ankietowe).

Socjologia empiryczna stawia na kontakt badacza z jednostkami, obywatelami. Jest to ogromny przełom - jednostka staje się źródłem informacji.

„Middle Town” - kilkutomowe dzieło opisujące miasto z różnych perspektyw takich jak struktura budynków, struktura demograficzna, płci itp.

Wiedza o popycie, podaży, rynku najpierw leżała w sferze zainteresowania socjologów, później jednak powstała odrębna dziedzina wiedzy zajmująca się owymi zagadnieniami - czyli ekonomia.

Zastosowanie badań ankietowych:

• Ankietowe badania opinii publicznej (polling) - uchwycenie stanów świadomości.

• Ankietowe badania rynku - poznanie preferencji, gustów, stanów posiadania itp.

• Ankietowe badania zachowań - w różnych dziedzinach życia społecznego np. badania wiktymologiczne lub z dziedziny profilaktyki zdrowotnej.

• Badania akademickie - dla weryfikacji hipotez i twierdzeń.

Strukturalne elementy postawy:

• Wymiar afektywny - opinie.

• Wymiar wiedzy.

• Wymiar behawioralny - zachowanie.

Respondent - jednostka w badaniach ankietowych.

Badacz - osoba poszukujące informacji. Z uwagi na dużą skalę badań najczęściej powoływane są specjalne zespoły badawcze, w skład których wchodzą ankieterzy, docierający do grup badanych respondentów.

Cechy badań (wymogi odnoszące się do formy, techniki zbierania i opracowania danych):

• Zawsze na próbie reprezentatywnej (obszerna, zróżnicowana grupa osób).

• Wykorzystuje się kwestionariusz wywiadu lub ankiety w standaryzowanej wersji.

• Materiały są opracowywane w sposób ilościowy (analizy statystyczne).

Reprezentatywność może przybierać formę badania losowego dużej grupy osób lub też opierać się na tzw. kwotowym doborze - czyli doborze ze względu na cechy położenia społecznego (wiek, płeć, wykształcenie itp.), powstaje w ten sposób próba kwotowa (udziałowa).

Rozmowy z przypadkowymi przechodniami nie są próbą reprezentatywną ponieważ nie można zastosować uogólnienia wyników.

Standaryzowanie wersji oznacza te same pytania w tej samej kolejności niezależnie od badanej osoby.

Techniki, którymi posługujemy się w socjologii.

Rodzaj kontaktu	Techniki obserwacyjne (obserwacja właściwa)	Techniki oparte na wzajemnym komunikowaniu się
Stopień standaryzacji			Bezpośrednim	Pośrednim
Techniki niestandaryzowane	Techniki obserwacji niekontrolowanej	Techniki wywiadu swobodnego (wolnego)	Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych (np. dokumentów osobistych drogą organizowania konkursów)
Techniki standaryzowane	Techniki obserwacji kontrolowanej	Techniki wywiadu kwestionariuszowego	Techniki ankiety

Adnotacje:

Techniki wywiadu swobodnego (wolnego) - cechują się dowolnością zadawania pytań. Zazwyczaj są to wywiady magnetofonowe (dyktafon) z koniecznością późniejszej transkrypcji - spisania rozmowy. Ze względu na czasochłonność technika te jest zazwyczaj stosowana jako technika uzupełniająca.

Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych - rozwinęła się w Polsce w latach międzywojennych. Wykorzystywano listy i pamiętniki prawdopodobnie odnajdywane po wojnie. Organizowano konkursy na pamiętniki - w ten sposób pozyskiwano wiedzę.

Techniki ankiety - jest to forma komunikacji pośredniej, w której badacz nie ma bezpośredniego kontaktu z respondentem,

Ankietę wypełnia respondent.

Kwestionariusz wypełnia badacz.

Rodzaje ankiet:

• Ankieta audytoryjna - gromadzi badanych w jednym miejscu, jest to duża wygoda dla badacza, który ma bezpośredni kontakt oraz może udzielić dokładnych informacji, przy tego typu ankietach istnieje duże prawdopodobieństwo oddania ankiety (respondent wypełnia ją na miejscu) - zatem i sukcesu badania.

• Ankieta telefoniczna - zawiera element kontaktu bezpośredniego lecz mimo to klasyfikowana jest jako forma ankiety.

• Ankieta internetowa.

• Ankieta pocztowa - dawniej dość powszechna, obecnie rzadko stosowana z uwagi na kosztowność tej formy badania, procent otrzymanych zwrotów może być dość niewielki (statystycznie wynosi od około 20% do 70%), mała liczna zwrotów może wynikać np. z wrażliwej tematyki przeprowadzanej ankiety. Ostatecznie, aby zagwarantować sobie wymiar ilościowy, należałoby wysłać znaczą liczbę ankiet a więc i ponieść znaczne koszty,

• Ankiety dodawane do produktów.

• Ankiety medialne - media klasyczne, prasa, czasopisma, radio, TV.

• Ankiety ogólnie dostępne, rozdawane - np. studenci przeprowadzający ankiety potrzebne im do pracy magisterskiej rozdają je/roznoszą w akademikach.

Ważną rzeczą dotyczącą tematu badań ankietowych jest fakt, iż realizacja projektów ankietowych musi być zgodna z ustawą o ochronie danych osobowych. Osoba badana ma prawo do odmowy udzielenia informacji a także do zaprzestania brania udziału w danym badaniu oraz zażądaniu zniszczenia zamieszczonych wcześniej danych/udzielonych informacji.

Warunek poufności - mówi o tym, że badacze nie mogą wprowadzać do bazy końcowej ankiety danych szczegółowych identyfikacyjnych respondentów.

Socjologia Wykład 3

07.III.08

Etapy badania:

Konceptualizacja - sprecyzuj znaczenie pojęć oraz zmiennych, które mają być badane.

Operacjonalizacja - jak będziemy faktycznie mierzyć badane zjawiska?

Obserwacje - zbieranie danych do analizy i interpretacji.

Wybór metody badawczej:

• Eksperyment

• Badania sondażowe

• Badania terenowe

• Analiza treści

• Badanie danych zastanych

• Badania porównawcze

• Badania ewolucyjne

Populacja i dobór próby - O kim chcemy móc wnioskować? Kogo w tym celu poddamy obserwacji?

Przetwarzanie danych - przekształcenie zebranych danych i nadanie im formy nadającej się do obróbki i analizy.

Analiza - analiza danych i wyciągnięcie wniosków.

Zastosowanie - sprawozdania z wyników i ocena ich implikacji.

Adnotacje:

Monografia - metoda badawcza, która opisuje dane zjawisko lub społeczeństwo. Nie tylko jako ujęcie całościowej natury lecz także w ujęciu układu z perspektywy istotnego problemu (monografia problemowa np. na temat przemocy w szkole).

Ewaluacja - ocena z różnych punktów widzenia.

Analiza danych zastanych - odwoływanie się do danych urzędowych, statystycznych.

W trakcie prowadzenia badań, badacz ograniczony jest przez wielkość zespołu badawczego, tematykę problemu oraz skalę badanego zjawiska.

Kwestionariusz - narzędzie pomiarowe wywiadu, ankiety.

Budowa kwestionariusza:

• Wstęp:

• Informacje o tym, kto przeprowadza badanie

• Cele badań

• Uzasadnienie badań (ważność ukazywanych informacji, ich przydatność, wykorzystanie)

• Instrukcja obsługi kwestionariusza, jak go wypełniać

• Część zasadnicza:

Pytania - mogą być one:

• Otwarte - respondent sam formułuje odpowiedzi

• Zamknięte - odpowiedź jest wybierana z podanych przez badacza

• Półotwarte - zawierają jedną i drugą możliwość, czyli zestaw gotowych odpowiedzi i ostatnia jako pytanie otwarte (np. inne..., jakie...)

• Część końcowa:

Metryczka:

• Pytania dotyczące cech respondenta.

Uwagi ogólne:

• Nie może być zbyt obszerny.

• Jasny, przejrzysty, czytelny, łatwy do wypełnienia.

• Pytania nie powinny:

• Sugerować odpowiedzi

• Pytać od dwie rzeczy na raz

• Być wieloznaczne

• Język pisania powinien być zrozumiały dla respondenta.

Adnotacje:

• Część wstępna:

Każde badanie ma charakter poufny. Dane respondentów są wykorzystywane w postaci zagregowanej.

Od części wstępnej zależy postawa respondenta wobec wywiadu, czy zgodzi się na jego przeprowadzenie, czy będzie skłonny udzielić obszernej informacji itp.

• Część zasadnicza:

Pytanie zawarte w ankiecie mają być uporządkowane w logiczny sposób. Powinny być jasne i skonstruowane tak, aby zostały odbierane tak samo niezależnie od respondenta. Powinny także być poprawne stylistycznie oraz ustawione w odpowiedniej kolejności.

Pytanie otwarte najlepiej sprawdzają się jako pytania o charakterze uzupełniającym. Są ona łatwiejsze do sformułowania ale zdecydowanie trudniejsze do opracowania i interpretacji, ponieważ każdy respondent odpowiada inaczej. Mamy zatem do czynienia z dużym stopniem zróżnicowania wyników a co za tym idzie potrzeba niezwykle dużo czasu na kategoryzację i typologizację.

• Część końcowa:

Pytania dotyczące cech respondenta wpływających na jego położenie społeczne. Są to dane ustalane w zależności od celu badania - mogą to być np. płeć, wiek, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, dane dotyczące sytuacji materialnej, zasoby gospodarstwa domowego, wyposażenie, sprzęt, uzyskiwane dochody, subiektywna sytuacja własnego położenia materialnego względem innych.

Po uzyskaniu tych danych naszym celem jest określenie, czy oraz w jakim stopniu cechy te wpływają na osiągane w badaniu wyniki.

Rodzaje pytań:

• Otwarte - pozostawiają całkowitą swobodę odpowiedzi (duża ilość materiału, trudność analizy).

• Zamknięte - podają gotowe odpowiedzi, badany dokonuje wyboru odpowiedzi zaprojektowanej przez badacza

• Alternatywne (dychotomiczne) - przewidziane są dwie możliwości odpowiedzi - TAK / NIE.

• Dysjunktywne (wykluczające) - wymagają wyboru spośród więcej niż jednej odpowiedzi, wyliczają kilka możliwości a respondent wybiera jedna - najbardziej zgodną z jego wewnętrznym przekonaniem.

• Koniunktywne - daje możliwość wyboru kilku odpowiedzi z listy przygotowanej przez badacza.

• Półotwarte - przewidują ściśle określone odpowiedzi z jednoczesnym umożliwieniem swobodnych wypowiedzi.

• Filtrujące - poprzedzające pytanie zasadnicze i służące wyłączeniu osób, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie. Np. najpierw pytamy respondenta, czy oglądał dany program w TV - jeśli tak, to zadajemy dalsze pytania dotyczące programu.

• Kontrolne - pełniące rolę weryfikującą otrzymane odpowiedzi, zbieżne z treścią innych pytań ale różne w ujęciu słownym.

Lista praktycznych wskazówek - jak układać pytania w kwestionariuszu?

• Układaj krótkie pytania.

• Formułuj je jasno i precyzyjnie - bez fachowego żargonu, nie zadawaj pytań w negatywnej formie.

