TRADYCJE KAZNODZIEJSKIE DAWNEGO ŚLĄSKA
Katolicyzm
Rozwój kaznodziejstwa związany jest przede wszystkim z działalnością zakładanych we wczesnym średniowieczu licznych klasztorów, które stały się ośrodkami krzewienia nowej chrześcijańskiej kultury. We wczesnym średniowieczu w kaznodziejstwie dominowała homilia patrystyczna czyli kaznodziejskie omówienie jednolitego fragmentu Pisma Świętego które było czytane lub recytowane przez duchownego.
W XII wieku rozpoczynają działalność wędrowni kaznodzieje coraz częściej używający języków narodowych. Coraz częściej są to „homilie” i „sermones” (zbiór średniowiecznych kazań w języku łacińskim), korzystające z metody wykładu scholastycznego (kaznodzieja przytaczał fragment Pisma Świętego a następnie objaśniał i systematyzował jego treść; starał się wydobyć najgłębszą jego treść). Praktyka znajduje swe oparcie w dekretach IV Soboru Laterańskiego z 1215 roku, którzy polecają biskupom, aby wybrali ludzi zdolnych do pełnienia obowiązków kaznodziejskich.
Tą formę działalności katechetycznej wzbogacano o naukę i odmawianie najprostszych tekstów modlitewnych, takich jak: „Ojcze nasz”, „Wierzę w Boga”, „Dekalog”, „Zdrowaś Maryjo”. Po obradach w 1248 roku synodu we Wrocławiu nałożono misyjny obowiązek głośnego odmawiania i objaśnianie w języku polskim w/w modlitw, aby wyposażyć wiernych w zasób elementarnej wiedzy religijnej.
U schyłku średniowiecza na Śląsku szerzyły się ruchy heretyckie, co wiązało się z działaniami wojennymi, które zrujnowały ziemie śląskie oraz przygotowały podatny grunt pod szybkie rozprzestrzenianie się na Śląsku ruchu reformacyjnego.
Ewangelicyzm
Informacje o wystąpieniach Lutra docierały bezpośrednio z Wittenbergi, gdzie studiowało wielu Ślązaków, a w 1518 roku zaczęli pojawiać się pierwsi kaznodzieje wędrowni upowszechniający religijne nowinki.
W latach dwudziestych XVI wieku głoszenie kazań stawało się coraz bardziej powszechne. I tak we Wrocławiu poglądy luterańskie rozpowszechniał Jan Hess oraz Ambroży Moiban, w Legnicy Fabian Eckel, Jeremiasz Wittich, Wacław Kuchler, Zygmunt Werner, w Szprotawie Nicolaus Grenewitz, w Opolu Wawrzyniec Jost.
Naturalnym efektem było pojawienie się na Śląsku lokalnego środowiska pastorskiego, pierwszego pokolenia ludzi urodzonych i wychowanych w nowej formacji religijnej, świadomych swojego wyznania religijnego i jej odrębności od katolicyzmu, takich jak Paweł Glodius, Konrad Negius.
Po Soborze Trydenckim pojawiły się zdecydowane kroki mające na celu przeciwdziałaniu szerzącemu się ruchowi reformacyjnemu, którą wprowadził na Śląsku biskup Marcin Gerstman. Po nim następcą został biskup Andrzej Jerin, który zwołał w 1592 roku synod w dużej mierze poświęcony problematyce kaznodziejstwa katolickiego (przeciwwaga dla nauczania protestanckiego). W kaznodziejskie szranki stają wówczas Abraham Bzowski, później Franciszek Rychłowski, a na przełomie XVII i XVIII wieku Andrzej Barteczko.
