Okres lateński - wykłady

Wykład z dnia 09.11.2010

TEMAT: Okres lateński - zagadnienia wstępne.

IV - V w p.n.e. - V w n.e. - okres jaki obejmują wykłady

W XIX wieku w miejscowości La Tène w Szwajcarii odkryto stanowisko, od którego wzięła się nazwa okresu przedrzymskiego - okres lateński.

• 550 r p.n.e. - około narodzin Chrystusa - trwa okres dominacji Celtów

• Początek naszej ery - IV/V w n.e. (umowną datą jest najazd Hunów na Europę około 375 r) - okres rzymski (czasy Cesarstwa Rzymskiego)

• W V w p.n.e. w dorzeczu dolnego Renu i Dunaju pod silnym wpływem greckiej kolonii Marai (Marsylii) oraz etrusków ukształtowała się grupa etniczna zwana Celtami (nazwy celtyckie to np. Neka, Men, Dunaj, Ren). Dlatego też nazwy (zwłaszcza rzek) od Galii do Italii są pochodzenia celtyckiego.

• Obszar zajmowany przez Celtów w czasach największej ich ekspansji obejmował Półwysep Iberyjski, Półwysep Bałkański, Walię, Anglię, Czechy, Morawy, Słowację, środkowe Niemcy i Galację (fragment Azji Mniejszej - obszar dzisiejszej Turcji) - tam Celtowie występowali fizycznie. Pozostała część Europy znajdowała się pod silnym wpływem Celtów w okresie lateńskim.

• Celtowie znani byli starożytnym Grekom:

• Hekatajos z Miletu (540 - 480 p.n.e.) - Identyfikuje obszar zamieszkiwany przez Celtów „na północ od Ligurów, za Alpami”. Informacje te zdobył między innymi z relacji żołnierzy, kupców oraz jeńców (Homer dla przykładu wiedział o istnieniu Bałtyku. Nazywał go „oceanem lodowatym”).

• Herodot (485 - 425 <około> p.n.e.) - Podróżował do krain Scytów (na północne wybrzeża Morza Czarnego). Lokalizuje on występowanie ludności celtyckiej nad górnym Dunajem, w Brytanii i na półwyspie Iberyjskim.

• Tytus Liwiusz (59 p.n.e. - 17 n.e.) - Opisuje wielką ekspansję Celtów na wschód i południe. Wiąże się z tym legenda. Według niej Celtowie podzielili się na wiele plemion (co później okazało się z resztą dla nich zgubne). Jednym z licznych ich plemion byli Biturygowie. Ich wodzem był Ambigat, miał on dwóch siostrzeńców: Bellowesa i Segowesa. Z powodu iż ich kraj uległ przeludnieniu ludność podzieliła się na dwie części: jedna pod wodzą Bellowesa skierowała sie ku Italii, druga zaś pod wodzą Segowesa wyruszyła do lasu Hercyńskiego (obejmuje prawdopodobnie pasmo w Niemczech środkowych oraz Rudawy Czeskie).

• Italia nęci Celtów do podbicia jej (północna Italia - Gallia Cisalpina, na północ od niej Galia zaalpejska). W 390 r p.n.e. Celtowie docierają do Rzymu i podbijają go pod wodzą Breminusa (stąd Vall Victis). W tym okresie Celtowie zawierają różnorodne sojusze.

• 225 - 224 r p.n.e. - trwa rzymska wojna przeciwko Celtom. Rzymianie dążyli do opanowania Gallii Cisalpina (około 20 000 Celtów znajdowało się w Azji Mniejszej i Galacji -> państwie Galatów). Celtowie walczyli także z Pergamonem. W 190 r p.n.e. Galia przedalpejska zostaje zajęta przez rzymian. Celtowie wycofują się na północ od Alp. W 15 r p.n.e. następuje zajęcie przez rzymian obszaru alpejskiego prawie prawie do Dunaju.

• W III w p.n.e. Trakowie wskutek ekspansji Celtów znajdują się pod ich panowaniem (Tracja = tereny dzisiejszej Bułgarii). W 46 r p.n.e. Tracja staje się rzymską prowincją.

• Celtowie docierają na tereny zajęte przez Daków (tereny obecnej Rumunii). W wielu przypadkach ma miejsce zjawisko akulturacji (powstaje społeczność celto-dacka). Celtowie docierają także na Morawy, Słowację, do Czech, zachodnich Węgier i obszaru byłej Jugosławia.