• Zadawaj pytania jednowymiarowe - nie pytaj jednocześnie o kilka spraw, nie używaj spójników „i”, „lub”, zastanów się nad używaniem przecinków.

• Używaj kompletnej listy odpowiedzi.

• Nie zadawaj pytań wprawiających w zakłopotanie.

• Nie zadawaj pytań sugerujących odpowiedzi.

Socjologia

Wykład 4

14.III.08

T: Formy organizacji życia społecznego. Przekształcenia. Więzi.

Więź społeczna - odsyła nas do problematyki relacji społecznych.

Perspektywa interakcyjna:

Interakcja społeczna:

• Styczność przestrzenna - styczność jednostek w przestrzeni.

• Styczność psychiczna - zainteresowanie drugą osobą.

• Styczność społeczna - gdy nastąpi wzajemne oddziaływanie (interakcja).

Interakcja może mieć charakter bezpośrednio (fizyczny) lub pośredni (symbole, układy, symboliczna oferta kulturowa). Interakcja społeczna stanowi istotę społeczeństwa. Bierzemy pod uwagę wzajemne oddziaływanie ludzi na siebie, na nasze zachowania oraz wpływ obecności innych (jednostki biorą pod uwagę wpływ innych ludzi). Ludzie Ci są współuczestnikami zdarzeń, w których uczestniczymy lub są publicznością (audytorium) tych zdarzeń. Ludzie więc nie tylko podejmują różnego rodzaju działania razem z innymi a także w obecności innych (metafora sceny teatru życia codziennego).

Symbole stają się podstawą interakcji. Nabywamy wiedzy o znaczeniach i regułach życia społecznego, proces ten ma charakter przekazywania lub narzucania w zależności od osoby socjalizowanej. Proces ten dokonuje się w oparciu o socjalizację - nabywanie zachowań z otoczenia społecznego.

Więź społeczna w ujęciu analitycznym:

Definicja: więź społeczna jest to ogół stosunków wiążących ludzi w danym zbiorze oraz postaw członków względem grupy wyrażających się w poczuciu identyfikacji, solidarności i tożsamości z grupą.

Dwoisty charakter więzi społecznej:

• Odwołanie do stanów i aktów świadomości, do wspólnoty wartości.

• Wymiar podziału ról w społeczeństwie.

Przykład dualizmu więzi społecznych na zasadzie analizy Uniwersytetu Łódzkiego:

• Odwołanie do stanów i aktów świadomości, do wspólnoty wartości: poczucie łączności ze strukturą, która dąży do poznania prawdy, przekazania wiedzy.

• Wymiar podziału ról w społeczeństwie: funkcjonalny podział ról w strukturze; studenci, profesorowie, pracownicy administracyjni.

Związki mogą mieć wymiar świadomościowy lub obiektywny:

• Porządek subiektywistyczny - poczucie identyfikacji i łączności.

• Porządek obiektywistyczny - efekt społecznego podziału pracy.

Typologie więzi społecznych:

Z punktu widzenia genetycznego ujęcia więzi społecznej:

• Więzi naturalne - dane nam przez urodzenie, wspólności i związki krwi, pochodzenia, języka, terytorium, kultury, formy organizacji życia społecznego.

• Więzi stanowione

• Dobrowolnie - sytuacje umowy, uzgodnienia między partnerami np. wspólne działanie - tworzy się pewna grupa celowa. Jest to też sytuacja wstąpienia do grupy już istniejącej o danych więziach. Przyjmujemy wówczas i akceptujemy układ więzi w danej grupie.

• Pod przymusem - pod presją przymusu, więzienia, obozu pracy itp. pacyfikuje się układ więzi wcześniej stanowionych (odcięcie od dotychczasowych więzi) i wprowadza się własne metody.

• Więzi zrzeszeniowe - gildie, cechy, korporacje.

Inne typologie:

• Więzi uczuciowe - charakter psychiczny, subiektywny, oparte na tym, co łączy ludzi. Np. grupa rówieśnicza, rodzina, przyjaciele, połączenie z narodem, kulturą, szacunek dla tradycji lub wspólnoty wartości. Nie zawsze muszą one być wyraźnie uświadamiane.

• Mała ojczyzna - dany nam przez urodzenie tym związku z grupą rówieśniczą (wioska, ulica, podwórko).

• Wymiar makrospołeczny (narodu, państwa) - identyfikujemy się z wartościami, kategoriami danego państwa.

• Więzi obiektywne (rzeczowe) - sytuacja pracownicza lub osiedleńcza - jesteśmy mieszkańcami danego miasta lecz nie identyfikujemy się z danymi wartościami charakterystycznymi dla danej społeczności.

Sytuacja pracownicza - więzi formalne wynikające z faktu pełnienia ról w firmie. Może być dopełniona relacjami poza pracą (związki rodzinne, obchodzenie urodzin, imprezy pracownicze itp.).

Należy także zwrócić uwagę, że więzi nieformalne powstają na bazie więzi formalnych. Nowoczesne korporacje coraz częściej podejmują działania mające na celu rozbudowę sfery więzi nieformalnych (pikniki rekreacyjne, rodzinne zawody, wyjazdy integracyjne). Celowe rozbudowywanie związków pracownika z miejscem pracy o relacje nieformalne ma skutkować większym poczuciem przynależności do organizacji oraz solidarności z współpracownikami (i co za tym idzie także lepszą atmosferą pracy).

• Więzi bezpośrednie - osobiste.

• Więzi pośrednie - za pośrednictwem rzeczy lub symboli.

• Więzi formalne - dekretowane przez prawo (utrwalone przez prawo) np. kodeks rodzinny i opiekuńczy.

• Więzi nieformalne.

• Więzi długotrwałe - przede wszystkim związki z najbliższymi, rodziną, grupą przyjacielską.

• Więzi krótkotrwałe

Obecnie obserwujemy proces zmiany proporcji obecności więzi ze względu na czas. W miejsce więzi długotrwałych coraz częściej wchodzą więzi krótkotrwałe - wynika to np. z konieczności częstszej niż dawniej zmiany miejsca pracy.

• Więzi cząstkowe (częściowe) - obejmują aspekty, rodzaje interakcji stosunków, doświadczenie każdego z nas wynikające z pełnionych ról społecznych, wielość pełnionych ról społecznych i więzi łączących nas z innymi.

• Więzi całkowite - maja miejsce, gdy wszystkie stosunki i zależności społeczne w jakie uwikłana jest jednostka są ze sobą powiązane w jednej zbiorowości. Jest to sytuacja, gdy dana jednostka uczestniczy i identyfikuje się tylko z jedną daną zbiorowością. W praktyce ma sytuacja ta zachodzi w tradycyjnych wspólnotach terytorialnych. Jednostka wypełnia wówczas całą swoją biografie (od urodzenia aż do śmierci) identyfikacją i uczestnictwem wyłącznie w jednej zbiorowości.

Ostatecznie więc można sformułować typologię dwóch podstawowych grup więzi społecznych:

• Więzi bezpośrednie, osobiste, emocjonalne, trwałe, naturalne.

• Więzi pośrednie, rzeczowe, nietrwałe, częściowe, formalne, stanowione, racjonalne.

Powyższe grupy leżą u podstaw dwóch typów struktur społecznych:

• Grupy pierwotne - odgrywają kluczową rolę w procesie socjalizacji (w tym wychowania) np. rodzina, grupa rówieśnicza, wspólnota terytorialna.

• Grupy formalne (wtórne, celowe) - powstają dla realizacji określonego zadania.

Koncepcja Gemeinschaft - Gesellschaft F. Tonniesa:

Wspólnota Społeczeństwo

Dominują więzi

Pokrewieństwa Umowy

Braterstwa Wymiana dóbr materialnych

Sąsiedztwa Wyrachowania

Łączy ze sobą ludzi

Jako osobowości Rolami wyodrębnionymi ze

względu na jakąś funkcję

Czynnikiem kontroli społecznej jest

Zwyczaj i tradycje Sformalizowane prawo

Jej członkowie kierują się

w swym postępowaniu

Wiarą Opinią publiczną

Gospodarcza podstawą

wspólnoty jest

Własność zbiorowa Pieniądz i własność prywatna

Wspólnota jest zbiorowością opartą o dominacja więzi pierwotnych i bezpośrednich a także o określone terytorium oraz niski społeczny podział pracy. Jednostki przebywają ze sobą ze względu na podobieństwo warunków życia i pracy. Wspólnota gwarantuje bezpieczeństwo, dach nad głową i zaspokojenia potrzeby bycia a innymi (przynależności).preferuje własność społeczną (rodzinną).

W społeczeństwie występuje dominacja struktur formalnych, opartych o kontrakty, będących efektem umowy, nie związanych z pochodzeniem.

Typologia Tonniesa ma walory aktualne w kilku wymiarach. Dostarcza nam narzędzia badawcze umożliwiające badanie zmieniających się form życia społecznego na przestrzeni czasów. Prowadzi nas także do porównania w tym samym okresie czasu różnych kultur (analiza znaczenia różnych grup do sukcesu społeczeństwa). Dawniej dominujące znaczenie dla sukcesu miała wspólnota; obecnie mamy do czynienia z dominacją struktur formalnych (opartych na stosunkach formalnych).

Typologia ta jest modelem, konstrukcją teoretyczną. Ma także charakter dokumentu mówiącego o czasach, w których żył autor - ukazuje czasy ery industrialnej oraz okresu pojawiania się organizacji formalnych.

Zwraca ona uwagę na to, że maleje świat wspólnotowy oraz na wartości, które tracimy (być może bezpowrotnie) w odchodzącym świecie - bezpośredniość, tradycja, prezentacja osoby ludzkiej z różnych punktów widzenia, jedno zachowanie nie przesądza, nie dyskryminuje. Jest to wymiar aksjologiczny - podkreślenie wagi faktu, iż tracimy coś, przy wejściu w erę industrialną.

Model wiejskiego sposobu życia

(R. Redfield, E. Rogers, lata 50-te XX wieku)

1. Tradycjonalistyczny sposób postępowania.

2. Familiarność.

3. Ograniczone aspiracje.

4. Mała empatia.

5. Uleganie wrogości w stosunkach z władzami.

6. Ograniczona innowacyjność.

7. Lokalnocentryczne i konkretne ujmowanie świata.

Dominujące znaczenie więzi pierwotnych i struktur terytorialnych.

Adnotacje:

1. Dominujące znaczenie wiedzy tradycyjnej, opartej o międzygeneracyjny przekaz kulturowy.

2. Krąg krewniacko-sąsiedzki, duża rodzina, dominacja interesów rodu, familii (etos montenegro) - pewna amoralność w stosunku do interesów ogółu społeczeństwa. Tworzenie grup kierujących się wyłącznie lokalnym interesem, nie biorących pod uwagę reszty ludzi.

3. Wynika z podobieństwa warunków pracy i życia oraz struktury horyzontalnej, przy której brak jest możliwości awansów i różnicowania.

4. Empatia - wczuwanie się w sytuacje drugiej osoby, zastanawianie się nad motywami jej działań.

Brak empatii wynika z dużego podobieństwa (małego zróżnicowania). Powodowało to, iż nie było potrzeby prowadzenia dogłębnych analiz postępowania, istniała grupa samych swoich, w której postępowanie wszystkich jednostek nie różniło się zbytnio od siebie.

