Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 11:

Francja w XVIII w.: w stronę rewolucji

I. Polityka wewnętrzna w okresie panowania Ludwika XV

1. Po śmierci Ludwika XIV (1715) tron objął małoletni prawnuk króla Ludwik XV, zaś faktyczne rządy przeszły w ręce regenta Filipa Orleańskiego

2. Regent pod naciskiem arystokracji początkowo przeprowadził szereg zmian w systemie sprawowania władzy osłabiających pozycję władcy, jednak wykorzystując trudności finansowe (gigantyczny dług 3 mld liwrów pozostawiony przez Ludwika XIV) oraz nieudolność nowych władz zdominowanych przez arystokrację w 1718 r. przywrócił system panujący za Ludwika XIV; jednocześnie do 1720 r. zdusił bunty organizowane przez pretendenta do tronu Filipa hiszpańskiego (wnuka Ludwika XIV, który na mocy pokoju po wojnie o sukcesję hiszpańską został odsunięty od dziedziczenia we Francji)

3. Filip Orleański zdusił również opozycję parlamentu paryskiego przywracając prawo zmuszenia parlamentu do podpisania edyktów królewskich (bezpośrednio po śmierci Ludwika XIV parlament odzyskał prawo odmowy rejestracji edyktów królewskich)

4. Ludwik XV objął rządy w 1723 r., jednak przez cały okres swego panowania nie sprawował ich osobiście - na politykę państwa największy wpływ obok pierwszych ministrów miały metresy królewskie i dworskie koterie; na straży spokoju wewnętrznego stała tajna policja z tzw. „czarnym gabinetem” kontrolującym prywatną korespondencję

5. Do końca lat dwudziestych w polityce wewnętrznej dominował ostry kurs wobec wszelkich objawów opozycji wobec systemu absolutystycznego; szczególnie ostro rozprawiono się z zamieszkami wywołanymi dewaluacją luidora (jego wartość spadła z 27 do 20 liwrów)

6. Pewne złagodzenie kursu nastąpiła wraz z objęciem funkcji pierwszego ministra przez kardynała Fleury (zm. 1743); w tym okresie, w latach 1731-1747 wprowadzono sukcesywnie w życie nowo opracowane, jednolite dla całego kraju, prawo cywilne

7. W 1748 r. po zakończeniu wojny o sukcesję austriacką w związku z fatalnym stanem skarbu przeprowadzono próbę wprowadzenia nowego systemu podatkowego (tzw. dwudziestnicy obciążającej równo wszystkich również uprzywilejowanych); nowe rozwiązanie wzbudziło powszechny sprzeciw i w efekcie odwołanie reform

8. Konsekwencją nieudanych reform był konflikt (1753) pomiędzy dworem i wspierającymi go arystokracją i hierarchia kościelną a parlamentami (m.in. paryskim, w Langwedocji, Gujennie, Prowansji), co spowodowało paraliż wymiaru sprawiedliwości; ostatecznie spór został załagodzony, ale nie zażegnany, pozostawiający pewną siłę parlamentom lokalnym, przede wszystkim paryskiemu

9. W latach następnych w związku z wojną siedmioletnia dwór królewski ponownie prowadził próby wprowadzenia reform podatkowych (ponownie próbowano wprowadzić dwudziestnicę), które spotkały się z kolejnymi protestami parlamentów, szczególnie paryskiego; próba obalenia wpływów parlamentu paryskiego w 1771 r. zakończyła się niepowodzeniem.

10. Ludwik XV zmarł w 1775 r. pozostawiając państwo w głębokim kryzysie finansowym, który przeszedł w stadium chroniczne.

11. Kryzys nie był efektem zastoju gospodarczego (gospodarka francuska rozwijała się w XVIII w. całkiem dobrze - zob. niżej); w XVIII w. rozwój gospodarczy nie był już jednak ściśle związany z polityką monarchii, przeciwnie bardzo wysokie potrzeby finansowe monarchy (na cele militarne i utrzymanie dworu) stały w sprzeczności z interesami mieszczaństwa - objawem tej sprzeczności były konflikty pomiędzy królem a parlamentami.