• Na koniec III w p.n.e. wyrusza z północno-zachodnich Niemiec wielka ekspansja German - Bastarnów (nazwa Germania przechodzi do nowożytnych Niemiec). Przechodzą oni z Niemiec do obszaru nad środkowym i dolnym Dniestrem i przechodzą przez ziemie polskie. Zakończyło się to konfliktem z Celtami.

• U końca II w p.n.e. z Półwyspu Jutlandzkiego wyruszają Cymbrowie i Teutonowie (w starożytności Półwysep Jutlandzki nazywany był Półwyspem Cymbryjskim). Teutonowie są walecznymi wojownikami (stąd tzw. „wściekłość Teutońska”).

• Teutonowie dwa razy wyruszają na Rzym, zapuszczają się aż po rzekę Ebro (120 - 113 r p.n.e.), odnoszą zwycięstwo nad Rzymem pod Noreją. Później zostają pokonani dwukrotnie nad rzeką Pad (101/102 r p.n.e.).

• Ostateczny cios zostaje zadany Celtom przez Rzymian podczas wojny Galijskiej w 58 r p.n.e.

• Helwetowie wyruszają z terenów północnej Szwajcarii znad jeziora Genewskiego (górny Ren) z powodu napierających na nich German. Wyruszająpaląc za sobą wioskę w 58 r p.n.e. (ponoć 368 tys. Ludzi, Helwetowie długo przygotowali się do wędrówki - zasiew itd.) na tereny Sekwanów, swej nowej siedziby wypatrują nad Atlantykiem. Po 2 tygodniach wędrówki napotykają na swej drodze Rzymian. Zostają pokonani przez Juliusza Cezara. 110 tys. Ludzi ocalałych wraca do swych spalonych domów.

• Celtowie posiadali silnie rozwiniętą sieć Oppidów (ufortyfikowanych grodzisk zwykle także naturalnie obronnych). Oppidum jest zwykle wielkości od kilkunastu do kilkuset hektarów. Najbardziej znanymi są m.in. Manching, Alesia, Bibracte (gdzie wykopaliska trwają do dziś) i Gergovia. Nie są one zamieszkałe przez całą ludność wioski. Pełnią one funkcję refugialną. W momencie zagrożenia chowają się do środka mieszkańcy osady wraz z zapasami i zwierzętami. Najcięższe walki Cezar stoczył pod Alesią - była otoczona systemem rowów.

• Wojna Galijska kończy sie w 51 r p.n.e. - trwają 7 lat. Kończy je całkowity podbój Galii przez Juliusza Cezara. 300 ludów i plemion, 800 miast poddało się Rzymowi. W latach 56 - 54 p.n.e. mają miejsce dwie ekspedycje do Brytanii. Cezar dwa razy przeprawił się przez rzekę Ren

• Celtowie mięli swój alfabet - Ogam. Według ich wierzeń dusza nie ginie. Pobierają oni lekcje u druidów. Arystokraci celtyccy wyruszają na wojny, mają swoich niewolników.

• Jednym z najwybitniejszych dowódców celtyckich był Ariorist (mówiono o nim nawet „godny Cezara”)

Okres lateński - wykłady

Wykład z dnia 16.11.2010

TEMAT: Okres lateński - kultury: Puchowska, Jastorfska i Zarubniewska.

Podział chronologiczny dla obszaru Europy, który fizycznie zamieszkiwali Celtowie:

LTA - 500 przed Chrystusem - początek IV wieku p.n.e.

LTB1 - początek IV wieku p.n.e. - przed końcem IV wieku p.n.e.

LTB2 - przed końcem IV wieku p.n.e. - II połowa (koniec) III wieku p.n.e.

LTC1 - II połowa (około połowy) III wieku p.n.e. - I połowa II wieku p.n.e.

LTC2 - I połowa II wieku p.n.e. - koniec II wieku p.n.e.

LTD1 - koniec II wieku p.n.e. - I połowa I wieku p.n.e.