5. Jest konsekwencją faktu, że władza pochodziła z zewnątrz, z poza społeczności (np. od wójta).

6. Wynikało z niskiego przyzwolenia społecznego dla zmian, sceptycyzmu, niechęci. Wiązało się to z kwestia podobieństwa warunków życia - były to społeczności monoprodukcyjne, wykazujące się niewielkimi nadwyżkami żywnościowymi. Innowacja natomiast pociągała za sobą ryzyko niepowodzenia, oznaczającego klęskę głodu.

7. Dana społeczność traktowała siebie jako centrum świata. W tej właśnie społeczności zaspokajano wszystkie potrzeby. wiadomo było, że istnieje jakieś otoczenie (świat na zewnątrz) lecz było ono traktowane jako zupełna abstrakcja.

Socjologia

Wykład 5

28.III.08

T: Formy organizacji życia społecznego. Przekształcenia. Więzi. Ciąg dalszy...

Wymiary typologii Tunniesa (z poprzedniego wykładu):

• Wymiar poznawczy - dowiadujemy się, co działo się w erze industrialnej z perspektywy organizacji życia społecznego. Obserwujemy zmianę proporcji między wspólnotą a organizacją formalną.

• Wymiar metodologiczny - dostarczenie narzędzi, konstrukcji teoretycznych (modeli), służących do porównania konkretnych sytuacji w czasie i przestrzeni.

• Wymiar aksjologiczny - problem zakorzenienia jednostki, kwestia przynależności jednostki do wymiaru życia wspólnotowego.

Kategoria człowieka zbędnego - pojawia się w czasach kryzysu społecznego. Obecnie uważa zalicza się do niej liczne grupy ludzi takie jak np. uchodźcy - osoby pozbawione korzeni i możliwości odnalezienia długotrwałych więzi społecznych.

Wymiary życia wspólnotowego dominują w społeczeństwach rolniczych. Społeczności te były dominujące w latach 20 - tych. Obecnie są one liczne jedynie we wschodniej europie. Społeczność wiejska zaspokaja niemalże wszystkie potrzeby jednostki - potrzebę przynależności oraz bezpieczeństwa - redukując tym samym stopień niepewności. Walory te są często przywoływane jako argument poszukiwania nowej wspólnoty.

Model miejskiego sposobu życia

(L. Wirth)

1. Uczestnictwo w wielu grupach celowych.

2. Dominacja rodziny małej.

3. Zanikająca instytucja sąsiedztwa.

4. Anonimowość.

5. Bezosobowa kontrola formalna.

6. Nadwątlenie autorytetu opartego na tradycji.

7. Heterogeniczność społeczno - kulturowa.

8. Wzmożona ruchliwość przestrzenna i społeczna.

Adnotacje:

1. Grupy celowe - struktury celowo skonstruowane przez człowieka, poczynając od małych, kilkuosobowych aż po olbrzymie korporacje. Miasto jest wielością grup pierwotnych.

2. Rodzina mała rozumiana w sensie rodziny dwupokoleniowej (rodzice oraz ich dzieci), obserwujemy odejście wcześniejszego ujęcia rodziny jako całego rodu, familii.

3. Mimo, że istnieje oczywiście naturalne sąsiedztwo przestrzenne w sensie formalnym, to nie wiąże się ono jednak ze zbyt rozbudowanym wymiarem społecznym - relacje są dość ograniczone, ludzie przejawiają małe zainteresowanie sąsiadami, brak jest relacji zwrotnej (będącej istotą relacji społecznych). Następuje formalizacja więzi sąsiedzkiej.

4. „Samotny tłum” - David Riesman.

Samotność nie w sensie egzystencji przestrzennej lecz wynikająca z faktu, iż wszystko sprowadza się do spotkań sporadycznych, epizodycznych, nie pogłębionych, dominują kontakty formalne. Tłum jest w pewnym sensie anonimowy a ludzie go tworzący wcale nie wyrażają woli, by ten fakt zmienić.

Według J. Becka („Społeczeństwo ryzyka”, lata 90-te) płacimy cenę za przyzwolenie reprezentowania siebie w wymiarze indywidualnym, w oderwaniu od jedności z ogółem społeczeństwa.

Beck pisze także o rodzinie stwierdzając, że jej funkcja zaczyna ulegać rozkładowi na skutek narastającej liczby rozwodów. Istnieje także kwestia babć i dziadków, których obecność w nowoczesnej rodzinie jest zależna od woli jej członków - ich indywidualnych wyborów.

5. Jest to przeciwwaga wymiaru życia wspólnotowego, w którym to właśnie wspólnota ustalała wszelkie reguły oraz bezpośrednio i odczuwalnie nadzorowała ich przestrzeganie, dając w zamian bezpieczeństwo.

6. Tradycja coraz częściej przestaje mieć dla nas znaczenie. Bardzo często także dochodzi do sytuacji, w których tradycję wybieramy sobie sami - wybieramy z szerokich zasobów tradycji wątki, które uznamy za najbardziej dla nas odpowiednie np. postać Świętego Mikołaja podczas Świąt Bożego Narodzenia jest zapożyczeniem z obcych tradycji.

7. Heterogeniczność, czyli różnorodność i zróżnicowanie (postępujące zróżnicowanie).

Jak pamiętamy wspólnoty dominowały w społeczeństwach rolniczych, charakteryzujących się wysokim podobieństwem warunków pracy i życia. Dzień dzisiejszy jednak, to bezustanne różnicowanie, ciągłe i częste zmiany. Różnicowanie to jest m.in. efektem społecznego podziału pracy oraz stałej potrzeby poszukiwania czegoś nowego w warunkach konsumowania produktów (potrzeba stałego doskonalenia wyrobów, by utrzymać się na rynku). Zróżnicowanie to ma zarówno wymiar technologiczny jak i kulturowy. Na wsiach struktura społeczna nie była smukła, w miastach natomiast obserwujemy wielość języków, zainteresowań, wykonywanych zajęć itp. Obecne czasy obfitują w elementy sprzyjające poczuciu niepewności takie jak np. rosnące bezrobocie oraz fakt, iż 9 na 10 miejsc pracy nie ma charakteru stałego.

8. Ruchliwość przestrzenna - migracje. Np. klasyczna migracja ze wsi do miast.

Ruchliwość społeczna - zmiana statusu, przynależności klasowej np. chłopi migrujący do miast poszukują pracy jako robotnicy.

W sytuacjach takich zachodzi wykorzenienie z systemów życia społecznego, następuje konieczność przystosowania się do nowych form kontroli (dla chłopów miasto wydawało się początkowo miejscem wolnym od wszelkiej kontroli, ponieważ kontrola ta była bezosobowa - jest ona widoczna dopiero w sytuacji, w której ktoś popełni jakieś wykroczenie).

Nowoczesność jako apogeum ery industrialnej.

Ludzie nowocześni - cechy charakterystyczne

(Inkeles 1974)

1. Otwartość na nowe doświadczenia.

2. Gotowość akceptacji zmiany społecznej.

3. Rozwój opinii (perspektywa ponadwioskowa).

4. Informacja - posiadanie jej, jak również aktywne zbieranie.

5. Czas - bardziej orientacja na teraźniejszość i przyszłość niż na przeszłość.

6. Planowanie - orientacja na planowanie długofalowe.

7. Umiejętność komunikacji.

8. Wysoka ocena umiejętności technicznych.

9. Aspiracje zawodowe i oświatowe.

10. Świadomość cudzej godności i szacunku dla niej.

11. Rozumienie procesu produkcyjnego.

Adnotacje:

Nowe technologie w fundamentalny sposób zmieniły życie każdego z nas. Technologie te rozumiane są nie tylko jako wynalazki ludzkości lecz także jako np. mobilność - perspektywa turysty. Od lat 70 - tych klasyczna nowoczesność zmieniała swoje oblicze aż do tego znanego dzisiaj - jesteśmy już przyzwyczajeni do otaczania się technologią, traktujemy to jako coś oczywistego i naturalnego.

Następuje uwolnienie przedsiębiorczości z wpływów rodzinno - domowych oraz sieci etycznych zobowiązań. Powstają tylko więzi pieniężne zakładane i zrywane w wyniku przepływu gotówki. Nowe reguły działania oparte są wyłącznie na biznesie. Jest to swoista inwazja i dominacja ujęcia instrumentalnego.

James Coleman - amerykański socjolog, ukazuje drogę prowadzącą do zmieniających się form organizacji życia społecznego. Jest to droga przechodzenia od form życia społecznego opartego na życiu wspólnotowym, do form życia społecznego opartego na organizacjach celowo konstruowanych przez człowieka (świat współczesnych korporacji).

Proces przejścia Coleman analizuje na czterech cząstkowych płaszczyznach:

• Zmiany technologiczne - nowe narzędzia, technologie, dorobek materialny cywilizacji wieku XIX i XX (tzw. Baza cywilizacyjna).

• Ruchliwość przestrzenna i społeczna. Migracja ze wsi do miast obejmuje cały wiek XX, jednokierunkowość migracji milionów ludzi odchodzących od rolnictwa i przechodzących do miast - deagraryzacja. Ruchliwość ta jest widoczna także na rynku pracy.

Ruchliwość społeczna - wykorzenienie milionów ludzi z ich wspólnot lokalnych, macierzystych. Wykorzenienie społeczne i kulturowe.

• Przezwyciężenie ograniczeń związanych z miejscem przebywania - proces deterytorializacji - oderwanie się od determinującego znaczenia terytorium. Jest konsekwencją zmieniających się form komunikacji między ludźmi, one właśnie przezwyciężają ograniczenia związane z miejscem naszego przebywania np. telewizja satelitarna, telefonia komórkowa.

Efekt demonstracji - ma społeczne skutki głównie dzięki telewizji. To, co globalne znajduje się w każdym telewizorze, z drugiej strony także każde małe wydarzenie może trafić na ekrany np. Jesień Ludów w 1989 roku lub bieżące wydarzenia w Tybecie - sytuacja dzieje się niejako na oczach całego świata. Ma to swoje wyraźne konsekwencje w wymiarze społecznym (np. przywódcy poszczególnych państw ustosunkowują się do zaistniałej sytuacji).

Można powiedzieć, że władza staje się spektaklem medialnym, co samo w sobie jest nie do przecenienia.

Rozwój technologii informatycznej umożliwia także istnienie systemów nauczania oraz pracy na odległość.

• Malejąca rola wspólnoty w generowaniu kapitału społecznego - z drugiej strony natomiast rosnąca rola organizacji formalnych.

Wspólnoty wirtualne

Wspólnoty te są oczywistą konsekwencją deterytorializacji, charakteryzują się ona następującymi cechami:

• Są interpersonalnymi sieciami społecznymi, z których większość jest oparta na słabych więziach, wysoce zdywersyfikowanych i wyspecjalizowanych, niemniej jednak zdolna generować wzajemność i wsparcie dzięki dynamice podtrzymywania interakcji.

• Są one wspólnotami, ale nie wspólnotami fizycznymi, nie podlegają one tym samym wzorom komunikacji i interakcji, co wspólnoty fizyczne.

• Nie są imitacją innych form życia, mają swoją własną dynamikę: „sieć jest siecią”.