II. Oświecenie

A. Idee oświecenia

1. Podstawą filozofii oświeceniowej był racjonalizm, głoszący potęgę poznawczą rozumu; oświeceniowy racjonalizm głosił, że źródłem wiedzy jest doświadczenie kontrolowane przez rozum w celu weryfikacji prawdy; odrzucał całkowicie elementy wiary

2. Istotną cechą filozofii oświeceniowej był krytycyzm, odnosił się on zarówno do kwestii ściśle filozoficznych i metodologicznych z krytyką pojęć na czele

3. Człowiek został uznany za twór i część przyrody, stąd wielu przedstawicieli filozofii oświeceniowej stało się ateistami lub deistami, wierzącymi w istnienie Istoty Najwyższej, która wszakże nie ingeruje w życie świata materialnego

4. Jedną z podstawowych cech obecnych w filozofii oświeceniowej był jej utylitaryzm, dążenie do zmiany stosunków społecznych i ustrojowych, do poprawienia świata i ludzkości

5. Filozofia oświeceniowa narodziła się w Anglii wraz rozpowszechnianiem się tendencji liberalnych na przełomie XVII i XVIII w., myślicielem, którego uznaje się za twórcę filozofii oświeceniowej, był John Locke (1632-1704), niebagatelną rolę odegrali również jego następcy - George Berkeley (1685-1753) i David Hume (1711-1776)

6. Jednak popularyzacja idei oświeceniowych dokonała się za sprawą myślicieli francuskich, przede wszystkim Woltera (1694-1778), który sam nie stworzył żadnego systemu filozoficznego, ale przyczynił się w największym stopniu do rozpropagowania myśli oświeceniowych; Wolter był w tym sensie bardziej popularyzatorem - w swoich pismach, powieściach, dramatach czy esejach piętnował to co oświecenie uważało za zabobon i ciemnotę, atakował kler i religię itd.; jego celem było zreformowanie społeczeństwa, przy czym wierzył bardziej w siłę sprawczą oświeconych monarchów niż w możliwości przekształcenia istniejącego stanu rzeczy przez lud

7. Obok Woltera doniosła rolę w rozpropagowaniu idei oświeceniowych odegrali twórcy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (m.in. Diderot, d'Alembert); Diderot, główny twórca Encyklopedii, ponad wszystko postawił przyrodę - tylko te fakty, które się w niej mieszczą są rzeczywistością, Bóg - według Diderota - nie mieści się w ramach przyrody, zatem go nie ma; odejście człowieka od przyrody spowodowało nieprawości społeczne: hierarchię, tyranię, brak równości

8. Filozofia wieku oświecenia poza zarysowanymi na wstępie ogólnymi cechami wspólnymi była dość zróżnicowana i każdy z ówczesnych myślicieli reprezentował często odmienny sposób spojrzenia na otaczający go świat; w ramach tej epoki występowały obok siebie bardzo różne postacie jak Wolter i Jan Jakub Rousseau

2. Myśl polityczno-ustrojowa

1. W okresie oświecenia narodziły się idee polityczno-ustrojowe, które odegrały i odgrywają kluczową rolę w zrozumieniu przemian politycznych i społecznych w następnych stuleciach

2. Najważniejszą ideę ustrojową oświecenia przedstawił Charles de Montesquie (Monteskiusz, 1689-1755), odegrała ona niepoślednią rolę przy tworzeniu późniejszych systemów konstytucyjnych:

1. gwarantem zabezpieczenia wolności człowieka jest trójpodział władzy państwowej na ustawodawczą, sadowniczą i wykonawczą, przy czym każda z nich musi znajdować się w innym ręku

2. władza ustawodawcza powinna stanowić prawa i kontrolować ich wykonanie, nie może jednak sięgać po bezpośrednie zarządzanie lub orzekanie wyroków sądowych

3. władza wykonawcza musi być silna i samodzielna w działaniu a ograniczona jedynie prawami i ustawami, których sama stanowić nie może

4. sędziowie powinni być w orzecznictwie niezawiśli, jednak rola ich sprowadzać się miała do stosowania odpowiednich ustaw i przepisów, nie zaś do ich interpretowania

5. wolność w ujęciu Monteskiusza to prawne zabezpieczenie jednostki i zbiorowości przed samowolą monarchów i magnatów, ale także przed ochlokracją (rządami motłochu) i anarchią

6. Monteskiusz podkreślał również potrzebę wolności ekonomicznych - wolności handlu, przemysłu, inicjatywy

7. według Monteskiusza istotne było zagwarantowanie przez prawo wolności druku, słowa i zgromadzeń