LTD2 - po roku 50 p.n.e. - ostatnie lata przed narodzeniem Chrystusa

Ten podział chronologiczny wypracowany został na podstawie importów greckich (przede wszystkim ceramika) oraz etruskich i rzymskich (wyrobów brązowych). W okresie trwania kultury lateńskiej miał miejsce proces rozprzestrzeniania się wyrobów celtyckich na obszarze nie zamieszkałym przez Celtów (obszar Europy środkowej, północnej i wschodniej). Ludność zamieszkująca te tereny przyjmowała te wyroby różnymi drogami. Przybywały do nich przez Alpy bądź też drogą morską z północy. Również oryginalne wyroby lateńskie były przetwarzane i podrabiane przez miejscowych. Nastąpiła latenizacja Europy.

Istnieje osobny schemat chronologiczny dla obszaru nie należącego do kręgu lateńskiego:

A1 - starszy okres przedrzymski koniec LTC1 - LTC2 obejmuje okres 200 - 120 r. p.n.e.

A2 - środkowy okres przedrzymski odpowiada LTD1 - 120 - 60 r. p.n.e.

A3 - młodszy okres przedrzymski odpowiada LTD2 - 60 r. p.n.e. - około narodzin Chrystusa

Krąg kultur lateńskich - Kultura puchowska (od miejscowości Puchov):

• Obejmuje obszar Słowacji, szczególnie część na wschód od Wagu, na północ przez Karpaty nawet do okolic Krakowa w początkach IV i III w p.n.e., a w końcu III i na początku II w p.n.e. rozpościera się też na wschód na Słowację, gdzie są zakładane cmentarzyska o charakterze lateńskim.

• Jej cechą charakterystyczną jest zakładanie niewielkich umocnień (tzw. „gródków”). Znanych jest ponad 300 takich osiedli.

• W trakcie trwania tej kultury rozwija się produkcja żelaza.

• W II w p.n.e. kultura podupada. Związane jest to z najazdem Cymbrów i Teutonów. Po okresie podupadku kultura ta rozwija się jednak dalej, przeżywa swój rozkwit w fazie LTD (50 p.n.e. - ostatnie lata przed narodzeniem Chrystusa) aż w końcu zanika ostatecznie dopiero około III w n.e. Jest to związane z najazdem Daków - w latach 60-tych I w p.n.e. Burebista - władca Daków (władca Daków) podporządkował sobie cały obszar nad środkowym Dunajem, na skutek czego Dakowie silnie rozprzestrzenili się w okolicach kultury puchowskiej i dorzecza Sanu. Wreszcie dominacja Daków chyli się ku końcowi. Następuje wtedy okres dominacji Panonii. Dwa plemiona Germańskie - Markomanowie i Kwadrowie - przybywają z zachodu, z okolic Menu i zajmują Kotlinę Czeską (do kiońca wieku zajmowali ją Celtyccy Bojowie), przesuwają się na południowo-zachodnią Słowację gdzie zakładają swoje państwo.

• Najbardziej spektakularnym zabytkiem kultury puchowskiej jest grodzisko na słowackim Spiszu, stanowisko Liptovská - Mara. Wokół stanowiska znajduje się kilka osad zaś na szczycie wzgórza okrąg świątynny, gdzie znaleziono szereg ognisk w miejscach, gdzie prawdopodobnie dokonywano ofiar. Osady składały się z niewielkich drewnianych dwuizbowych chat o konstrukcji zrębowej z paleniskiem po środku pierwszej izby.

• Na stokach wzgórza znaleziono kilkanaście skarbów narzędzi żelaznych urywanych prawdopodobnie przed najazdem Daków i późniejszego zagrożenia ze strony German. Znajdowano również ceramikę grafitową (glina z dużą ilością grafitu, często z pionowymi żłobkami), malowaną (z farbami mineralnymi na wypalonych naczyniach), naczynia z uchwytami zwieszonymi w dół i charakterystycznymi zygzakami oraz czarki dackie (rozprzestrzenione również w Rumunii).

• Kultura puchowska operowała zastawem przedmiotów metalowych, także fibulami (typologie Kostrzewskiego i Almgrena, także protorzymskie fibule „aucisa” - prawdopodobnie nazwa warsztatu wytwórczego, pod ich wpływem wytwarzano podróbki również z tą inskrypcją).