• Przekraczają dystans po niskich kosztach, są zazwyczaj asynchronicznej natury (informacja zwrotna nie musi dochodzić do nas bezpośrednio po napisaniu naszej wiadomości), łączą szybką zdolność rozpowszechniania masowych mediów z wszechobecnością komunikacji osobistej, pozwalającej na zwielokrotnione członkostwo we wspólnotach częściowych (partial communities).

• Wspierają odbudowywanie sieci społecznych wokół jednostek, rozwój wspólnot osobistych raz możliwość społecznych powiązań tym ludziom, których więzi są coraz bardziej przestrzennie rozproszone.

Socjologia

Wykład 6

04.IV.08

T: Elementy strukturalne społeczeństwa.

Elementy społeczeństwa:

• Status społeczny.

• Rola społeczna.

• Grupa społeczna.

• Instytucje społeczne.

• Organizacje społeczne.

Status społeczny - odnosi się do pozycji danej osoby w strukturze stosunków społecznych. Każdy z nas dysponuje całym zestawem statusów - status studenta, kolegi, mieszkańca miasta itd.

Status zwrotny - niektóre ze statusów maja charakter zwrotny np. relacja dziecko - matka.

Podstawowy podział statusów społecznych:

• Przypisane - statusy nam dane z miejscem urodzenia lub z funkcją rodziny, w której się urodziliśmy. Często towarzyszą nam przez całe życie. Są przypisane bez naszej roli - wszakże nie wybieramy wyznania, płci, czy klasy społecznej.

• Osiągane - zależą od sytuacji i pewnych jakości, na które mamy określony wpływ np. status małżeński, zawodowy. Może on odnosić nas do grup nieformalnych. Jest funkcją indywidualnego wyboru, jednak wybory te nie są nam gwarantowane na zawsze. Jest to sfera zmienna i współcześnie ulega znacznemu rozszerzeniu (nowa indywidualizacja - poszerzanie się sfery naszych wyborów). Obecnie coraz łatwiej przychodzi nam zmiana statusu dotycząca np. zmiany wyznania, czy nawet zmiany płci jednak wciąż nie da się zmienić statusu etnicznego. Warto mieć na uwadze, iż dawniej status ten był bezpośrednią przyczyną wielu ludobójstw i prześladowań - status ten nie jest zatem jedynie archaizmem, w niektórych środowiskach nadal może on stanowić podstawę pewnych zachowań.

Baza statusów zróżnicowana jest w zależności od kultury w danym społeczeństwie. Bardzo dobrym przykładem jest np. różna definicja zadań kobiet i mężczyzn. W społeczeństwach otwartych obserwujemy większą łatwość zmian statusu społecznego.

Idąc dalej przykładem płci - do niedawna (XIX - XX w.) kobiety nie posiadały praw wyborczych w krajach zachodu.

Status dominujący - status o głównym znaczeniu w relacjach z innymi. Ma bardzo duże znaczenie także dla naszej wewnętrznej tożsamości np. panie domu jako gospodyni, opiekunki ogniska domowego - kulturowa definicja płci.

Kwestia zróżnicowanego interpretowania roli kobiety.

Tradycyjnie (prawie cały wiek XX) kulturowa definicja płci kobiety odsyłała ja do sytuacji związków rodzinnych. Statusem dominującym była dla niej rodzina. Dla mężczyzny najważniejsze znaczenia miał status zawodowy. Ostatnie dekady XX stulecia, to walka kobiet o zmiany charakteru stylów dominujących statusów w ramach płci.

Gender studies - badania zajmujące się kwestią tego, jak w danej kulturze definiuje się dominujący status danej płci.

W kręgu kultury i cywilizacji zachodniej zaszły znaczne zmiany. Kobiety zaczęły pracować, pewne zawody stały się sfeminizowane np. nauczycielka. Badania wykazują. Że kobiety w Polsce mają wyższy wskaźnik edukacji niż mężczyźni. Intensywnie zmieniająca się charakterystyka statusu nie oznacza jednak, że zmiany stają się powszechne i oczywiste - w Polsce tylko 36 na 100 kobiet jest pracujących (tzw. wskaźnik aktywizacji zawodowej).

Badania ilościowe z 2005 roku, dotyczące podziału pracy w rodzinie między kobietę i mężczyznę wykazały, że dzielą oni obowiązki domowe asymetrycznie. Około 80% mężczyzn nie wykonuje pewnych zajęć domowych takich jak prasowanie, czy pranie. Także głównie kobiety zajmują opieką nad dziećmi lub starszymi. Na równi obie płcie zajmują się natomiast płaceniem rachunków. Mężczyźni na swoje barki biorą tylko wynoszenie śmieci oraz przynoszenie węgla (choć obecnie jest to czynność wykonywana dość rzadko z uwagi na przestarzałość metody grzania węglem). 6% mężczyzn przyznaje się do tego, iż nie wykonuje kompletnie żadnych prac domowych. W 51% domostw małżeństwa wspólnie wychowują swoje dzieci; w 43% gospodarstw domowych obowiązek wychowania spoczywa na kobietach; w 6% gospodarstw rolę wychowawczą przejmują całkowicie mężczyźni. Widzimy więc, że wciąż w znacznym stopniu zadania związane z prowadzeniem gospodarstw domowych przydzielane są kobietom. Sytuacja ta jest szczególnie wyraźna na obszarach wiejskich. Badacze często podkreślają dużą potrzebę nurtu zmiany statusu dominującego kobiety w środowiskach wiejskich.

Badania z 2006 roku wykazały, że 70% kobiet w USA zarabia.

Proces ten rozwija się coraz szybciej od około 2000 roku. Pojawia się trend kobiety, jako odnoszącego sukcesy pracownika biznesowego wysyłanego często za granicę. Mężowie w takich sytuacjach coraz częściej decydują się na rezygnacje z własnej kariery na rzecz kariery swojej żony. Kobiety zajmują się pracą (nieraz po 12 godzin na dobę) i często wyjeżdżają na delegacje, mężczyźni natomiast przejmuje zajęcia związane z utrzymaniem porządku w domu oraz opieką i wychowaniem dzieci.

Na szybkość tego typu zmian wpływa struktura społeczna i kultura. Zmiany oczywiście nie odnoszą się wyłącznie do kategorii płci. Zmienia się także dominujący status związany z wiekiem - a konkretnie przejściem na emeryturę. Coraz częściej moment ten okazuje się traumatycznym przeżyciem dla osób, które traktowały pracę jako najważniejszy cel swojego istnienia (coś co daje im pewność, stałość i bezpieczeństwo). Innym przykładem możliwości zaistnienia trudnych przeżyć jest sytuacja usamodzielnienia się dzieci (opuszczenia przez nich rodzinnego domu). Może to spowodować poważne zachwianie statusu matki - kobiety opiekunki.

Status jest zatem pojęciem pozycyjnym - umiejscawia osobę w strukturze społecznej.

Rola społeczna - ukazuje i określa dwa różne aspekty działań podejmowanych ze względu na status społeczny. Jest określona przez oczekiwania (przepisy) oraz zachowania.

Oczekiwania definiowane są poprzez normy społeczne odnoszące się do danego statusu np. normy studentów zawarte w regulaminie uczelni.

Zachowania jest to sposób, w jaki odnosimy się do przepisów, jak się zachowujemy w naszych rolach społecznych (jako kolega, student, rodzic itd.).

Role społeczne zależą od:

• Elementów bio- i psychogennych, np. budowa anatomiczna.

• Wzorów osobowych obowiązujących w grupie - czasem mogą być to zachowania dewiacyjne np. grupa uczniów przyjmująca zasadę „im bardziej przeszkadzasz na lekcji, tym jesteś fajniejszy i bardziej lubiany”, lub grupa studencka działająca według reguły „nie wychylać się i pracować jak najmniej”.

• Definicji roli przyjętej w grupie (dopełnienie poprzedniego aspektu) - definicje w grupie towarzyskiej mogą być rozbieżne lub uzupełniające. Rozbieżność ta prowadzić może do uniemożliwienia poprawnego pełnienia funkcji formalnych.

• Struktury i organizacji wewnętrznych grupy - inaczej jest w organizacji militarnej, gdzie panuje absolutne podporządkowanie i ścisły rygor a inaczej w strukturach opartych na więziach nieformalnych.

• Stopnia identyfikacji jednostki z grupą - czyli na ile łączymy własne interesy i wartości z interesami grupy. W jakim stopniu podporządkowanie się grupie uznajemy za cel naszego życia. Np. grupa małżeńska - można się nią silnie identyfikować (z funkcjonowaniem razem) lub traktować ją w sposób luźniejszy. Problem pojawia się, gdy następuje połączenie ludzi o odmiennych podejściach do grupy małżeńskiej - może to być przyczyną dużych trudności między partnerami.

Ludzie pełnią w swoim życiu wiele ról społecznych, uczestniczą w wielu grupach oraz posiadają wiele statusów. Znaczna część tych ról istnieje równolegle, dlatego też co jakiś czas nieuchronnie pojawia się konflikt ról - gdy mamy do czynienia z sytuacją o odmiennych oczekiwaniach. Innymi słowy przepisy zachowań obu ról wchodzą ze sobą w sprzeczność i stajemy wobec konieczności rezygnacji z jednego z dwóch oczekiwań - wybór między jednym z dwóch oczekiwanych zachowań.

Wiąże się to z pojęciem grupy odniesienia:

Grupa odniesienia - jest to grupa wybrana w sytuacji konfliktu.

Grupa społeczna - posiada następujące, niezbędne cechy charakterystyczne:

• Liczy nie mniej niż 3 osoby oraz jednocześnie nie więcej niż kilkadziesiąt (muszą być zachowane bezpośrednie relacje między członkami).

• Daje poczucie odrębności.

• Kryterium identyfikacyjne np. rodzina Soprano, lub klasa szkolna A, B, C itp.

• Istnieją wspólnie podzielane wartości - przynajmniej jedna lub dwie np. dla studentów są to wartości związane z pozyskiwaniem wiedzy i umiejętności (teoretycznie...).

• Posiada wykształcone struktury wewnętrzne.

Rodzaje struktur grupowych:

• Struktura władzy - poszczególne pozycje powiązane są ze sobą stosunkami władzy. Zawarte w niej są także elementy wpływu na innych do osiągnięcia własnych celów.

• Struktura socjometryczna - poszczególne pozycje powiązane ze sobą stosunkami lubienia się, nielubienia lub odrzucenia.

Socjometria - Jakub Moreno - wybory, sfera psychogenna, wymiar zainteresowania psychicznego drugą osobą. Możemy analizować grupę z punktu widzenia sieci powiązań między ludźmi opartej na zainteresowaniach psychicznych. Bierzemy pod uwagę psychiczne podłoże życia społecznego i istnienia społeczności.

• Struktura awansu. (...)

• Struktura komunikowania się - stosunki wiążące ze sobą poszczególne pozycje określone są ilością przekazywanych informacji i liczbą kanałów informacyjnych łączących poszczególne pozycje. Istnieje 5 typów struktur komunikacyjnych - skrajnymi są struktura łańcucha oraz koła.

Komunikowanie tkwi u podstaw centralizacji lub decentralizacji struktur grupowych. Przy zastosowaniu centralizacji przywódcy przysługują wszystkie informacje. W sytuacji decentralizacji mamy łańcuch - czyli wszyscy są włączeni w proces przenoszenia informacji. Rodzaj centralizacji grupy wpływa na zadowolenie z członkostwa - przy czym to decentralizacja wpływa pozytywnie na poziom satysfakcji z obecności w danej grupie.