W tym samym czasie w śląskim środowisku ewangelickim ugruntował się nawyk czytania drukowanych wersji kazań, który szczególnego nabrał znaczenia w trudnych czasach wojny trzydziestoletniej oraz powojennej rekatolizacji habsburskiej. Protestanci, którzy mimo wszystko trwali przy swoim wyznaniu mieli utrudniony kontakt z żywym kaznodziejstwem, ponieważ nie wszędzie docierali ze swoją posługą tzw. leśni predykanci, głoszących kazania i odprawiający nabożeństwa w trudno dostępnych leśnych czy górzystych ostępach. (Do dzisiaj w ludzkiej pamięci zachowały się informacje o istnieniu dziewięciu leśnych kościołów: sześć na terenie Polski i trzy na obszarze Czech). Pilnie strzeżonymi i najdroższymi skarbami ewangelików były: Biblia, postylla (zbiór kazań) ks. Samuela Dambowskiego oraz kancjonał ks. Jerzego Trzanowskiego, które dodatkowo służyły pielęgnacji ojczystego języka.
Sytuacja ewangelików po wojnie trzydziestoletniej była bardzo trudna i skomplikowana, dopiero uległa poprawie w 1707 roku dzięki szwedzkiemu królowi Karolowi XII, który wyjednał u cesarza austriackiego pewne ulgi dla ewangelików: można było odprawiać nabożeństwa w domach, a dwa lata później uzyskano pozwolenie na wybudowanie w Cieszynie kościoła i szkoły.
W 1781 roku wydano tzw. patent tolerancyjny, dzięki któremu ewangelicy mogli budować domy modlitwy, zakładać szkoły, powoływać własnych księży. Jednakże faktyczne równouprawnienie ewangelików nastąpiło dopiero w 1848 roku.
PIŚMIENNICTWO EWANGELICKIE na Zaolziu
Reformacja wszędzie tam, gdzie dotarła przyczyniła się do rozwoju piśmiennictwa i szkolnictwa, do utrzymania mowy ojczystej. Zapewniała należyte miejsce językom narodowym w Kościele, gdzie dotychczas panowała łacina (reformacja - pomimo swojego niemieckiego rodowodu). Każdy ewangelik bez względu na płeć, pochodzenie społeczne i stan majątkowy powinien opanować umiejętność czytania oraz musiał wejść w posiadanie egzemplarza Biblii w ojczystym języku.
Pierwszego polskiego tłumaczenia Nowego Testamentu dla ewangelików dokonał Murzynowski (Królewiec, rok wydania 1552).
Pierwsza Biblia w języku polskim, przekład z Wulgaty - Biblia Leopolity - ukazała się w 1561 roku w Krakowie, w oficynie Mikołaja Scharffenberga. Tłumaczenia protestanckie Biblii lub Nowego Testamentu wydawane były w Brzesku, Wrocławiu, Byczynie i Oleśnicy, Królewcu w Prusach Książęcych.
Na pamięć szczególnie zasługuje Biblia Brzeska zwana też Radziwiłłowską (została wydana nakładem wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Czarnego) lub Pińczowską (od miejsca, gdzie dokonano nakładu), gdyż było to zbiorowe tłumaczenie, w którym brał udział m.in. Jan Łaski, zadedykowane samemu Zygmuntowi Augustowi w roku 1563. Zniszczona w znacznej części przez Mikołaja Radziwiłła Sierotę.
Wydana w roku 1632 Biblia Gdańska, tłumaczona przez ks. Daniela Mikołajewskiego.
Współcześnie: Biblia warszawska, Nowy Przekład, potocznie: „Brytyjka” - współczesne protestanckie tłumaczenie Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu z języków oryginalnych (hebrajskiego, aramejskiego i greckiego) na język polski, opracowane przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, z inicjatywy Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego w Warszawie. Jest to najpopularniejszy w Polsce protestancki przekład Pisma Świętego. Nowa Biblia gdańska - protestancki przekład Pisma Świętego na język polski, dokonany z inicjatywy Śląskiego Towarzystwa Biblijnego. Podstawą przekładu stała się Biblia gdańska, której tekst jest uwspółcześniany i konfrontowany z innymi źródłami. Biblia Ewangeliczna, Przekład dosłowny - protestancki przekład Pisma Świętego na współczesny język polski, jeden z dwóch dokonanych przez Ewangeliczny Instytut Biblijny. Charakteryzuje się zastosowaniem metafrazy czyli dosłownym oddaniem tekstu oryginalnego słowo po słowie co powoduje, że tekst jest niekiedy niezrozumiały dla osoby nieznającej pewnych aspektów kulturowych z czasów kiedy powstawał tekst oryginalny.