• Gospodarka monetarna - jednakże napływ monet z Rzymu nie był w stanie pokryć całego zapotrzebowania na nie co powoduje także kontunuację gospodarki naturalnej (w okolocach Krakowa odkryto znalezisko monet celtyckich oraz formy odlewniczej do monet)

• Nie znamy grobów kultury puchowskiej co jest charakterystyczne dla okresu lateńskiego (na początku tego okresu występowały duże cmentarzyska szkieletowe, później zanikały one i rozpoczynał dominację swą obrządek ciałopalny, potem obrządek pogrzebowy staje się nieuchwytny archeologicznie - możliwy jest pochówek wodny bądź ciałopalenie i rozsypywanie prochów)

• Celtowie dotarli również do Polski, gdzie wyróżniamy 3 ich enklawy

• Dolny Ślask

• Górny Śląsk

• Okolice pod Krakowem

• Na początku IV w p.n.e. (LTB1) niedaleko Góry Ślęży powstała niewielka enklawa kultury lateńskiej. Celtowie przybyli prawdopodobnie z Czech. Tam enklawa trwała do początku II w p.n.e. (około 200 lat). Wtedy na te tereny wchodzi ludność kultury przeworskiej - kultury celtyckiej z grobami szkieletowymi zawierających wewnątrz uzbrojenie i ozdoby (bransolety dygnitowe, saproteitowe, szklane, z wypustkami), z monetami srebrnymi i złotymi (koło Wrocławia znalezisko około 30 złotych monet) i ośrodkiem kultowym na Górze Ślęży. Na zboczech tej góry znajdują się kamienne rzeźby (Niedźwiedź, Panna z rybą, Mnich, Grzyb). Na szczycie góry nigdy jednak nie zostały odkryte zabytki celtyckie, jedynie wały kamienne z okresu Epoki brązu.

• Drugie skupienie osadnicze datowane jest na LTB1 - LTC/LTD. Celtowie ci prawdopodobnie przybyli z Moraw. Największe ich cmentarzysko szkieletowe znajduje się w Kietrzu, powiat Głóbczyce. Są to pochówki w grobach rowkowych (wymiar rowka 5-8 metrów), wewnątrz nich znajdował się pochówek szkieletowy. Forma ta znana była u Celtów najczęściej w dzisiejszej Holandii i Belgii (występują także szańce - przypominające groby rowkowe tylko większe i bez pochówku wewnątrz)

• Na obszarze całej celtyki znane są kręgi kultowe czwotoboczne.

• Na Górnym Śląsku występują liczne osady z fazy LTC i LTD.

• Trzecie skupienie znajduje się w okolicach Krakowa i jest to tzw. grupa tyniecka ( od miejscowości Tyniec koło Krakowa) tam najwcześniej znaleziono zabytki pochodzenia celtyckiego. Najwcześniejsze groby znaleziono na stanowisku Iwanowice powiat Miechów (wewnątrz nich m.in. inkrustowany grot włóczni oraz zapinki z tinkrustowany grot włóczni oraz zapinki z typu KB). Charakterystycznym dla Celtów było intencjonalne gięcie i łamanie broni (np. zwijano noże po to, by zmarły nie wstał z grobu i uzbrojony nie zrobił komuś krzywdy. Znaleziono szereg osad celtyckich na terasie Wiślanej (tereny Nowej Huty). Prowadzono tam ogromne wykopaliska, które przyniosły odkrycie wielu osad m.in. grupy tynieckiej (ceramika malowana w biało-niebieskie pasy, ceramika wykonywana na kole garncarskim, piec garncarski z celtyckim nieudanym wkładem. Grupa tyniecka nazywana była wcześniej grupą celto-przeworską.

• Wyróżniamy 3 fazy rozwojowe grupy tynieckiej:

• B2 - czystolateńska

• Późny okres C1 - ceramika o charakterze kultury przeworskiej

• D1 - wyraźne zmniejszenie się wpływu grupy tynieckiej na korzyść napływu z północy ludności kultury przeworskiej i jej silnej ekspansji (na Kujawy i w dorzecze Górnego Sanu)

• W XIX w w Radymnie wyciągnięto z rzeki San srebrną głowę byka, będącą prawdopodobnie dziobem jakiegoś statku. Niestety zabytek ten zaginął. Znaleziono tam również ceramikę i szklane bransolety.l Poza tym w miejscowości Bakusz znaleziono chaty z ceramiką lateńską.