Klikowość - gdy procesy komunikowania są zamknięte dla jednych a dostępne dla innych (dostępność przyznawana jest tylko w określonych gronach, natomiast wybór tych grup odbywa się na niejasnych zasadach).

Style kierowania ludźmi:

Ze strukturą komunikowania się związana jest w ścisły sposób kwestia stylu kierowania zespołami ludzi. Wyróżnia się trzy podstawowe style zróżnicowane między sobą ze względu na stawianie celów, podział zadań (przypisanie personelu) oraz sposób realizacji celów i ich ocenę (czyli realizację i ewaluacje). Style te są następujące:

• Autokratyczny - przywódca decyduje o wszystkim, o całej polityce grupy, stawia cele do realizacji, grupa nigdy nie wie, co będzie jej nowym zadaniem - dowiaduje od przywódcy, gdy ten uzna, ze daną czynność należy wykonać. Kolejne kroki postępowania nie są grupie znane. Ewaluacja dokonywana jest osobiście przez przywódcę przy zastosowaniu pochwał lub krytyki oraz z zachowaniem pozycji zewnętrznej.

• Demokratyczny - kierunki działania grupy są przedmiotem decyzji grupy, istnieje faza dyskusji grupowej nad wyborem celów, przywódca przedstawia swoje racje, dopiero gdy jest potrzebna pomoc, podział pracy jest zależny od grupy, skład pracy także odbywa się w ramach wyborów grupy. W procesie ewaluacji przywódca nie angażuje się nadmiernie, ocenia całościowo i możliwie najbardziej obiektywnie.

• Liberalny - całkowita wolność, przywódca nie uczestniczy w działaniu grupy - dostarcza jedynie materiały oraz informacje lecz nie bierze udziału w dyskusjach. Przywódca dokonuje ewaluacji dość rzadko, tylko w sytuacjach, gdy coś idzie zdecydowanie źle. Jeśli wszystko wydaje się być w normie nie podejmuje prób ingerencji.

Sfera instytucji i organizacji społecznych.

Instytucja jest rozumiana tutaj w powszechnym znaczeniu. Istotą rozważań są sposoby organizowania przez społeczeństwo dążące do zaspokojenia podstawowych potrzeb obywateli. Chodzi o efektywne rozwiązywanie kwestii z życia ludzi.

Instytucje społeczne i ich funkcje:

1. Gospodarka - system wytwarzania i dystrybucji dóbr i usług

2. Edukacja - zapewnienie podstawowych umiejętności. Rozwój systemu edukacji leży w interesie każdego społeczeństwa, gdyż system ten ma wyławiać talenty. Jeśli jest on sprawny, to nie tylko efektywnie je wyławia lecz także „obrabia”, dostarczając w ten sposób najlepszych kandydatów do pełnienia odpowiedzialnych ról społecznych. Z drugiej strony jest również kwestia, iż im lepiej dana jednostka sobie radzi, tym mniej obciążą fundusze socjalne. Edukacja obejmuje także niezwykle istotną w dzisiejszych czasach naukę zbierania, przetwarzania i interpretowania informacji. Jest ona jednocześnie elementem procesu socjalizacji, uczy każdego z nas obecności w społeczeństwie oraz pozwala nam przyswoić umiejętności niezbędne do pełnienia określonych ról społecznych (nabywanie kompetencji).

3. Rodzina - przekaz dziedzictwa kulturowego.

Funkcje ewidentne rodziny:

• Funkcja prokreacyjna - umożliwiająca trwanie gatunku.

• Funkcja opiekuńcza, wychowawcza - zapewnia poczucie bezpieczeństwa członkom rodziny.

• Funkcja ekonomiczna - utrzymywanie dzieci oraz wspólne zarabianie i wydawanie pieniędzy.

• Przekaz rzeczy i kapitału kulturowego (dziedzictwo). Zasób ten jest bardzo zróżnicowany, np. kompetencje języka, wiedza o sztuce itp. W społeczeństwach tradycyjnych przekaz wiedzy był realizowany głównie na bazie przekazu międzypokoleniowego (wiedza tradycyjna, lokalna), poprzez korelaty materialnego dorobku (sferę niematerialną) - czyli interpretacje, historie, legendy.

4. Instytucja polityczna - organizacja i podział władzy.

Rodzaje władzy w ujęciu Maxa Webera:

• Władza nieprawomocna - wynika z podboju, ucisku, gwałtu, bez zgody obywateli.

• Władza prawomocna - uznawana przez obywateli, oparta na legitymizacji.

• Legitymizacja tradycjonalna - wynika z zakorzenienia w tradycji np. władza z boskiego nadania - częsty pogląd w czasach feudalnych.

• Legitymizacja charyzmatyczna - przekonanie o czyjś szczególnych kompetencjach i predyspozycjach. Istotna szczególnie w czasach zmian społecznych, niepewności - chętnie oddawano władzę w ręce ludzi postrzeganych jako prorocy, w których upatrywano nadziej na lepszą przyszłość.

• Legitymizacja prawno-racjonalna - oddaje ją mechanizm demokracji wyborczej.

5. Religia - nadanie życiu sensu, wsparcie psychiczne i emocjonalne, kontrola społeczna. Traktowana w dwóch aspektach:

• Sfera sakrum - wsparcie duchowe.

• Sfera profanum - instytucja, wspólnota wiernych.

Socjologia

Wykład 7

11.IV.08

T: Gospodarka.

Karl Polanyi - ekonomista, historiozof, patrzył z perspektywą społeczną, autor dzieła „The great transformation”.

System alokacji dóbr:

• Mechanizm wzajemności, wymiana wzajemna (reciprocity).

• Mechanizm redystrybucji składający się wg Smelsera z:

• Systemu mobilizacji

• Systemu redystrybucji

• Mechanizm wymiany rynkowej

Powyższy schemat jest konstrukcją teoretyczną, a nie opisem jakiegoś konkretnego społeczeństwa. Dla społeczności rolniczej charakterystyczna była dominacja wymiany bezpośredniej.

Redystrybucja - ma miejsce np. w mechanizmie rynkowym. W przypadku gospodarki socjalizmu redystrybucja była oparta na centralnym planiście i założeniu, że ma on doskonałe, pełne i rzetelne informacje. W praktyce okazało się to oczywiście błędem. Poza tym interesy poszczególnych grup społecznych były odmienne od interesu głównego planisty (lub po prostu przez niego nie dostrzegane). Stąd też taki rodzaj redystrybucji dóbr nie był korzystny dla ogółu społeczeństwa.

Dominacja rynku pociąga za sobą koncentracje - rynek premiuje najlepszych i odrzuca najsłabszych.

Społeczna struktura rynków

(typy idealne, aspekt historyczny)

1. Rynki prehistoryczne o charakterze wspólnotowym. Zwrócenie uwagi, iż rynek jest także miejscem komunikowania społecznych funkcji oraz prezentacji siebie.

2. Wczesne rynki „zagraniczne”. Związane z pierwszymi odkryciami geograficznymi, odkrywaniem nowych szlaków handlowych, nowych towarów pochodzących z odległych zakątków świata.

3. Rynek średniowieczny (miejski). Rynek miejski był charakterystyczny dla europejskich miast. Było to miejsce spotkań, pełnił on funkcje symboliczne władzy, odbywała się tam wymiana między miastem a jego regionem (usługi administracyjne, edukacyjne, tradycyjne - z drugiej strony obszary wiejskie oferowały żywność).

4. Współczesne rynki kapitalistyczne np. kapitałowe. Wielość rynków kapitalistycznych.

W Łodzi występuje urbanistyczny układ południkowo - równoleżnikowy charakterystyczny raczej dla miast ery przemysłowej. Często mówi się, że w Łodzi brakuje centralnego rynku - brak rynku jako przestrzeni publicznej, miejsca spotkań. Stara się go zastępować miejscami takimi jak centrum handlowe Manufaktura.

Społeczna struktura rynków kapitalistycznych

(typy idealne)

• Rynek pracy

• Rynek kapitałowy

• Rynek konsumencki

• Rynek industrialny

• Rynek rolniczy

Kategoria rolnictwa obecnie najbardziej ogranicza proces liberalizacji handlu - szczególnie ze względu na kwestie dopłat, subwencji, eksportów. Tracą na tym kraje produkujące taniej, lecz nie będące w stanie z przyczyn ekonomicznych dopłacić do swojej produkcji.

Kategorie rynku pracy:

1. Czarny i oficjalny rynek pracy.

2. Lokalne rynki pracy.

3. Rynek zewnętrzny i wewnętrzny.

4. Rynek centralny i peryferyjny.

5. Zawodowe rynki pracy.

6. Sektor prywatny i państwowy.

7. Rynek pracy kobiet (oraz w pojęciu ogólnym rynek uciskanych mniejszości).

Adnotacje:

2) Likwidacja PGR-ów pociągnęła za sobą wzrost bezrobocia w regionach rolniczych nawet do poziomu sięgającego blisko 40% (na początku lat dziewięćdziesiątych). Lokalność ma znaczenie, ponieważ problemy współcześnie mają być rozwiązywane na szczeblu lokalnym (bez ingerencji państwa).

3) Perspektywa organizacji i korporacji.

Rynek wewnętrzny - w ramach danej korporacji na określone miejsca pracy (zatrudnianie ludzi ze stanowisk niższych szczebli na stanowiska znajdujące się wyżej w hierarchii).

6) Sytuacja często dyskryminowanych mniejszości na rynku pracy.

3 kategorie procesów dyskryminacji:

• Kulturowa kategoria płci - obecność kobiet i mężczyzn, ich liczna na rynku pracy wynikająca z różnicy miedzy tradycyjnymi statusami a statusami znoszącymi różnice płciowe.

• Absolwenci jako mniejszość dyskryminowana. Traktowanie absolwentów jako potencjalnych pracowników na rynku pracy. Na przestrzeni lat panowały różne podejścia do absolwentów - istniała faza dużego popytu i chętnego zatrudniania - z drugiej strony miały miejsce także okresy, w których stawiano przed absolwentami nierealne wymagania (np. wieloletnie doświadczenie zawodowe) w celu odsunięcia ich od możliwości wykonywania danej pracy.

• Sytuacja imigrantów, mniejszości etnicznych. Jest ona różna w zależności od danego popytu na miejsca pracy oraz państwa.

Wymiana ekonomiczna i społeczna.

Wymiana ekonomiczna - jej celem jest maksymalizacja użyteczności, pieniądz jest w niej sposobem wyceny wartości dóbr.

Wymiana społeczna - innym sposobem wymiany jest wymiana społeczna. W celu scharakteryzowania tej wymiany posłużymy się cechami wymiany wzajemnej, która w dużym stopniu musi spełniać kryteria wymiany społecznej.

Peter Blau - teoretyk wymiany społecznej. Sformułował następujące okoliczności wymiany społecznej:

• Dwie funkcje wymiany społecznej

• Ustalenie więzi przyjaźni.

• Ustalenie wyższości nad innymi.

Wymiana społeczna odnosi się do dobrowolnych działań jednostek motywowanych ze strony innych poprzez wzajemność. Koniecznym warunkiem wymiany społecznej jest, by jednostki wypełniały swoje zobowiązania wynikające z usług otrzymanych w przeszłości.

