Teoria wychowania jako dyscyplina pedagogiczna
Przedmiot teorii wychowania.
- kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży
- stwarzanie warunków ułatwiających samoaktualizację możliwości jednostki
Trzy główne zadania teorii wychowania.
- formułowanie celów, które będą realizowane w procesie wychowawczym (deontologia-zajmuje się powinnościami)
- projektowanie działalności wychowawczej, czyli sposób i metodę, aby realizować cele
- różne czynniki warunkujące powodzenie lub niepowodzenie realizacji celów.
Z historii teorii wychowania charakterystyka lat:
1945-48, powoływanie się na dorobek pedagogiki międzywojennej; krytyka pajdocentryzmu-pogląd przyznający miejsce centralne dziecka w procesie wychowania; docenianie roli nauczyciela i wychowawcy;
1949-56, wywieranie ideologicznego nacisku na teorię wychowania; pedagogika radziecka jedynym źródłem inspiracji dla teorii wychowania; przywiązywanie wagi do systemu wychowania kolektywnego(metoda wychowania wykorzystująca oddziaływanie zorganizowanej grupy (kolektywu) na jednostkę, podporządkowująca jednostkę celom i normom reprezentowanym przez grupę)
1956-89,badania nad skutecznością form wychowania; nawiązywanie kontaktów z krajami zachodnioeuropejskimi; charakter empiryczno-indukcyjny.
Trzy sposoby uprawiania teorii wychowania.
- refleksja nad wychowaniem oraz systemów wartości i koncepcji człowieka
- przeprowadzanie badań dotyczących procesu wychowania
- sięganie do własnych doświadczeń w zakresie podejmowania z dziećmi i młodzieżą pracy pedagogicznej.
Pojęcie wychowania i jego cechy
Wychowanie w szerokim i wąskim rozumieniu.
- szerokie rozumienie: odnosi się do wychowania skoncentrowanego na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, na sferze motywacji i konkretnych zadań. Obejmuje całą naszą osobowość
- wąskie rozumienie: odnosi się do kształtowania charakteru jednostki (moralności)
Pojęcia „wychowanie” wg. Emila Durkheima:
„wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego”
Klasyfikacje definicji wychowania w ujęciu S. Kunowskiego.
- prakseologiczne (oddziaływanie dwustronne)
- ewolucyjne (proces samorzutnego rozwoju wychowanka)
- sytuacyjne (docenianie środowiska wychowanka)
- adaptacyjne (przygotowanie wychowanka do wymagań i oczekiwań społecznych)
Charakterystyka wychowania jako oddziaływania bezpośredniego i pośredniego.
- bezpośrednie: wychowanie z góry zaprojektowane, tylko osoby dorosłe mogą wywierać wpływ na dzieci i młodzież; wychowanie derektywne - dokonywanie zmian w rozwoju wychowanka (np. z góry wybieranie szkoły dla dziecka)
- pośrednie: pozwolenie, aby wychowanek samodzielnie podejmował ważne w swoim życiu decyzje; wychowanie niedyrektywne - wspomaganie w rozwoju wychowanka, przekazanie odpowiedzialności wychowankowi (samowychowanie), wchodzenie z dziećmi w relacje oparte na współpracy, towarzyszenie w radościach i smutkach, pomoc w realizowaniu możliwości dziecka.
Pojęcie:
Socjalizacja :uspołecznienie, trwa całe życie; szerokie rozumienie - nabywanie społecznej dojrzałości i kompetencji społecznych; wąskie rozumienie - wpływ życia społecznego lub proces oddziaływania społecznego na jednostkę
Inkulturacja - proces wchodzenia przez jednostkę w Zycie kulturalne danego społeczeństwa, czyli wrastanie w charakterystyczną dla niego kulturę.
Różnica między tymi procesami a wychowaniem:
Cechy wychowania |
Cechy procesów |
Świadome, celowe, zamierzone, zaplanowane, dzieci i młodzież biernie, wychowankowie starają się znaleźć racjonalne uzasadnienie pozytywnych wobec nich postaw |
Niekierowane, niezaplanowane, niezależne od woli wychowawców lub wychowanków, występują głównie jako zjawiska współtowarzyszące wychowaniu, przystosowują się wymagań stawianych im przez społeczeństwo i kulturę |
Wartości leżące u podstaw wychowania i opieki.