Oprócz Biblii wydawane były także tłumaczenia Małego Katechizmu Marcina Lutra, postylle (zbiory kazań, komentarzy do tekstów biblijnych przeznaczonych na kolejne niedziele roku kościelnego), kancjonały i wiele innych książek religijnych. Pierwsza postylla była dziełem Marcina Lutra, napisali też: Mikołaj Rej, Grzegorz z Żarnowca, Samuel Dambrowski, tzw. Dambrówka.
Pierwsza książka wydana w języku polskim napisana przez pastora Jana Muthmana, wydana w Brzegu w 1716 roku ”Wierność Bogu i cesarzowi czasu powietrza morowego należąca”. Połączenie podręcznika lekarskiego i modlitewnika. Wydał też zbiór modlitw „Odnowienie przymierza chrztu świętego z różnymi sentencjami pociesznymi z Biblijej świętej a niektórymi modlitwy”.
Drugim polskim pisarzem na Śląsku Cieszyńskim w XVIII wieku był duchowny cieszyński Samuel Ludwik Zasadius. Wydał jedenaście druków: sześć własnych i pięć przekładów. W roku 1723 wydał w Brzegu „Drogę do nieba, tj. naukę krótką z katechizmusa”, „Droga do prawdziwego krześcijaństwa torowania”, „Modlitwy nabożne poranne i wieczorne”, „Kazania pokutne”, „Muzyka anielska”, „Mleczna potrawa”.
Pierwsze czasopismo tłumaczone z języka niemieckiego wychodzące na Śląsku to „Gazety śląskie dla ludu pospolitego”.
Karol Kotschy (kaznodzieja, nauczyciel, założyciel m.in. ustrońskiego bractwa trzeźwości, propagator nowych metod upraw w sadownictwie i warzywnictwie; wydał dzieło „Książeczka o sadach i owocu względem nabywania, wychowania, pożytkowania, z baczeniem osobliwym na położenie klimatu śląskiego”) i Andrzej Paulini są twórcami podręczników do nauki religii.
Jan Śliwka autor wielu podręczników szkolnych. Jerzy Heczko autor nowego „Kancjonału czyli śpiewnika dla chrześcijan ewangelickich”. Jan Kubisz autor zbioru wierszy „Z niwy śląskiej” oraz „Pamiętnika starego nauczyciela” (1928).
CZASOPIŚMIENNICTWO
Pierwszym pismem polskim był „Tygodnik Cieszyński” (1848) redagowany przez Pawła Stalmacha i Andrzeja Cinciałę, który po kilku latach przekształcił się w „Gwiazdkę Cieszyńską”. Trybuna polskich działaczy narodowych, niezależnie od ich przynależności wyznaniowej. Wielu ewangelików drukowało w nich swoje artykuły.
„Roczniki Ewangelickie” (1862) wydawane przez Jana Śliwę.
„Zwiastun Ewangeliczny” (1867-1875) redagowany przez Leopolda Otto.
„Ewangelik” i „Przyjaciel Ludu” (1885) Franciszka Michejdy, rozszerzony o kilka dodatków „Dla Wszystkich” Karola Kulisza i „Nowy Czas”.
„Poseł Ewangelicki” i „Słowo Żywota” (1910).
„Ewangelik Górnośląski” Katowice, 1932-1939.