• 6 cech wymiany społecznej:

• Pociąga za sobą zobowiązania nieokreślone - świadcząc komuś usługę nie powiadamiamy, co konkretnie chcemy otrzymać w zamian.

• Ustalenie wartości przeciwdaru pozostawia się uznaniu osoby obdarowanej.

• Wymaga zaufania, że inni wypełniają swe zobowiązania - zaufanie jest fundamentem trwania i działania społeczeństwa. Wg Kapuścińskiego dar nieodwzajemniony staje się wyrzutem sumienia.

• Rozbudza uczucie osobistego zobowiązania, wdzięczności, zaufania. Tak więc występuje sprzężenie zwrotne - im więcej mamy do czynienia z wymianą społeczną tym więcej w nas zaufania, które z kolej jest niezbędną cechą tej wymiany.

• Korzyści objęte wymiana społeczną nie są określone przez ilościową formę środka wymiany, czyli innymi słowy nie są one wyrażane pieniężnie.

• Są zdefiniowane w ogólnych terminach, trudno jest zamknąć je w ramy zasad maksymalizacji ekonomicznej.

Poszczególne państwa europy różnią się przekonaniem, co do zaufania innym ludziom. Na dwóch skrajnych biegunach mamy więc Danię - około 70% zaufania oraz Polskę - około 30%. Nasz kraj ma zatem bardzo mały poziom zaufania, że inni odwzajemnią się/zrealizują podpisane umowy itp. Prowadzi to do wysokich kosztów transakcyjnych (wynikających z zabezpieczenia się przed ryzykiem niedotrzymania umowy przez drugą stronę).

Według Sztompka w każdych więziach społecznych, poczynając od rodziny, kwestia zaufania jest bardzo ważna. Na wyższych szczeblach istnieje kontrola sprawowana przez władzę - stanowi to substytut zaufania. Jednak zbyt silny system kontroli odgórnej prowadzi do dużych oporów społeczeństwa a w skrajnej postaci do ubezwłasnowolnienia, co jest oczywistym zaprzeczeniem idei demokracji. Centralny nadzór tłumi potencjał ludzi, brak zaufania skłania natomiast do szukania innych substytutów takich jak np. korupcja. Łapówki mają gwarantować wymagane działanie.

Świat organizacji

Cztery kategorie postępowania:

(Max Weber)

• Tradycyjno-nawykowe zwyczajowe.

• Emocjonalne.

• Racjonalne w sensie instrumentalnym.

• Celoworacjonalne.

Czynności emocjonalne i tradycjonalne są pozbawione wcześniejszego namysłu. Wykonujemy je bez zastanawiania się nad ich konsekwencjami, czy opłacalnością. Postępujemy nawykowo lub afektycznie (emocjonalnie).

Klasyczna postać organizacji jako biurokracja:

Max Weber uznał gwałtowny rozwój organizacji w XX wieku jako przejaw racjonalizacji życia społecznego. Kapitalizm zdaniem Webera wymusza wzrost działań racjonalnych. Pojawia się element zastanowienia odnośnie celu oraz przede wszystkim co do środków, którymi dany cel będziemy realizować (dobór środków zapewniający najbardziej ekonomiczną realizację celu). Organizacja formalna jest najlepiej przystosowana do obsługi czynności racjonalnych (największa skuteczność z jednoczesnymi najmniejszymi kosztami). Organizacja ta została nazwana przez Webera biurokracją.

Biurokracja jest pierwszą i najważniejsza postawą organizacji formalnej XX wieku jeśli chodzi o maksymalizację użyteczności, optymalizację działań po najtańszych kosztach. Dla Webera określenie biurokracja nie ma kontekstu pejoratywnego (tak jak dla wielu z nas w dzisiejszych czasach). Ma to być po prostu najlepszy sposób do obsługi działań racjonalnych opartych o kalkulacje. Biurokracja jest organizacją, która zastępuje autorytet tradycji oraz indywidualnych osób (ich charyzmę) autorytetem sformalizowanych zasad.

Poszczególne organizacje różnią się między sobą pod względem celów oraz sposobu ich realizacji. Konstrukcyjnym elementem organizacji jest układ pełnionych ról (wykaz pełnionych ról). Ludzie wchodzą do organizacji w celu realizacji określonych działań (odgrywania określonych ról). Ludzie zatem różnią się poprzez zadania stawiane im do wykonania. Organizacja wymaga od nas wcielenia się w dana rolę lecz jednocześnie zachowania pewnego dystansu - po zakończeniu czasu pracy mamy zapomnieć na czym dana rola polega.

Podsumowując - stałym elementem organizacji określającym jest swoistość są więc cele, sposoby ich realizacji oraz układ ról członków organizacji. Oznacza to, że ludzie są zastępowalni, wymienni - wstępują do organizacji i je opuszczają a organizacje trwają niezmiennie. Dla organizacji liczy się nie tyle osobowość, co umiejętności odegrania przypisanych ról. Wraz z upływem czasu, w XXI wieku organizacje przyjmą nowe formy i postawy.

Cechy biurokracji

(typ idealny, Max Weber)

• Podporządkowanie zachowań członków grupy bezosobowym przepisom.

• Ścisły podział obowiązków i kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji. Struktura pionowa z przypisanymi zadaniami.

• Hierarchiczny układ pozycji w obrębie organizacji. Wysmukła struktura, zasada podrzędności i nadrzędności.

• Łączność za pośrednictwem przepływu dokumentów.

• Dokumenty (kancelaria) - zbiorowa pamięć organizacji. Zbiorowa pamięć może mieć charakter strzeżonych magazynów, twardych dysków, akt, archiwów itp. Sposób postępowania z dokumentami ma tutaj bardzo duże znaczenie.

• Profesjonalizacja. Osoby pełniące dane role mają mieć możliwie najwyższe kompetencje.

• Dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających właściwe kompetencje.

• Wymienialność osób.

• Impersonalność. Sytuacja, w której niezależnie od właściwości osobowych urzędnika na danym stanowisku, określona sprawa będzie tak samo dobrze zrealizowana.

• Ścisłe oddzielenie sfery zawodowej od prywatnej.

Wszystkie powyższe cechy są cechami teoretycznymi, dotyczącymi idealnego modelu, który w rzeczywistych warunkach stworzyć jest niezwykle trudno. W praktyce jedynie niektóre z tych założeń są realizowane oraz tylko w pewnym stopniu. Należy także zauważyć, że im większa jest powtarzalność działań tym łatwiej zastosować powyższy model. Gdy jednak wokół nas panują ciągłe zmiany i potrzebne są stałe innowacje, to model ten okazuje się prawie niemożliwy do zastosowania (a także mało efektywny z punktu widzenia odniesionych korzyści z jego wprowadzenia).

Biurokracja - konsekwencje dysfunkcjonalne.

• Nadmierna specjalizacja prowadząca do zawężania perspektywy i niemożności osiągnięcia szerszych implikacji podejmowanych działań.

• Sztywność procedur uniemożliwiająca adaptację do nowych sytuacji lub szybko zmieniających się warunków społecznych.

• „Wyuczona bezradność” i pasywność w obliczu decyzji ryzykownych i nierutynowych.

• „Przesunięcie celów” - nadanie procedurom rangi wartości autotelicznej (a nie tylko instrumentalnej).

• Fenomen „myślenia grupowego” - nadmierna identyfikacja i lojalność wobec organizacji.

• Syndrom „Paragrafu 22” - mnożenie ponad miarę szczegółowych, nieskoordynowanych, czy wzajemnie sprzecznych przepisów.

• Konserwatyzm, rytualizm i opór przeciwko innowacjom.

• Tendencje do oligarchizacji, to jest do opanowywania kontroli nad organizacją przez (najczęściej) nieformalne grono kierujące się własnymi interesami.

• Antyhumanistyczne zagrożenie - tendencja do uprzedmiotowiania administrowanej zbiorowości ludzi.

Socjologia

Wykład 8

18.IV.08

C.d. poprzedniego tematu...

Biurokracja jest jednym z wielu typów organizacji. Jest typem genetycznie pierwotnym powstałym na początku ery przemysłowej. Taka forma organizacji spełniała w zupełności wymagania tamtego okresu jednak wraz z rozwojem cywilizacji, poglądów, ekonomii itp. okazało się, że biurokracja jest formą niewystarczającą.

W XXI wieku nastąpiła zmiana poglądów i pojęcie biurokracji nabrało znaczenia pewnej dewiacji, niemożności, niesprawności. Wynikało to z faktu, że biurokracja nastawiona jest na działania powtarzalne - każda zmiana (a jak wiadomo nowoczesne organizację działają w nieustannie zmieniającym się otoczeniu) powodowała więc problemy i sprawiała, że biurokracja stała się systemem ułomnym.

Metafory w teorii organizacji:

Perspektywa	Metafora	Wyobrażenie organizacji jako...	Wyobrażenie managera jako...
Okresu klasycznego	Maszyny	Maszyny zaprojektowanej i zbudowanej przez kierownictwo w celu osiągnięcia określonych celów.	Inżyniera projektującego, budującego i kierującego maszyną organizacyjną.
Modernistyczna	Organizmu	Żywego ustroju spełniającego funkcje niezbędne do przetrwania, zwłaszcza przystosowania się do wrogiego otoczenia.	Niezależnej części ustroju o zdolnościach przystosowania się.
Symboliczno - interpretująca	Kultury	System znaczeń stosowanych i utrwalanych w wyniku stowarzyszania się ludzi mających wspólne wartości, tradycje i zwyczaje.	Artefaktu pragnącego być symbolem organizacji.
Postmodernistyczna	Kolażu	Kolażu złożonego z fragmentów wiedzy i zrozumienia w celu stworzenia nowej perspektywy odnoszącej się do przeszłości.	Teoretyka, który jest artystą.

Wszystkie te perspektywy są oczywiście jedynie modelami, punktami odniesienia w podziale podejść do organizacji. Pierwsze trzy perspektywy są raczej historyczne, chociaż ich przejawy i elementy są wciąż obserwowane w wielu organizacjach.

Metafory są traktowane jako sposoby charakterystyki podejścia do organizacji w poszczególnych okresach.

Organizacja jako organizm, to nacisk na ciągły proces utraty i przywracania stanu równowagi, płynność relacji w świetle zmian otoczenia, potrzeba ciągłej adaptacji jako element niezbędny funkcjonowania każdej organizacji (jej przetrwania).

Metafora kultury idzie o krok dalej - ukazuje organizację nie tylko jako coś, co jest stworzone, lecz zwraca uwagę na fakt, iż do funkcjonowania organizacji konieczne są pewne wartości, symbole, mity - sfery ludzi określane mianem symbolicznym (kulturowym). Sfera ta powstaje podczas działania organizacji i jest jej nieodłączna częścią.

Metafora kolażu - proces nieustannej modyfikacji, reprodukcji, ciągłe zmiany wzorców, celów itp.