Wartości wychowania |
Wartości opieki |
- rodowód społeczno-kulturowy - mieszczą się w postulowanym modelu wychowania - wtórne i relatywne w stosunku do wartości opieki - mieszczą się w sferze pożądanych i postulowanych stanów rzeczy, bez których realizacji człowiek „jakoś” żyć - zmienne i przemijające, kształtuje je czas, ideologia, warunki społeczno-polityczne - najważniejsze składniki bytu osobowego, „żeby być”
|
- wynikają z biopsychicznej natury człowieka - zawierają się w realnej osobie i egzystencji podopiecznego - charakter pierwotny i fundamentalny (zachowanie życia, rozwoju, zdrowia) - cechy konieczności i niezbywalności życiowej - charakter trwały, ponadczasowy, nie ulegają ideologią, system społeczno-polityczny - przedmioty potrzeb, składniki „posiadania”, „żeby być”
|
CECHY WYCHOWANIA:
- złożoność: uwarunkowania zachowań ludzkich: zewnętrzne-wszystko co nas otacza, wewnętrzne-osobiste przeżycia i doświadczenia jednostki
- intencjonalność: świadome i celowe oddziaływanie na rozwój wychowanka
- interakcyjność: oddziaływanie dwustronne na zasadzie dwustronnej korzyści
- relatywność: związana z trudnością przewidywania tych samych sytuacji, wynik złożoności procesu wychowania
- długotrwałość: ciągłość i systematyczność
Wychowanie w świetle koncepcji psychologicznych i pedagogicznych
Charakterystyka wychowania według koncepcji:
- behawiorystycznej: bezpośrednie oddziaływanie wychowawcy na wychowanka, polegającym na jawnym kierowaniu jego rozwojem. Uprzedmiotowienie wychowanka, traktuje się go jako tworzywo pozbawione własnych koncepcji i aktywności.
- humanistycznej: postępowanie niederektywne, tj. wykluczające narzucanie dzieciom i młodzieży czegokolwiek. Wychowanie ma stwarzać odpowiednie warunki, sprzyjające samorealizacji wychowanka.
Cechy człowieka, który osiągnął najwyższy poziom samoaktualizacji według A. H. Maslowa.
- pełniej, mniej schematycznie i bardziej trafnie spostrzega ludzi i przedmioty
- ma pozytywną samoocenę; nie jest nastawiony obronnie
- jest spontaniczny w swym myśleniu, odczuwaniu i zachowaniu
- jest skoncentrowany na problemach, nie zaś na własnym „ja”. Źyje sprawami, które uważa za ważne
- dobrze znosi samotność
- przezywa uniesienia, zdumienia, grozę, poczucie potęgi, a także i bezradności, zagubienia
- interesuje się społeczeństwem i miłuje ludzkość, współdźwięczny z nią. Nie żywi wrogości do ludzi
- nawiązuje bliższe kontakty z niewieloma ludźmi., lecz są one nacechowane głębią i powagą
- znajduje większe zadowolenie niż inni w samym dążeniu do celu
- ma poczucie humoru, lecz jest to humor raczej filozoficzny niż złośliwy
- jest pod jakimś względem twórczy, oryginalny
- nie jest oderwany od kultury, lecz także nie jest od niej nazbyt zależny
Charakterystyka koncepcji pedagogicznej:
- J. Korczaka: domaga się bezwzględnego przestrzegania niezbywalnych praw dziecka, tj. prawo do szacunku, radosnego dzieciństwa, współdecydowania o własnym losie itp. Troska o rozwój samorządności dzieci i młodzieży , która przejawia się w różnych formach aktywności.
- A. Kamińskiego: stanowi udaną próbę wskazania możliwości wykorzystania harcerstwa w pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły.
- C. Freineta: polega na stanowczym przeciwstawianiu tradycyjnym metodom nauczania i wychowania np. technik szkolnych - wg autora istota tych technik jest zdobywanie wiedzy po omacku.
Wartości źródłem wychowania
Pojęcie wartości w ujęciu teorii wychowania.
Wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi cel dążeń ludzkich.
Trzy sposoby istnienia wartości:
- obiektywny: właściwość przedmiotów istniejąca niezależnie od tego, jak ludzie je oceniają. Są automatyczne i zewnętrzne, charakter powszechnie obowiązujący, np. dobro, prawda, piękno.
- subiektywny: właściwości ukształtowane przez człowieka. Są wytworem ocen.
- obiektywno-subiektywny: wartość ma w sobie cos istniejącego niezależnie od osoby oceniającej i coś przez nią zdeterminowanego.