AKTUALNE: „Zwiastun Ewangelicki”, „Słowo i Myśl”, „Myśl Protestancka”, „Ewangelik Pszczyński”, „Gazeta Ewangelicka”, „Teologia i ambona”, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne”, „Kalendarz Ewangelicki”, „Wiadomości. Wrocław”, „Ewangelik Opolski”, „Biuletyn Ekonomiczny”, „Ewangelik Diecezjalny”, „Informator Parafialny” w Katowicach, Czechowicach-Dziedzicach, Wołczynie itd.
STOWARZYSZENIA EWANGELICKIE
Stowarzyszenia ponadwyznaniowe: Macierz Szkolna, Czytelnia Polska, Towarzystwo Czytelnia Ludowa w Cieszynie (1866-1922) i Polskie Towarzystwo Pedagogiczne.
Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej założone przez Franciszka Michejdę (1881), przekształcone później w Towarzystwo Ewangelickie. W swoim statucie miały cele oświatowe,, wydawanie polskich książek i czasopism religijnych. Było także inicjatorem powstawania innych stowarzyszeń, m.in. Stowarzyszenia Niewiast Ewangelickich i stowarzyszeń młodzieżowych.
SZKOŁY:
SZKOŁY TOWARZYSTWA SZKOLNEGO IM. MIKOŁAJA REJA W BIELSKU-BIAŁEJ - powołało Fundację Towarzystwa Szkolnego w 1989 roku, która zbiera fundusze na rozwój szkoły, jak i wypłaca stypendia, dotuje obozy wakacyjne. W ramach zespołów szkół powołano: dwie szkoły podstawowe, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, Wyższą Szkołę Administracji.
SZKOŁY TOWARZYSTWA EWANGELICKIEGO W CIESZYNIE - w 1991 r. grupa inteligencji ewangelickiej z Cieszyna postanowiła reaktywować Towarzystwo Ewangelickie, starając się o zwrot dawnego budynku. Stowarzyszenie utworzyło: przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum raz liceum ogólnokształcące.
SZKOŁY EWANGELICKIEGO TOWARZYSTWA EDUKACYJNEGO W GLIWICACH - zostało powołane w 1994 roku. Towarzystwo utworzyło: szkołę podstawową, gimnazjum, liceum ogólnokształcące
SZKOŁY FUNDACJI EDUKACYJNEJ IM. J.S.BANDTKIEGO W KRAKOWIE - w 1992 r. parafia ewangelicko-augsburska w Krakowie odzyskała budynek. Na tej bazie doprowadzono do powołania Fundacji Edukacyjnej, która utworzyła w 1993 r. i prowadzi liceum, a później również gimnazjum.
SZKOŁY EWANGELICKIEGO CENTRUM DIAKONII I EDUKACJI IM. KS. MARCIAN LUTRA (dawniej CeKIRON) - w 1999 r. Diecezja Wrocławska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP powołała Centrum Kształcenia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (CeKIRON) obecnie funkcjonuje ono jako Ewangelickie Centrum Diakonii i Edukacji im. ks. Marcina Lutra.
Do bezpłatnych szkół specjalnych Centrum przyjmowana jest młodzież z dysfunkcjami narządu ruchu i przewlekle chora, a w gimnazjum integracyjnym kształci się również młodzież pełnosprawna. Dla młodzieży spoza Wrocławia Centrum prowadzi bezpłatny internat.
Ponadto w 2001 r. powołano niepubliczną Polsko-Niemiecką Szkołę Podstawową. Nauka w tej szkole jest odpłatna. Dzieci zdobywają wiedzę zgodnie z polskimi oraz niemieckimi standardami nauczania, co umożliwia im dalsze kształcenie również na terenie Niemiec. Prowadzi także: liceum ogólnokształcące, uzupełniające liceum ogólnokształcące, zasadniczą szkołę zawodową, technikum ekonomiczne.