Krąg kultur germańskich - kultura jastorfska (od miejscowości Jastorf w dolnej Saksonii):

• Dzieli się ona na szereg grup lokalnych, których łączy obrządek pogrzebowy - ciałopalenie

• Kultura jastorfska posiada 5 faz rozwojowych:

• Faza jastorf A - występuje w okresie Halsztackim D. Ludność ta wychodzi z niemiec północnych w VII - VI w p.n.e. Terytorialnie obejmuje m.in. Brandenburgię do Berlina, a także Schlezwig.

• Faza jastorf B - LTA

• Faza jastorf C - LTB

• Faza jastorf Ripdorf ­ - LTC

• Faza jastorf Seedorf [czyt. Zejdorf] - LTD

• Jest to kultura, którąetnicznie wiąże się z Germanami

• Jej cechą charakterystyczną sa duże cmentarzyska płaskie w obrządku ciałopalnym z grobami często otoczonymi zastawą kamienną. Później te cmantarzyska zanikają. Występują także cmentarzyska rozdzielnopłciowe (w dolnej Saksonii). Cmentarzyska w niektórych przypadkach utrzymują się do okresu wczesnorzymskiego

• Kultura jastorfska ulega wpływom kultury lateńskiej w niewielkim stopniu. W fazach A-C występuje halsztacki typ wyposarzenia (szpile, ceramika), faza Ripdorf jest już fazą z zapinkami (zapinki z kulkami na kabłąku, zapinki pochodzenia skandynawskiego) jednak ceramika nadal silnie tkwi w tradycjach halsztackich, nie widać śladów toczenia na kole (garncarstwo toczące zanika wraz z upadkiem kultury lateńskiej, odradza się dopiero w młodszym okresie rzymskim w Barbaricum). Występują klamry. Cmentarzyska ciałopalne, rzadziej szkieletowe.

• Występują pasy holsztyńskie jako wyposarzenie bogatych grobów. Także importy koron zębatych kultury przeworskiej (brązowe naszyjniki w kształcie korony) - przemieszczają się z północnego-zachodu na południowy-wschód, tak samo przemieszczają się podstawki ogniowe (tzw. „kozy ogniowe”) - pojawiają się one nad górnym Dniestrem. Podstawki ogniowe pod ogniska do grzania żywności nie są znane w rzadnej z kultur lateńskich.

• Rozwój kultury jastorfskiej synchronizuje się z pierwszą wędrówką Bastarnów (pierwsze plemię germańskie, w połowie III w p.n.e. mają przejść z obszaru północnego do dorzecza Dniestru - obecna Rumunia i Mołdawia, ma swoje odbicie w źródłach). Powstaje podobna do kultury jastorfskiej kultura Poíenesti - Łukaševka.

• Na obszarze Wielkopolski pojawiają się trędy kultury przeworskiej.

• Pod wpływem jastorfskim i lateńskim powstaje na terenach południowych i nad górnym Dniestrem kultura zarubniewska (od miejscowości Żarubinstry) charakterystyczne dla niej są zapinki typu hanowerskiego.

Okres lateński - wykłady

Wykład z dnia 23.11.2010

TEMAT: Okres lateński - grupy lokalne, kultury Poíenesti - Łukaševka, oksywska i przeworska .

Grupy lokalne są strefą kontaktową między kulturą lateńską a jastorfską w LTB1 - LTD1. Są to m.in.:

• Grupa podmokly i kobuly - z Czech i południowej Saksonii

• Grupa nadodrzańska (Pomorze Zachodnie) - starszy okres przedrzymski - wczesne A2, później zastąpiona przez kulturę oksywską na tym terenie. Wchodzi ona częściowo na obszar kultury pomorskiej. Pomiędzy obszarem zamieszkałym przez ludność kultury pomorskiej i oksywskiej istnieje przerwa, którą wypełniają zabytki grupy nadodrzańskiej. W obrębie kultury przeworskiej występują stosunkowo liczne zabytki kultury jastorfskiej, głównie na osadach, Jest to „wtręt” tej kultury.

• Grupa gubińska (przy granicy niemieckiej, dolne Łużyce i Dolny Śląsk. Jest to zmodyfikowana lokalna postać kultury jastorfskiej, ma jednak większe nawiązania do terenów niemieckich.