Innym ważnym podziałem organizacji jest podział na:

1. Organizacje sektora prywatnego - świat gospodarek, organizacje gospodarcze.

2. Organizacje sektora publicznego - administracja, służba zdrowia itp.

3. Organizacje sektora pozarządowego - organizacje pozarządowe Non-Government Organizations oraz Non-Profit Organizations

Organizacje sektora pozarządowego:

Naszym przedmiotem zainteresowania z socjologicznego punktu widzenia będą wyłącznie organizacje sektora pozarządowego. Znaczenie tego sektora bardzo szybko rośnie we współczesnym świecie. Organizacje non-profit kojarzone są ze zjawiskami wolontariatu oraz aktywności obywatelskiej. Sektor ten świadczy o sile społeczeństwa obywatelskiego. Polega na ładzie porozumień poziomych - współdziałanie obywateli, organizowanie się do realizacji własnych działań.

P. Drucker - guru teorii organizacyjnych - zwraca uwagę, że sektor pozarządowy daje ludziom szansę wniesienia własnego wkładu do wymiaru życia społecznego (do organizacji społecznej). Daje możliwość kształtowania i spełniania poczucia obywatelskości. W dzisiejszych czasach istnieje bowiem bardzo silna potrzeba przywrócenia poczucia związku ze społecznością - związku z obywatelskością.

W świecie indywidualności jednostka nie może już liczyć na sąsiadów o tych samych poglądach, żyjących w tym samym świecie, tymi samymi problemami (tak jak miało to miejsce w dawnych społecznościach wiejskich). Współcześnie, po zerwaniu więzi z miejscem zamieszkania, ludzie potrzebują silnej więzi ze społecznością. Pragną mieć związki (społeczne) z innymi ludźmi poza miejscem pracy, na zewnątrz, mieć poczucie przynależności. Potrzeby te mogą być spełnione właśnie dzięki sektorowi pozarządowemu organizacji.

W USA instytucje społeczne zatrudniają olbrzymią liczbę ludzi, natomiast szacunkowe badania przewidują, że w 2009 roku liczba zatrudnionych w organizacjach non-profit w USA wyniesie 120 milionów. osób, każda z tych osób będzie prawdopodobnie pracować po około 5 godzin w ciągu tygodnia (w działalności społecznej).

Powodem do tak dużego nasilenia się tego rodzaju działalności jest poszukiwanie ze strony ochotników społeczności, zaangażowania, możliwości wniesienia swojego wkładu w sferach innych niż tylko miejsce pracy. Ludzie odczuwają coraz częściej potrzebę czynienia czegoś ważnego, wartościowego, znaczącego. W ten sposób zdobywają poczucie obywatelstwa w sektorze społecznym i poprzez sektor społeczny. Każdy kraj potrzebuje rozwiniętego sektora non-profit, by przywrócić system więzi i stworzyć aktywne obywatelstwo.

Cechy sektora pozarządowego:

• Dominacja działań nieprofesjonalnych, wprawa nabywana w działaniu i praktyce.

• Doświadczenia indywidualne i wiedza potoczna podstawą oceny zjawisk i procesów.

• Pionierstwo i eksperymentowanie, parcie ku reformom.

• Dążenie do zmiany, akcent w ewaluacji działań przeniesiony na sferę emocji.

• Elastyczność, szybka adaptacja do nowych warunków.

• Przewaga programów profilaktyczno-prewencyjnych.

• Bezpośrednie sprawowanie opieki (bez pośredników).

• Indywidualnie adresowane działanie o ograniczonym zasięgu.

• Intensywne stosunki społeczne, dobrowolne uczestnictwo, aktywizacja społeczna.

• Swoboda i szybkość w uruchamianiu i przenoszeniu zasobów.

• Luźna struktura organizacyjna i zarządcza.

• Darowizny i spadki, wpłaty za usługi, dotacje, granty.

• Brak presji w fazie realizacji działania.

W sferze aksjomatycznej (charakterystyka kulturowa) organizacje sektora pozarządowego posiadają następujące cechy:

• Bezinteresowność, dobroczynność, miłosierdzie, miłość bliźniego.

• Działania podejmowane w imieniu mniejszości.

• Dobrowolność, spontaniczność, improwizacja, zmienność, intuicja i ekspresja osobowości.

• Motywacja religijna u podłoża wielu działań.

• Strażnik wartości, dobrowolne działanie, przedsiębiorczość partycypacyjna oraz społeczna, partnerstwo, rzecznictwo ludzi w potrzebie.

• Indywidualizacja, selektywność potrzeb.

• Decentralizacja, deinstytucjonalizacja, subsydialność w procesie zaspokajania potrzeb - ochrona partykularnych interesów i potrzeb.

• Mobilizowanie do samopomocy i pomocy wzajemnej oraz samodzielności.

• Statut i regulamin wewnętrzne.

• Uchwały, decyzje ciał statutowych - rad zarządów.

• Pojęcie „nasz człowiek” - bliskość emocjonalna między dawcami i biorcami, wielowymiarowe interakcje oraz identyfikacja z podmiotem działania.

Instytucja Totalna:

Instytucja (organizacja) totalna - pojęcie wprowadzone w 1975 roku przez Amerykańskiego socjologa Erwina Goffmana - jest to taka forma organizacji społecznej, która charakteryzuje się wyraźnym i specyficznym porządkiem, mająca za zadanie podporządkowanie zachowań ludzi szczególnym rygorom. Instytucje te składają się z personelu oraz wielkiej liczby podobnie usytuowanych jednostek (ludzi) odciętych od szerszego społeczeństwa i podporządkowanych ścisłemu reżimowi często w celu efektywnego przekształcenia ich osobowości. Odcięcie to rozumiane jest w sposób dosłowny - poprzez izolację, mury, druty kolczaste, straż itd.

Do instytucji totalnych zaliczamy:

• Więzienia

• Domy poprawcze

• Obozy koncentracyjne, obozy pracy, gułagi

• Szpitale psychiatryczne

• Internaty szkolne

• Armię (jednostki wojskowe w okresie szkolenia)

Wspólnymi cechami takich organizacji jest dążenie do zniewolenia tożsamości członków oraz likwidacja indywidualności. Jest to wypełniane przy pomocy następujących metod:

• Uniformizacja wyglądu zewnętrznego (np. mundury żołnierzy, lub pasiaki więźniów).

• Ścisłe ograniczenie w zakresie posiadania rzeczy osobistych.

• Poddanie ścisłej dyscyplinie i podporządkowanie personelowi.

• Ograniczenie kontaktów osobistych

Istotnym elementem jest regulamin oraz zespół sformalizowanych norm. Reakcją na naciski jest często powstanie norm nieformalnych.

Instytucje totalne są instrumentami wyrażania przez społeczeństwo przymusu zmiany postaw, nakładanego na jednostki przejawiające nieakceptowane, indywidualne sposoby ujmowania świata społecznego. Celem jest resocjalizacja członków społeczeństwa - narzucenie akceptowanych wzorów, nie burzących akceptowanego porządku. Dyscyplinowanie przez narzucanie praktyk, nawyków oraz stały nadzór.

T: Kultura w ujęciu socjologii.

Kultura należy do grupy czynników współkształtujących życie ludzkie oraz relacje społeczne. Termin „kultura” jest bardzo nadużywany i wieloznaczny, często ma on użytek opisowy (wskazanie co jest kulturą, a co nie) oraz oceniający (odsyła nas do kwestii moralności, określanie jakie zachowania są kulturalne, system norm i wartości danej kultury).

Genetycznie termin „kultura” pochodzi z łaciny - kultura agri - pielęgnacja gleby, ziemi. Nowożytne ujęcie wiąże nas z XIX wiekiem. Kultura rozumiana jako zespół wartości wytworzonych przez człowieka.

W socjologii kulturą jest wszystko to, co powstaje dzięki pracy człowieka, wytwór celowej refleksji i działalności ludzkiej, wszystkie materialne i niematerialne wytwory człowieka. Należy także mieć na uwadze, że aby wytwór wszedł do kultury musi zostać zobiektywizowany.

Ostatecznie definicję kultury można przedstawić następująco:

Kultura - ogół wytworów działalności człowieka, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania zobiektywizowanych i przyjętych w danych zbiorowościach oraz przekazywanych następnym pokoleniom.

Kultura jest jednak kategorią wieloznaczną i wielowymiarową, co potwierdza fakt, iż nie ma uzgodnionego jednoznacznie pojęcia definicji kultury.

Istnieje sześć typów definicji kultury i związanych z nimi aspektów kultury:

1. Definicje opisowo - wyliczające - kultura jako złożona całość, zawierająca w sobie ... wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje oraz inne zdolności nabyte przez człowieka. Wadą tej definicji jest to, że nie opisuje ona wszystkich aspektów kultury.

2. Definicje historyczne- odsyła naszą uwagę na czynniki tradycji konstytuujących kulturę - tradycja, dorobek, dziedziczenie, zabytki, architektura itp. gromadzenie i przekaz zasobów uznanych za wartościowe.

3. Definicje normatywne - kultura jako normy, wartości - podporządkowanie normom jako właściwość zachowań kulturowych.

4. Definicje psychologiczne - kultura jako proces uczenia się, wytwarzania nawyków. Celem kultury jest w tym ujęciu przystosowanie jednostki do życia w społeczeństwie. Kultura jako mechanizm, w którym społeczeństwo zakorzenia się w każdym z nas.

5. Definicje strukturalistyczne - budowa kultury, jej układ oraz analiza elementów wewnętrznych i ich powiązania z elementami innych kultur.

6. Definicje genetyczne - wyjaśnienie pochodzenia kultury, przeciwstawienie kultury naturze, kultura jako produkt społecznego współżycia ludzi.

Według Antoniny Kłoskowskiej kultura stanowi wieloaspektową całość, w której wyróżnić możemy:

• Świadomościową warstwę norm, wzorów i wartości

• Warstwę działań

• Warstwę wytworów działań

Wytwory te mogą być zróżnicowane - przedmioty, ludzie (partnerzy działań), konstrukcje symboliczne (religia, sztuka, nauka - dziedziny najbardziej symbolotwórcze).

Socjologia

Wykład 9

25.IV.08

T: Wartości i normy oraz proces ich przekazywania.

Kontrola społeczna

W jej skład wchodzą:

Wzory zachowań (role)

Proces ich przekazywania i uczenia się (socjalizacja)

Wartości społeczne

Opisują cele ludzkiego działania Określają cele społecznie pożądane

Normy społeczne

Regulują przebieg zachowań Wskazują powinności

Opiniują dany sposób zachowania

Podsystemy normatywne:

• Zwyczajowy

• Obyczajowo-moralny

• Prawny

Działanie dewiacyjne - niezgodne z przyjętymi w danej kulturze/społeczeństwie zachowaniami.

Reguły kultury mają różna siłę oddziaływania (ładunek powinności). Nie wszystkie są tak bezwzględnie obowiązkowe do przestrzegania - jedne bardziej inne mniej.

W typologii Maxa Webera mamy podział działań na nawykowe, afektywne oraz racjonalne. Działania racjonalne opierają się na analizie perspektyw i metod postępowania bądź przyjętych celów. Każde działanie możemy ujmować w kategorii celów, do których te działania mają prowadzić oraz metod postępowania. Regulacji może podlegać zarówno dobór środków jak i cele.

• Normy kulturowe - takie reguły, których przedmiotem są metody działania stosowane do osiągnięcia celu. Normy mówią, co powinniśmy robić.

• Wartości kulturowe - reguły, których przedmiotem są cele działania. Jakie cele są godne, słuszne, właściwe.

Np. Jakość życia staje się wartością wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa. Normy to np. intensywna edukacja, wytężona praca, uparty trening.