SZKOŁA FUNDACJI „LAURENTIUS” W OLSZTYNIE - Szkoła policealna szkoli opiekunów w domach pomocy społecznej, ze specjalnością geriatria i rehabilitacja. Szkoła powstała w 2002 r. Jej organem założycielskim i prowadzącym jest Fundacja "Laurentius".
SZKOŁY WYŻSZE TEOLOGICZNE
WYDZIAŁ TEOLOGII EWANGELICKIEJ UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO został powołany drugiego stycznia 1921 roku. Początkowo nie był to wydział, lecz Studium Teologii Ewangelickiej, gdzie zajęcia odbywały się w zborowym domu starców przy ul. Żytniej 36. Po zamianowaniu trzech profesorów ukonstytuowała się Rada Wydziału, na której wybrano pierwszego dziekana ks. prof. Edmunda Bursche. Wydział liczył pięć katedr:
Katedra Egzegezy Starego Testamentu i Języka Hebrajskiego, którą zajmował profesor nadzwyczajny ks. Lic. Jan Szeruda.
Katedra Egzegezy (badanie i krytyczna interpretacja tekstów) Nowego Testamentu, którą kierował w charakterze zastępcy profesora ks. Lic. Adolf Suess.
Katedra Teologii Historycznej, którą prowadził w charakterze profesora nadzwyczajnego ks. Lic. Edmund Bursche.
Katedra Teologii Systematycznej prowadzona przez ks. Lic. Karola Seriniego w charakterze zastępcy profesora.
Katedra Teologii Praktycznej, na którą powołany został w roku 1923 w charakterze profesora nadzwyczajnego ks. Karol Michejda.
CHRZEŚCIJAŃSKA AKADEMIA TEOLOGICZNA W WARSZAWIE: studia teologiczne w sekcjach teologii ewangelickiej, prawosławnej i starokatolickiej.
EWANGELIKALNA WYŻSZA SZKOŁA TEOLOGICZNA: szkoła oferuje szczegółowe i wyczerpujące studia w zakresie biblistyki, teologii ewangelikalnej i przygotowania do służby duszpasterskiej.
UNIWERSYTET HUMBOLDTA - Fakultet Teologii Ewangelickiej.
UNIWERSYTET W GETYNDZE IM. GEORGA AUGUSTA - Wydział Teologii Ewangelickiej.
PHILIPPS - UNIVERSITY W MARBURGU - Wydział Teologii Ewangelickiej.
WYŻSZA SZKOŁA TEOLOGICZNA „AUGUSTANA” EWANGELICKO-LUTERAŃSKIEGO KOŚCIOŁA BAWARII.
MARTIN LUTHER UNIVERSITAT HALLE WITTENBERG - Wydział Teologii Ewangelickiej.
ZAKONY:
Diakonat Żeński „Eben-Ezer” Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego RP - Diakonat od początku związany jest z pracą ewangelizacyjno-misyjną. Ruch przebudzeniowy w Kościele na Śląsku Cieszyńskim rozpoczął się na przełomie lat 1904/1905. Na jego czele stanął ks. Karol Kulisz z Ligotki Kameralnej, późniejszy proboszcz Parafii w Cieszynie, zwierzchnik Diecezji Cieszyńskiej oraz założyciel Zakładów Opiekuńczych i Diakonatu "Eben-Ezer" w Dzięgielowie. W Kościele pełniona jest służba ewangelickich diakonis - sióstr żyjących w celibacie i pełniących służbę wśród potrzebujących. Obecnie jest 16 sióstr diakonis w Żeńskim Diakonacie Eben-Ezer w Dzięgielowie na Śląsku Cieszyńskim.
O Kursie Geriatrycznym
Działalność szkoleniową Diakonat Żeński "Eben-Ezer" w Dzięgielowie rozpoczął w roku szkolnym 1993/1994. Kurs nosił nazwę: "Kurs Opieki nad Chorym Geriatrycznym". Celem Kursu było "przygotowanie do opieki nad chorym geriatrycznym".