• Grupa czerniczyńska (od miejscowości Czerniczyn na lubelszczyźnie) datowana na LTB2/C1 - późne A2. W literaturze fachowej występuje także jako typ Werbkowice (elementy jastorfskie w ceramice i inne)

• Poíenesti - Łukaševka - najbardziej odizolowana grupa znad środkowego i górnego Dniestru. Jest to odłam kultury jastorfskiej przeniesiony na miejscowe podłoże Getów i Daków. Datowana na LTC1 - D1, trwa do D2. Ceramika i przedmioty metalowe są identyczne z tymi znad środkowej Łaby i w grupie gubińskiej. Również występuje ceramika lateńska jako import i amfory hellenistyczne. Jest to dzieło Bastarnów wyprawiających się na południe od Dunaju - na tereny Tracji.

Występują tu naczynia garnkowate z dwoma lub jednym uchem. Nie znane są osady czystojastorfskie, występuje ona zawsze jako domieszka (np. osada kultury przeworskiej w Izdebnie czy też cmentarzysko płaskie w Lubieszewie). Fazy rozwojowe grup lokalnych:

• I i II faza - elementy jastorfskie, ceramika i zapinki mające mało wspólnego z kulturą lateńską

• III i IV faza - wcześniejsza i późniejsza faza kultury oksywskiej

• V faza - kultura wielbarska

Występują zwykle groby ciałopalne. Zanotowano znaleziska zapinek okularowatych na stanowiskach kultury pomorskiej nad Dniestrem.

Kultura oksywska (nazwa od przylądka Oksywie koło Gdyni)

• Jest to kultura młodszego okresu przedrzymskiego. Rozwija się na Pom orzu na wschód od Wisły i na Pomorzu Zachodnim obejmując też ziemię chełmińską. Jej obszarem wyjściowym są tereny nad dolną Wisłą po obu stronach.

• Datowana ona jest na początek A1 (czyli LTC1). W kolejnych fazach - A2 i A3 - rozprzestrzenia się na Pomorze środkowe do Pojezierza Drawskiego. Wtedy to formują się najbardziej charakterystyczne jej cechy. Gdy kultura ta ekspanuje w stronę Odry - zanika tam kultura jastorfska, która wzięła udział w formowaniu się kultury oksywskiej.

• Na stanowiskach kultury oksywskiej występują ciałopalne groby jamowe oraz pojedyncze groby szkieletowe, co prawdopodobnie jest wpływem skandynawskim. Wywodzono ją z Bonholmii ze względu na występowanie tam grobów jamowych i wkładanej do nich broni. Ceramika nawiązuje do kultury przeworskiej, a w formach metalowych do kultury jastorfskiej. Jest to samodzielna jednostka kulturowa pomimo licznych wpływów z zewnątrz jakim ulegała.

• Została ona wyróżniona w latach 20-tych XX wieku. Na początku myślano, że od niej wywodzą się Burgundowie. Oprócz kultury jastorfskiej wzięła w jej genezie udział kultura pomorska (prawdopodobnie).

• Na stanowiskach tej kultury odnajdywane są miecze jedno i obosieczne (częstokroć pogięte), groty włóczni (często zestwawy po 2 groty - dłuższy i krótszy), umba oraz rzadko ostrogi. Występowały najczęściej groby jamowe, głównie jamowe, czasem popielnicowe. Ceramika tej kultury charaktetyzuje się zgrubiałymi, facetowatymi brzegami, są to także naczynia wazowate o rozwiniętym ornamencie (np. ze sfastyką lub ornamentem kopertowym), z naklejanymi guzkami. Naczynia bardziej ozdobne znajdowane są w grobach męskich.

Kultura przeworska (nazwa od miejscowości Przeworsk, fragment ten dedykuje Wiolce - mojej siostrze, matce matek, ojców, córek, synów; matce, żonie i kochance:*hihi)

• Wyróżnia się II etapy kultury przeworskiej:

• Etap trwania w młodszym okresie przedrzymskim

• Etap w trakcie okresu rzymskiego

• Kultura ta trawała około 600 lat. Kilkakrotnie w historii badań nad tą kulturą zmieniano jej nazwy:

• Kostrzewski w latach 20-tych i 30-tych (w tym czasie pisał pracę o pradziejach) nazwał ją oraz kulturę oksywską (traktował je jako jedną jednostkę kulturową) kulturą grobów jamowych (były one w tych kulturach najczęstsze, rzadko tylko występowały popielnice)

• Kolejną nazwą byłą kultura Wandalska

• W latach 50-tych i 60-tych zwana była kulturą Wenedzką

• Na początku XX w Czech Lugol nazwał ją kulturą przeworską. Zwykle kultury nazywane są od ich najwcześniej odkrytego stanowiska. Pierwsze stanowisko kultury przeworskiej znajdowało się w miejscowości Gać (odkryte przez Karola Chadaczka w 1904 r), jednakże uznano iż nazwa ta byłaby w pewien sposób nie godna...