3. Drugą niezwykle ważną postacią, której twórczość wywarła silny wpływ na narastające nastroje rewolucyjne w ówczesnej Francji, był Jan Jakub Rousseau (1712-1778):

1. Każdy człowiek rodzi się wolny i równy innym ludziom - powyższe stwierdzenie stanowiło przełom w podejściu ludzi do zjawisk społecznych

2. według Rousseau każdy ustrój społeczny był złem jako dzieło człowieka przeciwne naturze

3. największym złem ustroju społecznego jest fakt, iż rodzi on nierówność między ludźmi, ponieważ - gdy powstała własność - społeczeństwo podzieliło się na posiadających i nieposiadających, na panów i poddanych

4. państwo powstało jako wyraz umowy społecznej w celu utrwalenia podziałów i utrwalenia pokoju

5. ze względu na to, że powrót do dawnych, naturalnych form bytowania człowieka stał się niemożliwy należy przywrócić umowie społecznej właściwy sens:

• źródłem władzy jest naród, lud; żadna jednostka nie może uzurpować sobie władzy nad innymi;

• podstawowym zadaniem władzy, pochodzącej stąd, iż każdy człowiek we własnym interesie dobrowolnie zrzeka się na jej rzecz pewnych części swej niczym nie ograniczonej wolności na zasadzie umowy, jest zabezpieczenie wolności i równości obywatelskiej;

• wolność człowieka posiada jedno ograniczenie konieczność nieszkodzenia innym, na straży tego powinna stać władza;

• jeśli władza działa niezgodnie z umową społeczną należy ją obalić

Nowe doktryny ekonomiczne

1. Fizjokratyzm - był doktryną stworzoną w drugiej połowie XVIII w. we Francji przez Francois Quesnay'a (1694-1774) i grupę myślicieli wśród których był późniejszy minister Ludwika XVI Anne Robert Turgot:

1. Fizjokraci wyprowadzili swą teorię ekonomiczną z prawa natury, do którego należą m.in. wolność osobista, interes osobisty jako podstawowy motor działania człowieka, swoboda inicjatywy

2. Według tej teorii podstawę stosunków społecznych powinna stanowić własność prywatna chroniona przez państwo (najlepiej monarchię konstytucyjną, której byli zwolennikami)

3. Rozwój gospodarczy kraju jest możliwy wtedy gdy w procesie produkcji powstają nadwyżki konieczne dla inwestycji i dla dostarczenia środków utrzymania ludziom nie pracującym produkcyjnie; zdaniem fizjokratów nadwyżki takie powstają tylko w rolnictwie, a zatem praca na roli jako jedyna była pracą produkcyjną,

4. Ponieważ jednak małe gospodarstwa dostarczają niewielkich nadwyżek, fizjokraci byli zwolennikami wielkiej własności ziemskiej

5. Społeczeństwo według fizjokratów dzieliło się na trzy klasy społeczne: wielkich właścicieli ziemskich, rolników uprawiających ziemie metodami intensywnymi oraz klasę jałową, do której zaliczono wszystkich pozostałych - kupców, rzemieślników - fizjokraci uważali ich pracę za pożyteczną, jednak nieprodukcyjną, nie tworzącą nowych wartości, lecz jedynie przetwórczą

6. Fizjokraci byli zwolennikami wolnej konkurencji, przeciwstawiali się polityce protekcjonizmu, tworzeniu monopoli, uciskowi; ich zdaniem powinien być jeden podatek, od czystego produktu

2. Adam Smith i początki Ekonomii Politycznej

1. twórcą nowożytnej ekonomii był angielski myśliciel Adam Smith

2. Według Smitha główną przesłanką rozwoju sił wytwórczych w Anglii stanowił nowy podział pracy wynikający ze zmienionych form organizacji produkcji, akumulacja kapitału oraz inwestowanie kapitałów w rozbudowę nowych stanowisk pracy

3. Smith jako pierwszy sformułował tzw. prawo wartości mówiące, że wartość wytworzonych towarów jest zależna od pracy włożonej w procesie produkcji w ich wykonanie

4. O bogactwie narodów decyduje nie ilość kruszców, jak sądzili merkantyliści, lecz masa towarowa wytworzona zarówno przez rolnictwo jak i przez przemysł

5. Według Smitha życie gospodarcze kraju nie wymaga ingerencji państwa. Produkcja i wymiana wykazują tendencję do utrzymywania stałej równowagi, wolna konkurencja stanowi istotny czynnik tej autoregulacji