Zajęcia o łącznym wymiarze 152 godzin odbywały się przez 5 godzin w soboty przez cały rok szkolny. Program obejmował 38 wykładów nt. "Choroby wewnętrzne", 57 godzin - "Pielęgniarstwo ogólne", w tym 30 godzin teorii i 27 godz. zajęć praktycznych, 19 godz. "Pielęgniarstwo psychiatryczne" oraz 38 godzin wykładów z "Religii i etyki".
Wykłady teoretyczne odbywały się w Dzięgielowie a praktyczne przez kilka pierwszych lat w Liceum Medycznym w Cieszynie. Później ze względu na łatwiejszy dojazd wykłady teoretyczne przeniesiono do sal parafialnych w Cieszynie, a w Dzięgielowie wygospodarowano i urządzono sale do zajęć praktycznych. To drugie było konieczne i z tego względu, że Liceum Medyczne uległo likwidacji.
Dyrektorem Kursu była przełożona s. Lidia Gottschalk, opiekunem s. Hilda Nabel. Kierownikiem Rady Pedagogicznej została mgr Walentyna Kostka, była dyrektor Liceum Medycznego w Cieszynie, a wykładowcami dr Marta Hławiczka, lekarz Halina Kostka, ks. Emil Gajdacz i s. Daniela Ferek.
Udział w Kursie był bezpłatny. Uczestniczyć mogły osoby zainteresowane bez względu na płeć i wyznanie. Warunkiem było ukończenie szkoły podstawowej i wiek minimalny - 16 lat.
Pierwszymi uczestnikami były przede wszystkim osoby zaangażowane w służbę opiekuńczą w Domu Opieki "Emaus" oraz w Diakonacie. W gronie 13 pierwszych kursantek było 5 sióstr diakonis, 4 pracownice Domu Opieki i 4 wolontariuszki przebywające w Diakonacie w ramach tzw. "Roku Służby dla Pana".
Szkolenie kończyło się zawsze egzaminem ustnym, z koniecznością uprzedniego zaliczenia ćwiczeń z zajęć praktycznych. Absolwenci otrzymywali przewidziane prawem zaświadczenia o ukończeniu Kursu.
Zaświadczenie nr 1 otrzymała s. Anna Cieślar, a nr 2 - s. Ewa Cieślar, obecna Przełożona Diakonatu.
Od roku szkolnego 1999/2000 wprowadzono drugi stopień Kursu. Do podobnych bloków tematycznych jak w pierwszym stopniu ale z innymi tematami szczegółowymi doszły jeszcze zajęcia z fizykoterapii. Zajęcia dla tego stopnia odbywały się w piątki po południu, a zajęcia praktyczne dodatkowo w soboty oraz sporadycznie, gdy grupy były duże - w czwartki. Z czasem dokonano nieznacznych przesunięć w ilości godzin dla poszczególnych bloków tematycznych oraz zmieniała się też kadra wykładowców - lekarzy.
Łącznie do roku 2010 odbyło się 16 Kursów stopnia pierwszego o łącznej liczbie 425 absolwentów oraz 10 Kursów stopnia drugiego o łącznej liczbie 188 absolwentów. Tylko raz, tj. w roku szkolnym 2000/2001 była przerwa w szkoleniu. Liczba absolwentów pierwszego stopnia wahała się od 8 w roku 1994/5 do 53 w roku 2003/4, zaś dla absolwentów drugiego stopnia - od 8 w roku szk. 2002/3 do 34 w roku 2006/7. Obecnie na Kurs pierwszego stopnia uczęszcza 20 osób, a Kurs drugiego stopnia nie odbywa się z powodu małej liczby kandydatów.
Luterański Klasztor i Dom Rekolekcyjny w Oxford, Michigan - męski zakon, prowadzący rekolekcje
A. Różańska, Działalność edukacyjna Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania na Zaolziu, Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania, Czeski Cieszyn 2002.
www.diakonat.luteranie.pl