• Kultura przeworska miała bardzo duży zasięg - obejmowała Polskę południową i środkową m.in. Małopolskę, Śląsk, Wielkopolskę, Kujawy, Kieletczyznę, fragment Lubelszczyzny oraz fragment Mazowsza na wschód od Wisły. Powstała ona na gruncie kultury pomorskiej.

• Jest najsilniej zlatenizowana spośród wszystkich kultur pozostających poza obrębem kultury Celtów. Przechodzą przez nią najsilniejsze wpływy kultury jastofrskiej - podobieństwo ceramiki oraz przedmiotów metalowych. Ma ona charakter monolityczny w odróżnieniu od innych kultur tego okresu. Datowanie tej kultury opiera się na importach oraz naśladownictwie przez nią form lateńskich m.in. zapinek, naczyń brązowych z Republiki Rzymskiejm, zwłaszcza wiader z delfinowatymi uchwytami i bransolet szklanych (celtyckich). Występowanie ich bardzo ułatwia dotowanie początków tej kultury. Zmarli byli wyposarzani w broń, niekiedy bardzo bogato. Odnajdywane są analogie z cmentarzyskiem lateńskim z fazy C1A.

• Z początku rozwoju tej kultury powstaje hutniczy ośrodek mazowiecki - ośrodek w którym zajmowano się wytopami z rudy darniowej, produkcja (wieleże do uzyskiwania węgla drzewnego przykryte nasypem ziemnym, proces ten trwał około 48 godzin), jednorazowe gliniane piece do wyrobu żelaza (w nich wytrącało się żelazo, po zakończeniu wytopu należało rozciąć piec. W XIX w żużel z tych piecy był ponownie wytapiany - pozostawało w nim dużo nie zużytego żelaza co świadczy o prymitywności tej techniki) znajdowane najczęściej na północ od Warszawy.

• Kultura przeworska produkowała dużo wyrobów z żelaza: zapinki (ze srebrną siateczką), broń.

• Ekspansja kultury przeworskiej

• W okresie A1 jej obszarem wyjściowym był Dolny Śląsk, Wielkopolska, Mazowsze w okolicach Warszawy, Kujawy i wyżyna Sandomierska.

• W A2 ludność kultury przeworskiej zasiedla północną Kieletczyznę, znane są także jej stanowiska znad Bugu i górnego Dniestru, oraz nad środkową Łabą w północnej Jutlandii aż do Menu. Jest to okres największej ekspansji terytorialnej tej kultury. Fizycznie występuje także w Niemczech - osady np. w Turyngii.

• Pod koniec okresu A2 ma miejsce stopniowe wyludnienie zwłaszcza Śląska, z tym związane jest wyjście niektórych reprezentantów tej kultury i dołączenie ich do Swebów, którzy pod wodzą Arjowista ruszyli przeciwko Cezarowi.

• W okresie A3 następuje wyraźniejsze już wyludnienie

• Na stanowiskach kultury przeworskiej występują licznie fibule z LTC. Grupa tyniecka silnie oddziałała na ceramikę kultury przeworskiej. Występuje ceramika celtycka czyli m.in. ceramika „siwa” oraz malowana, występują formy naśladownictwa ceramiki toczonej, także amulety, noże z zoomorficznymi rękojeściami, fibule z tzw. gryzącą główką zwierzęcą, paciorki i wisiorkim szklane, bransolety w stylu lateńskim, miecze ze znakami płatnerzy z południa (głównie z Italii), naczynia wazowate, monety Viwaldiego - na wzór celtycki.