Klasyfikacja wartości według E. Springera
- teoretyczne: dla ludzi, którzy cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka
- ekonomiczne: dla ludzi ceniących dobro materialne
- estetyczno-artystyczne: dla ludzi ceniących przeżycia piękna i harmonii
- społeczne: bezinteresowne działania na rzecz innych
- polityczne: władza i wpływy
- religijne: prawda, której źródłem jest religia (wiara w Boga)
Klasyczna triada wartości.
Preferowanie wartości uniwersalnych w wychowaniu.
- altruizm: niesienie pomocy, uświadamianie sobie potrzeby okazywania innym troski
- tolerancja: skłonność do zgody na myślenie, działanie inne niż nasze
- odpowiedzialność: zobowiązanie jednostki, aby wypełniała ona wyznaczone czynności w sposób w miarę swych możliwości
- wolność: działania, decyzje i wybory, które są zgodne z naszymi wartościami
- sprawiedliwość: gotowość oddawania każdemu tego, co mu się należy
Cele wychowania
Pojęcie celu wychowania
- to pewien postulowany stan osiągany w wyniku oddziaływań wychowawczych.
Klasyfikacja celów wychowania w ujęciu A. Guryckiej.
- kreatywne: typu „wywołać…”, „ukształtować…” np. nowe zachowania, poglądy
- optymalizujące: typu „zwiększyć…”, „poszerzać…” np. wrażliwość, zaangażowanie
- minimalizujące: typu „osłabić…”, „ograniczać…” np. agresję, nadmierną wrażliwość
- korekcyjne: typu „przekształcić…”, „zmienić…” np. postawę, przekonania
Charakterystyka trzech nurtów celów wychowania w ujęciu M. Ossowskiej.
- nurt mądrości życiowej: np. konieczność przynoszenia ulgi w ludzkim cierpieniu
- nurt perfekcjonistyczny: np. troska o własna doskonałość
- nurt społeczny: kształtowanie postawy, która cechuje jednostkę
Cele wychowania w ujęciu W. Brezinki.
- aspekt rozwojowy: ochrona dziecka przed złym wpływem. Wspomaganie rozwoju psychicznego i fizycznego
- aspekt społeczny: naśladowanie przez wychowanka postaw opiekuna
- aspekt kulturowy: przyswajanie materialnego i duchowego dorobku ludzkości
- aspekt religijny: wsparcie ze strony religii
Warunki skutecznego realizowania celów wychowawczych.
- zgodność celów wychowania z wartościami uniwersalnymi
- uwzględnianie celów nadrzędnych i podrzędnych
- uwzględnianie celów krótko- i długotrwałych
- uwzględnienie celów dostosowanych do zaistniałej sytuacji wychowawczej
- rezygnacja z nadmiernej ilości celów wychowania
Psychospołeczne warunki skutecznego wychowania
Różnice między podmiotowym a instrumentalnym traktowaniem ucznia.
- podmiotowe: poszanowanie ich prawa do własnej niezależności i odrębności
- przedmiotowe(instrumentalne): wychowanek jako tworzywo wymagające zmian przez zaprogramowane oddziaływania z zewnątrz.
Akceptacja, empatia, autentyzm, personalizm, w podmiotowym traktowaniu uczniów.
- akceptacja: zakłada uznanie dzieci i młodzież takimi, jakimi są naprawdę, tj. bez stawiania specjalnych warunków
- empatia: każdy żyje w swym własnym wewnętrznym świecie. Centrum świata wewnętrznego to on sam
- autentyzm: konieczność szczerego wyrażania swoich uczuć i przekonań
- personalizm: doktryna stawiająca ponad wszelka rację stanu podstawową wartość osoby ludzkiej
Charakterystyka demokratycznego, liberalnego i autokratycznego stylu wychowawczego.
- demokratyczny: okazywanie wychowankom życzliwości i rozumienia, pozyskiwanie sympatii, zaufania (styl dominujący)
- autokratyczny: zobowiązanie nauczyciela do przejmowania odpowiedzialności za zachowanie wychowanka
- liberalny: dawanie dzieciom możliwie szerokiego zakresu swobody (styl negowany)
Metody wychowania
Pojęcie metody wychowania.
- systematycznie stosowane sposoby postępowania wychowawczego lub powtarzalne czynności zmierzające do urzeczywistnienia celów, jakie stawia sobie wychowawca
Warunki skutecznego wykorzystania metod wychowania
- umiejętność posługiwania się dana metodą
- zaistniała sytuacja wychowawcza
- cechy osobowości wychowanka
- doświadczenia nabyte przez wychowanka
- aktualnie oddziałujące wpływy środowiska na wychowanka
- zgodność z psychospołecznymi warunkami efektywności oddziaływań wychowawczych
- odpowiednie podejście wychowawcy do wychowanka
Klasyfikacja metod wychowania według kryteriów oddziaływań indywidualnych i grupowych.
oddziaływania indywidualne:
- metoda modelowania (przykładu): przyswajanie zaobserwowanych zachowań, nabywanie nowych oraz modyfikowanie dawniej już zaobserwowanych. Istota to obserwacja.