Wartości określają, do czego ludzie powinni dążyć, normy natomiast mówią w jaki sposób należy do tego zmierzać. Normy i wartości tworzą system aksjonormatywny.

Reguły kulturowe mogą mieć różną moc - nieść w sobie zróżnicowany ładunek powinności.

1. Imperatywy kulturowe - najwyższy ładunek powinności. Są to nakazy lub zakazy aksjonormatywne np. Dekalog.

2. Przyzwolenia - słabsze natężenie czynnika powinnościowego, dopuszczają pewne zachowania, cele.

3. Zalecenia, preferencje - najsłabsze natężenie, wskazują jakie postępowanie jest godne polecenia lecz nie wymagają niczego.

Reguły kulturowe integrują się w większe całości. Złożone całości tworzą natomiast podsystemy. Zwyczaje, moralność i prawo - są to złożone elementy składowe systemu aksjonormatywnego każdego społeczeństwa.

Zwyczaj - bogata kategoria reguł towarzyszących nam w życiu codziennym (ubiór, sposób spędzania wolnego czasu, rodzaj powitania itp.). Zwyczaje są na poziomie społecznym tym, czym nawyki w sferze indywidualnej. Wiążą się z pewną automatyzacją działania. Odnoszą się od sfer życia codziennego - życia prywatnego i życia w grupach nieformalnych. Regulują, co ma być kwestią naszego życia prywatnego. Jeśli podejmujemy działania niezgodne z panującymi zwyczajami musimy liczyć się z reakcją społeczeństwa, jednak w przypadku zwyczajów jest ona dość słaba (ogranicza się np. plotek na temat naszych poczynań). Miasta zazwyczaj akceptują różnorodność (tolerancja dla sfery odmienności). Sfera zwyczajowa nie obejmuje wkraczania w interesy innych osób - zatem zwyczaje nie dotyczą sfer, w których działanie jednego człowieka jest ważne dla szczęścia innych.

Reguły moralne - dotyczą sfer, w których my swoim działaniem możemy wyrządzać szkodę, naruszać godność, sprawiać ból innym (obrażanie, okradanie, gwałt, zabójstwo itd.). Innymi słowy dotyczą one sfer, w których nasze zachowanie nie jest obojętne, ponieważ zachowanie to odnosi się do relacji z innymi. Naruszenie nakazów moralnych spotyka się z silną reakcją społeczności - np. ostracyzm, banicja, samosąd.

Podsystem prawny - sposób, w jaki strzeże się ważnych sfer. Prawo jest stanowione przez państwo i zawsze związane ze stosowną strukturą. Drugą cechą prawa jest to, iż jest ono kodyfikowane oraz systematyzowane w zbiorach przepisów, aby wyraźnie informować obywateli, co jest zakazane. Na straży prawa stoi wymiar sankcji administrowanych i wymierzanych w imieniu państwa. Im bardziej regulacja prawna jest zbieżna z wymiarem moralnym, tym większa jest legitymizacja prawa.

Styl artystyczny - kanon piękna, reguły etyczne komponowania, malowania, pisania. Wspierają je zazwyczaj pozytywne sankcje.

Moda - wymiar nowatorstwa, oryginalności, kreatywności, wyróżnienia a z drugiej strony bezwzględny dyktat, monopolizacja i dyskryminacja innych. Moda jest więc zestawieniem oryginalności i konformizmu.

Mechanizmy uczenia się elementów systemu aksjonormatywnego.

Peter Berger - „Zaproszenie do socjologii” - według niego najważniejszy wymiar socjologii, to w jaki sposób społeczeństwo zakorzenia się w nas oraz w jaki sposób my jesteśmy obecni w społeczeństwie.

Socjalizacja - jest to ta część wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania według przyjętych wzorów, rozumienia kultury, czyni zdolną do wykonywania i rozumienia określonych ról społecznych. Jednym z wpływów środowiska jest wychowanie - czyli celowe kształtowanie osoby.

Funkcje socjalizacji:

Uczy:

• Panowania nad popędami i potrzebami.

• Zaspokajania ich w sposób uznany za właściwy w danym społeczeństwie.

Wpaja:

• Aspiracje do osiągnięcia danych cech, stanów i rzeczy.

Daje:

• Wiedzę i umiejętności do grania ról społecznych.

• Sprawności i kwalifikacje zawodowe.

Trzy wymiary osobowości:

1. Wymiar biogenny

2. Sfera psychogenna - pamięć, wola, spostrzegawczość, inteligencja itp.

3. Sfera socjogenna - wykształca się w procesie socjalizacji, w procesie wychowania.

Sfera socjogenna ma kilka elementów składowych:

• Pełnione role społeczne.

• Kulturowy ideał osobowości np. ideał rycerza, czy świętego. Obecnie trudno o jednoznaczne ideały ze względu na wielość kultur.

• Jaźń subiektywna - nasze wewnętrzne przekonanie o tym, jacy jesteśmy. Jest ono efektem naszej biografii poczynając od lat dzieciństwa.

• Jaźń odzwierciedlona - nasze wyobrażenie o tym, jak postrzegają nas inni. Jest to konstrukcja złożona, która nie zawsze jest zgodna z prawdą - często nasze wyobrażenia mogą być mylne - jednak jest to ważne dla nas, ponieważ na wrażenie to reagujemy naszym samopoczuciem.

• Pierwiastek indywidualny - każdy z nas ma indywidualny, niepowtarzalny element (indywidualne zróżnicowanie). Nie jesteśmy zatem klonem poprzednich pokoleń ani idealnym odbiciem otoczenia, w którym się wychowywaliśmy - są to granice socjalizacji. Oznacza to, że ludzie pochodzący z tego samego otoczenia i podlegający tym samym wpływom społecznym będą różnić się od siebie, ponieważ każdy z nich ma swoje własne cechy indywidualne.

Socjalizacja obejmuje każdego z nas oraz różne struktury, przez które na nas oddziaływuje.

Struktury te, to:

• Rodzina - pierwsza trwała struktura, grupa pierwotna.

• Grupa rówieśnicza, grupa zabawowa.

• Szkoła - nie tylko z funkcją nauki pisania, czytania, liczenia itp. lecz także z funkcją przekazywania wartości. Szkoła pokazuje nowe otoczenie - odmienne od tego, jakie poznaliśmy do tej pory w rodzinie. Jest to środowisko rywalizacji opierające się na ocenie według kryteriów kompetencji.

• Media - maja one dwojaki udział w procesie socjalizacji:

• Umacnianie i wspieranie innych uczestniczących w socjalizacji instytucji (np. wspieranie rodziny).

• Media mogą być także postrzegane jako potencjalne zagrożenia dla wartości przekazywanych w procesie wychowawczym np. bajki dla dzieci pełne przemocy.

Socjalizacja jest procesem rozwojowym trwającym przez całe życie - rozpoczyna się w dzieciństwie i jest konieczna w wieku dojrzałym. Teraźniejszość to płynne życie polegające na nieustannej zmianie - w tym także zmianie systemów aksjonormatywnych. Wymusza to na nas przyswajanie nowych norm, wartości i zachowań - jednak jest to odmienne od procesu naszego wychowywania, w którym ktoś przedstawiał nam określone normy i wartości; po osiągnięciu dojrzałości następuje proces świadomego kreowania siebie, mamy możliwość częściowego wyboru własnej drogi rozwoju, kariery itp.

Resocjalizacja dobrowolna lub przymusowa - często wymagany jest przy niej pobyt w ośrodku instytucji totalnej.

Kontrola społeczna - zespół czynników kształtujących zachowania jednostek w sposób społecznie pożądany. Czynniki występują w aspekcie statycznym i dynamicznym.

• Aspekt statyczny - system aksjonormatywny.

• Aspekt dynamiczny - społeczne oddziaływanie prewencyjne i represyjne.

• Oddziaływanie prewencyjne - zapobiega zachowaniom dewiacyjnym.

• Oddziaływanie represyjne - gdy stwierdza się rozbieżność między zachowaniem jednostki a wymaganym.

Sankcje społeczne możemy dzielić według różnych kryteriów.

Pozytywne (nagrody) <> Negatywne (kary)

Aktualne <> Perspektywiczne (groźba)

Prewencyjne <> Represyjne

Realne (kara chłosty) <> Symboliczne (ostracyzm towarzyski)

Zachowanie konformistyczne - zachowanie zgodne z przyjętymi regulacjami aksjonormatywnymi.

Zachowanie dewiacyjne (dewiacja - schodzić z drogi) - zachowanie niezgodne z przyjętymi regulacjami aksjonormatywnymi.

Dezorganizacja społeczna.

Kategoryzacja zachowań jednostkowych, grupowych i instytucjonalnych.

• Przestępczość

• Zachowania dezorganizujące rodzinę

• Mogą mieć powody makro-kulturalne np. bezrobocie

• Mogą odsyłać do dewiacji indywidualnych - alkoholizm, przemoc w rodzinie.

• Samoniszczenie

• Alkoholizm

• Narkomania

• Samobójstwa

• Inne autoagresywne zachowania

Dewiacja społeczna

Zachowanie naruszające normę społeczną.

Próby jej wyjaśnienia:

1. Wyjaśnienia biologiczne (Lombrosso, Sheldon) - badanie zależności budowy ciała i uwarunkowań genetycznych, które mogą wpływać na dewiację jednostek.

2. Dewiacja jako czynnik dezintegracji.

Pięć typów reakcji na anomię (wg Roberta Mertona):

• Konformizm

• Innowacja

• Wycofanie

• Rytualizm

• Bunt

• Dewiacja jako zachowanie wyuczone

• Teoria zróżnicowania powiązań Edwina Sutherlanda.

Anomia - pojęcie wprowadzone przez Durkheima - stan nieładu, chaosu. Dotychczas obowiązujące normy i wartości stają się nieaktualne, niejednoznaczne, następuje utrata poczucia dobra i zła, godności. Ludzie widzą, że osoby postępujące niegodnie odnoszą sukcesy. Ludzie przestają się orientować do czego należy dążyć i jakimi metodami. Następuje dezorganizacja członków społeczności.

Robert Merton - anomia, jako stan rozbieżności między wartościami w społeczeństwie a normami prowadzącymi do realizacji celów. Pojawia się, gdy legalne środki odnoszenia sukcesów są ograniczone - nie wszyscy mają dostęp do prawnych środków. Dyskryminacja zawodowa itp. tworzy się wówczas napięcie strukturalne. Istnieje pięć typów postaw związanych z tym napięciem:

• Konformizm - akceptacja celu jako właściwego i posługiwanie się środkami zgodnymi z prawem, by dany cel osiągnąć. (nie jest to dewiacja)

• Innowacja - akceptacja celu, legalne środki zostają wyparte i zastąpione przez środki nielegalne (przestępstwa).

• Rytualizm - rezygnacja z celów, oddanie się tylko prawomocnym środkom np. niewolniczo trzymający się przepisów biurokrata.

• Wycofanie - rezygnacja z gry, odrzucenie zarówno celów zapewniających sukces, jak i środków. Zazwyczaj prowadzi do wykluczenia społecznego (np. bezdomni, sekty).

• Bunt - aktywne odrzucenie systemu norm i wartości lecz z jednoczesnym żądaniem nowych możliwości, wartości, celów i środków umożliwiających ich osiągnięcie.

---