• Rzadko występują groby szkieletowe, zwykle obrządek ciałopalny jamowy lub popielnicowy

• Osady kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim osady niezbyt okazałe, występują w nich tzw. półziemianki (zagłębione na około 1 metr w ziemi) o konstrukcji słupowej z towarzyszącymi mu budynkami np. spichlerzami gospodarczymi o konstrukcji plecionkowej oraz długie domy. Na osadach w okresie A1 znajdowane są formy przeworskie oraz zapinki Kostrzewskiego A-C, umba taśmowate i dzwonowate, ceramika z silnie facetowanymi brzegami i iskowatymi uchami, ceramika czarna - stołowa, ceramika chropowata - kuchenna. Dla A2 - zapinki kolankowate, wiadra z uchwytami delfinowatymi, kociołki półkuliste z brzegiem żelaznym, umba stożkowate, w młodszym A2 - umba stożkowate z dużymi nitami, miecze jednosieczne, w początkowej fazie A3 - zapinki Kostrzewskiego typy M, N i O (koniec A3), miecze z inkrustowanymi pochwami, sprzączki, kultura przeworska nie rozwija klamer do pasa (są bardzo rzadkie), pojawiają się pierwsze ostrogi.

• Szlak bursztynowy jest jednym z głównych szlaków handlowych od obszaru Cesarstwa Rzymskiego w głąb Barbaricum. Zaczyna się w Akwilei, przebiega przez Iliricum, środkowy Dunaj gdzie koło Wiednia znajdowała się mjiejscowość Caruntum - obóz legionowy rzymski oraz miasto cywilne będące także bazą wypadową kontaktów handlowych do Czech i Moraw.kupcy przez Bramę Morawską dostawali się do Barbaricum na Górny Śląsk wzdłuż Warty I Krosny, dochodzi do Wisły, biegnie wzdłuż dolnej Wisły, dochodzi wreszcie do Sambri, tam też znajdują się bogate złoża bursztynowe. Stamtąd bursztyn trafia do Rzymu. W Ryzmie w tzm cyasie panuje moda na bursztyn. Pliniusz Starszy wymienia cechy bursztynu (elektryzuje, wierzono, że ma właściwości lecznicze, według mitów były to łzy córek Danaosa, Pliniusz już wtedy stwierdza że musiał powstać z żywicy, gdyż wewnątrz znajdują się maleńkie owady, ponadto jest ciepły w dotyku oraz łatwy do obróbki, robiono w Rzymie pudełeczka zdobione bursztynem a także wrzeciona i paciorki z niego właśnie). Wyprawa bursztynowym szlakiem trwała przez 5 miesięcy (w obie strony). Do momentu przekroczenia granicy państwa rzymskiego podróż nie przynosiła kupcom zbyt wiele trudu (rzymskie drogi). Następnie w Czechach , które było państwem klientelnym Rzymu i było od niego zależne gospodarczo kupcy otrzymywali wszelką pomoc. Dopiero gdy za Bramą Morawską wkraczano na tereny Barbaricum zaczynały sie trudy. Nie było dróg i częstokroć na kupców czychało niebezpieczeństwo. Oprócz bursztynu z Barbaricum przywożono bursztynowym szlakiem także przedmioty srebrne i żelazne. Na początku młodszego okresu przedrzymskiego jego pierwszymi „kontrolerami” byli Celtowie. Odkryte zostały 2 Oppida z dużym składem bursztynu. Szlak bursztynowy nie był jedynym szlakiem handlowym jaki biegł przez Barbaricum - takze szlak cynowy (do Kornwalii), szlak wzdłuż Łaby, wodny szlak Renem.

• W 15 r p.n.e. nastąpiło przyłączenie do państwa rzymskiego obszaru Alpejskiego (monument w Maroko). Wtedy rzymianie zetknęli się w sposób bezpośredni Celtami i Germanami. Rozkwita wtedy pojęcie „Barbarus” (czyli ktoś, kto nie umie mówić normalnie). Opinia barbarzyńców była wtedy nizbyt pochlebna. Barbarzyńca nie był człowiekiem tylko projektem człowieka. Był leniwy, kłamliwy, był oszustem, tchurzliwy. Nie przeszkadzało to jednak w rozwoju kontaktów handlowych z barbarzyńcami zaś później w robieniu błyskotliwych karier barbarzyńców w armii rzymskiej. Barbaricum w pojęciu rzymian, był to świat przeciwstawiony Rzymowi, jest to bszar, na którym Rzym prowadzi ekspansję a na przeciwko legionisty staje barbarzyńca.

9