- metoda zadaniowa: polega na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnych zadań, których wykonanie prowadzi zwrotnie do konstruktywnych zmian. Istota to działanie/praktyka.
- metoda perswazyjna: polega na uświadamianiu dziecku obowiązków i powinności, jakie mają wobec społeczeństwa oraz na przypominaniu przysługujących im praw. Istota to słowo. Powinna zakończyć się aforyzmem, czyli tzw. złotą myślą.
- metoda karania: sposób oddziaływania wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar
- metoda nagradzania: polega na promowaniu zachowań pożądanych z wychowawczego punktu widzenia za pomocą udzielania pochwał lub przyznawanie nagród
oddziaływania grupowe: polega na aktywizowaniu dzieci i młodzież w działalności zespołowe i samorządowe. Spodziewany efekt uzyskuje się przeważnie dzięki odpowiednio zorganizowanej działalności
- metoda organizowania działalności zespołowej: polega na tworzeniu w klasie szkolnej lub grupie kilkuosobowych zespołów, celem omówienia interesujących problemów wychowanków
- metoda organizowania działalności samorządnej: polega na umożliwieniu wychowankom współudziału w decydowaniu o wspólnych sprawach i wykonywaniu przez nich konkretnych zadań
Techniki oddziaływań wychowawczych
Różnica między metodami wychowania a technikami oddziaływań wychowawczych.
Klasyfikacja technik oddziaływań wychowawczych
techniki wymiany opinii: (cecha konstytutywna to wymiana opinii dzieci i młodzieży)
- burzy mózgów ( A.F. Osoborna)
- decyzji grupowej (pomocna w przyswajaniu grupie norm współżycia i współdziałania)
- sondażu opinii (próba uprzystępnienia jednemu z uczniów tego, jak „widzą” go inni
- ekspresji słownej (umożliwienie wychowankom swobodnego wyrażania myśli i uczuć w formie utworu pisemnego, a następnie wspólnym umówieniu)
- kontaktów międzyludzkich (rozwijanie umiejętności słuchania, nawiązywanie bliskich kontaktów z innymi
2. techniki oparte na dramatyzacji: (odwołują się do organizowania różnych scenek wraz z dialogami)
- socjodramatyczna (wspólne omawianie problemów , odgrywanie spontaniczne scenek związanych z problemem)
- gier dramatycznych (omawianie problemów o szerszym znaczeniu, zachowania uczniów poza obrębem szkoły)
- dramy (sposób organizowania procesu uczenia się, wielostronne rozwijanie osobowości uczniów
3. techniki wzmocnienia pozytywnego i negatywnego: (próba przeciwstawienia się zachowaniom negatywnym z wychowawczego i moralnego punktu widzenia)
- wzmocnienia pozytywnego (odwoływanie się do pochwał i nagród)
- wzmocnienia negatywne (szynka interwencja, słowne upomnienia, potracenie punktów, chwilowa izolacja)
4. techniki oddziaływań niewerbalnych: (wysoko cenione techniki wychowawcze)
- swobodnej ekspresji plastycznej (samorzutne uzewnętrznienie swych przeżyć za pomocą rysowania)
- ignorowania zachowań niepożądanych (bagatelizowanie przez wychowawcę drobnych i szybko przemijających uchybień wychowanków)
5. techniki organizowania czasu wolnego:
- rekreacji kulturowo-rozrywkowej (rekreacja bierna i czynna)
- rekreacji twórczej (szeroki zakres zajęć plastycznych, muzycznych, technicznych i konstrukcyjnych
- rekreacji fizycznej (łatwe do stosowania i cieszą się dużym uznaniem wychowanków
- rekreacji przez działalność społeczną (przyswajanie przez wychowanków zachowań podporządkowanych dobru wspólnemu)
Dziedziny wychowania
Charakterystyka dziedziny wychowania:
- moralnego: ma na celu zapoznanie wychowanków z normami określającymi ludzkie powinności.