6. Społeczeństwem powinna rządzić wolna gra sił ekonomicznych, zabezpieczająca harmonijny rozwój społeczeństwa i interes jednostek

III. Gospodarka francuska XVIII w.

1. Rolnictwo

1. Rolnictwo francuskie w XVIII w. było mieszaniną dawnych elementów mających swoje korzenie jeszcze w systemie feudalnym oraz rozwiązań nowych zapoczątkowanych w rolnictwie niderlandzkim i angielskim

2. Poddaństwo osobiste chłopów na wsi francuskiej właściwie już nie istniało, chłopi w znacznej części byli dzierżawcami, jednak obok świadczeń finansowych chłop-dzierżawca był zobowiązany do niektórych świadczeń rzeczowych

3. Przetrwały również z okresu średniowiecza rozmaite serwituty (grunta gminne, prawa wypasu, zbioru suszu i runa leśnego, połowu ryb itd.)

4. W XVIII w. upowszechniły się w Europie Zachodniej, w tym we Francji, nowe techniki upraw (płodozmian); w większym niż wcześniej stopniu korzystano z nawożenia, co wiązało się z rozwojem hodowli

5. W XVIII w. rozpowszechniła się uprawa ziemniaka

6. Zaczęto stosować nowocześniejsze narzędzia do uprawy pól m.in. lżejszy pług do głębokiej orki

7. W XVIII w. nastąpił zdecydowany wzrost wydajności produkcji rolnej z hektara - we Francji wynosił on 6 ziaren z jednego (było to jednak zdecydowanie słabsze osiągnięcie niż w tym samym czasie w rolnictwie angielskim - 10 ziaren z jednego; w Polsce 4 ziarna z jednego)

B. Wytwórczość i handel

1. W latach trzydziestych XVIII w. generalny kontroler finansów Orry de Fulvy usiłował wskrzesić merkantylistyczną politykę Colberta

2. Powstały nowe scentralizowane manufaktury królewskie produkujące artykuły tekstylne i papier - rozlokowane je w okolicach Tours, Argenton i Angouleme

3. Wybudowano sieć dróg łączących poszczególne ośrodki przemysłowe i handlowe

4. Niezależnie od polityki państwa w XVIII w. Lyon wyrósł na wielki ośrodek jedwabnictwa; rozwój przedsiębiorstw włókienniczych w coraz większym stopniu był związany z masowym odbiorcą - wielkie zakłady włókiennicze rozwinęły produkcje lekkich tkanin drukowanych z przeznaczeniem dla uboższej ludności i na eksport

5. Obok włókiennictwa w XVIII w. we Francji zaczęło się rozwijać wydobycie węgla oraz przemysł żelazny i stalowy - ważnym bodźcem dla rozwoju tych gałęzi były potrzeby armii

6. W latach 1728 - 1746 Francja zwiększyła czterokrotnie swoje obroty w handlu zagranicznym; w tym czasie szybko rozwijały się porty atlantycki np. Bordeux czy Dunkierka

7. Nierozważna polityka władców Francji doprowadziła jednak do utraty części wpływów w koloniach - Kanada, Luizjana, faktorie indyjskie

C. Finanse - system Johna Lawa

1. Rozwój handlu, ujemny bilans handlowy z Azją, liczne wojny spowodowały trudności płatnicze wielu krajów europejskich; aby zaradzić tym trudnościom banki niektórych państw europejskich zaczęły wypuszczać pieniądze papierowe; W Anglii początkowo banknot był równoważnikiem określonej ilości kruszcu, z biegiem czasu jednak ilość wypuszczanych biletów zaczęła przewyższać swą nominalną wartością walory znajdujące się w dyspozycji Banku Anglii; ze względu na zaufanie jakim cieszył się Bank Anglii równowaga rynkowa nie została zachwiana a funt papierowy nie przeżywał żadnych dramatycznych wstrząsów

2. We Francji trudności finansowe regencji po śmierci Ludwika XIV skłoniły władze do wydania zgody dla szkockiego finansisty i spekulanta Johna Law na otwarcie prywatnego banku mającego prawo wypuszczania pieniędzy papierowych (1716)

3. Według Johna Law pieniądz papierowy miał się stać obok bilonu głównym środkiem płatniczym na rynku wewnętrznym, zaś zgromadzone w ten sposób zasoby kruszcowe powinny być zainwestowane w przedsięwzięcia handlowo-produkcyjne, organizowane na zasadzie monopolu państwowego; właścicielom kapitałów, powierzonych bankowi, Law gwarantował procenty

4. Wprowadzenie w życie tego systemu przyniosło początkowo poważne sukcesy - pieniądz papierowy był poszukiwany i ceniony, zwłaszcza że w 1718 r. bank Lawa został uznany za bank królewski, a pieniądz papierowy dopuszczony do rozrachunków fiskalnych

5. Law wypuścił również akcje Kompanii Zachodnioindyjskiej, wykupił akcje innych kompanii i utworzył potężną Kompanie Indyjską; akcje jej były w cenie i przynosiły wysokie dywidendy

6. Działalność Lawa na tym polu spowodowała ożywienie gospodarki francuskiej, szczególnie w zakresie handlu z koloniami; w 1720 r. Law osiągnął szczyt swojej kariery - został mianowany generalnym kontrolerem finansów.

7. Pod koniec 1720 r. nastąpił krach systemu Lawa - ludzie w panice wymieniali banknoty na złoto, jednak bank posiadał w swoich depozytach jedynie 700 mln liwrów, podczas gdy Law wypuścił na rynek banknotów za 3 mld liwrów.

8. Krach systemu Lawa doprowadził do kryzysu gospodarki francuskiej pociągając za sobą liczne bankructwa; z powodu załamania się systemu Lawa na długie lata zostało podważone we Francji zaufanie do pieniądza papierowego.

IV. Polityka wewnętrzna za Ludwika XVI

1. Po wstąpieniu na tron Ludwik XVI przedsięwziął próbę unowocześnienia państwa powołując na kluczowe stanowiska w państwie ekipę reformatorów

2. Minister Domu Królewskiego Lamoignon de Malesherbes osłabił działanie cenzury prewencyjnej, zarzucił politykę osadzania ludzi w więzieniach na mocy polecenia królewskiego, bez wyroku sądowego

1. Minister wojny, hrabia de Saint-German przeprowadził reformę armii zwiększając jej stan osobowy, reorganizując piechotę; minister szczególną uwagę zwrócił na kształcenie kadry oficerskiej

2. Najważniejszy projekt reform przedstawił generalny kontroler finansów Turgot (oparł się w nim na zasadach proponowanych przez fizjokratyzm)

1. Ograniczył wydatki dworu królewskiego

2. Edyktem z 1774 r. wprowadził wolny obrót zbożem, a w następnych latach rozciągnięto tą zasadę na oliwę, zwierzęta gospodarskie i wino

3. Zniesiono daniny w naturze oraz resztki świadczeń pańszczyźnianych w dobrach królewskich

4. Turgot zamierzał przeprowadzić reformę podatkową zastępując liczne obciążenia spoczywające głównie na barkach chłopów jednolitym podatkiem generalnym, którym byliby obciążeni mniej więcej równo wszyscy

5. Zamierzając stworzyć wolny rynek pracy Turgot zniósł cechy i gildie

6. Dążył do skasowania wszystkich ceł wewnętrznych

7. Turgot planował reformę administracyjną - w miejsce dawnych prowincji proponował wprowadzić jednolity podział kraju na departamenty; postulował utworzenie organów reprezentacyjno-administracyjnych w postaci zgromadzeń prowincjonalnych; delegaci tych zgromadzeń mieliby stanowić zgromadzenie narodowe przy królu

3. Zarówno wprowadzone reformy jak przedstawione projekty wzbudziły ostry sprzeciw przede wszystkim arystokracji, ale również parlamentu paryskiego; pod wpływem opozycji Ludwik XVI zdymisjonował w maju 1776 Turgota, a większość jego reform w tym podatkowa została zarzucona

4. Brak dalszych reform prowadził do dalszego powiększania długu państwowego, którego nie dało się spłacić nowymi podatkami ani jednorazowymi daninami; dodatkowo udział w wojnie z Anglią jeszcze pogarszał stan finansów

5. W 1887 r. powstał projekt powrotu do reform Turgota, który spotkał się z ostra opozycją zwołanego przy tej okazji Zgromadzenia Notabli; król wszedł w ostry spór z parlamentem paryskim ze względu na opór tego ostatniego przed nałożeniem nowych podatków; 3 maja 1788 r. parlament zażądał od króla poszanowania praw oraz zwołania Stanów Generalnych, które zebrały się w następnym roku po stukilkudziesięcioletniej przerwie

7

---