- estetycznego: rozwijanie wrażliwości wychowanków na takie zjawiska jak piękno i uroda
- seksualnego: ogół oddziaływań i wpływów zmierzających do kształtowania wychowanków postawy szacunku wobec płci odmiennej oraz takich uczuć wzajemnych jakie łączą dziewczyny i chłopców
- patriotycznego: wdrażanie lub przyuczanie do umiłowania własnej ojczyzny i narodu, łącznie z gotowością do wyrzeczeń.
Podstawowe środowiska wychowawcze
Funkcje rodziny:
- prokreacyjna(biologiczna): cel to zrodzenie potomstwa, zapewnienie ciągłości społeczeństwa, zaspokojenie potrzeb erotyczno-seksualnych małżonków;
- opiekuńcza: udzielanie konkretnej pomocy członkom rodziny w różnych sytuacjach życiowych;
- gospodarcza(ekonomiczna): zapewnienie członkom rodziny niezbędnych warunków do utrzymania przy życiu; dostarczenie dóbr materialno-bytowych;
- wychowawcza(socjalizacyjna): wprowadzenie członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne, łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami zachowań i wartościami kulturowymi
- stratyfikacyjna: gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej
Warunki prawidłowego spełniania funkcji wychowawczych w rodzinie
- zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dzieci (bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania i samourzeczywistnienia)
- dostarczanie pożądanych społecznie wzorów zachowań
- przekazywanie i przyswajanie wartości, norm i zasad współżycia i współpracy w danym społeczeństwie
- umożliwienie dzieciom aktywnego udziału w różnych czynnościach i obowiązkach domowych
- rozwijanie i rozszerzanie kontaktów międzyludzkich, tj. pogłębianie u dzieci więzi emocjonalnych z krewnymi, przyjaciółmi i znajomymi
Typologia rodzin
- pełna
- złożona z dwojga rodziców i dzieci, połączonych ze sobą silną więzią emocjonalną, w której się przestrzega powszechnie uznawanych norm, zasad, wartości i ideałów
Style wychowania w rodzinie
- demokratyczny: polega na nawiązywaniu przez rodziców przyjacielskich kontaktów z dziećmi, liczenie się z ich potrzebami i zdaniem; ważny jest podział obowiązków
- autokratyczny: mało skuteczny i niepożądany; duży dystans między rodzicami i dziećmi, kontakty są formalne; traktowanie dzieci instrumentalnie (przedmiotowo); dzieci w lęku przed karą, niska samoocena;
- liberalny: mało preferowany w wychowaniu; niemal całkowite pozostawienie dzieci samym sobie, niewtrącanie się w ich sprawy, pozbawienie wszelkiej kontroli nad dzieckiem
- niekonsekwentny: równie szkodliwy jak autokratyczny i liberalny; brak spójności oddziaływań wychowawczych; zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko;
Ogólna charakterystyka szkoły jako instytucji kształcenia i wychowania
Szkoła zajmuje się kształtowanie i wychowywaniem. Odpowiedzialni za realizację programów szkolnych są: dyrektor, rada pedagogiczna, a nawet rodzice i uczniowie ( szczególnie samorządy uczniowskie)
Klasa szkolna jako grupa rówieśnicza
„dwie jednostki lub więcej pozostają ze sobą w bezpośredniej interakcji, gdy mają względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i maja względnie rozwiniętą strukturę”.
Struktura klasy szkolnej
układ powiązanych ze sobą pozycji; wzajemne sympatie i antypatie między uczniami w klasie wydzielają strukturę klasy
Formalny i nieformalny nurt w życiu klasy
- nurt formalny: uczniowie nie zawsze mają możliwość np. zaspokojenia potrzeb uznania.
- nurt nieformalny: uczniowie czują się swobodniej w klasie; są bardziej otwarci i zaspakajają swoje potrzeby
Pożądana wychowawczo struktura klasy
- Struktura stosunkowo zwarta: połączenie nurtu formalnego i nieformalnego; pozycje uczniów w klasie są wyrównane; akceptacja, rozumienie i uznanie wśród rówieśników.
Normy klasy szkolnej
- normy grupowe: normy „wypracowane” przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny układ odniesienia, regulujący ich zachowanie w różnych sytuacjach.
* Normy w klasie wg A. Janowski:
- dotyczące zadania, regulujące metody i sposoby postępowania niezbędne do realizacji celu grupowego
- regulujące interakcje w grupie - powodujące przewidywalność zachowań niektórych osób i zapobiegające pojawianiu się konfliktów
- dotyczące postaw i przekonań, określające, jakie postawy są w grupie pożądane, jakie zaś negowane
- dotyczące zewnętrznych zachowań, np. regulujące sposób ubierania się, uczesania czy postępowania