Problem kryzysów w gospodarce kapitalistycznej. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 i kryzys paliwowy 1973-1975. Przyczyny i skutki.
WIELKI KRYZYS GOSPODARCZY 1929-33
Panująca w drugiej połowie lat dwudziestych korzystna koniunktura w gospodarce światowej, uległa drastycznemu załamaniu jesienią 1929 roku.
W latach 1925 - 1929 kraje europejskie pożyczyły od USA około 2 miliardów 900 milionów dolarów, co przyczyniło się do znacznego ożywienia gospodarczego na starym kontynencie. Jednak pierwsze oznaki pogorszenia koniunktury wystąpiły już w 1928 roku. Wówczas Amerykanie zaczęli wycofywać z Europy krótkoterminowe pożyczki. Nie było to bez znaczenia dla gospodarki krajów europejskich, gdyż część z nich nie było w stanie zwrócić pożyczonych pieniędzy.
Pod koniec lat dwudziestych cena akcji w Stanach Zjednoczonych została wywindowana przez spekulantów ponad ich realną wartość. W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je nagle sprzedawać. Wybuchła panika. Tak zaczął się kryzys ekonomiczny, którego skutki odczuł cały świat.
Pierwszym objawem kryzysu był tak zwany czarny piątek 29 października 1929 roku, gdy nastąpiło załamanie na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych. Z dnia na dzień wielu ludzi utraciło wszystkie oszczędności. Zamknięto banki i wiele instytucji. Bezrobocie zaczęło szybko rosnąć. Sytuację pogorszyła susza w rolniczych okręgach Stanów. Wspaniała gleba na skutek suszy i silnych wiatrów zamieniała się w pył i tysiące rolników wyruszyło szukać pracy.
USA ograniczyły import, co uniemożliwiło ich dłużnikom zdobycie środków finansowych drogą zwiększonego eksportu. Jednocześnie poszczególne kraje zabezpieczyły własne rynki przed obcymi towarami. Prowadziło to do załamania handlu światowego. Wielki kryzys gospodarczy był spowodowany nadprodukcją towarów w stosunku do siły nabywczej ludności. Ograniczono inwestycje, gwałtownie spadała produkcja. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Wszystko to uruchomiło zjawiska kryzysowe, przejawiające się właściwie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Rosła
wielomilionowa armia bezrobotnych.
Jeżeli za 100% przyjąć produkcję przemysłową z 1928 roku, to w 1932 r. - roku dna kryzysowego - spadła ona w Stanach Zjednoczonych do 58%, w Niemczech - do 54%, we Włoszech - do 73%.
W jeszcze gorszej sytuacji znalazły się kraje słabo uprzemysłowione. W Europie Wschodniej kryzys dotknął szczególnie boleśnie rolnictwo. Załamały się ceny na artykuły rolnicze i wystąpiło zjawisko dotąd nieznane w tak ostrej postaci, jak silne rozwarcie „nożyc cen” artykułów przemysłowych i rolniczych.
Koncerny i monopole potrafiły skuteczniej przeciwstawić się nadmiernym obniżkom cen na artykuły przemysłowe niż wieś na artykuły rolne. W sumie to ograniczało możliwości nabywcze rolników. Pewnym środkiem zaradczym był wzrost eksportu, który pozwoliłyby wchłonąć nadwyżki produkcyjne. Państwa, które spłaciły pożyczki, próbowały sprzedawać towary po tak zwanych cenach dumpingowych, czyli nawet niższych od cen wewnętrznych i poniżej kosztów własnych. Generalnie jednak, by chronić własną produkcję, rządy podwyższały taryfy ceł wwozowych. W skali światowej gwałtownie spadły obroty w handlu międzynarodowym.
Najsilniejszy spadek udziału w handlu zagranicznym zanotowały Stany Zjednoczone z 18% w 1929 roku do 14% w 1932 roku. Na dodatek prawie we wszystkich krajach uległ zachwianiu system walutowy. W 1931 roku zarysował się kryzys bankowości, związany z bankructwem jednego z wielkich banków austriackich, co wstrząsnęło podstawami europejskiego systemu bankowego.
W niektórych państwach Wielki Kryzys trwał aż do końca lat trzydziestych. Zachwiał międzynarodowym systemem finansowym i programem pożyczek międzynarodowych. Wprawdzie bezpośrednio dotknął Europę i Amerykę Północną, jednakże ucierpiały również inne części świata, zwłaszcza kolonie, gdyż ich handel i gospodarka zależały od eksportu żywności i surowców do Europy i Ameryki Północnej. Wiele ludzi na całym świecie traciło miejsca pracy co powodowało wzrost niepokojów i rozprzestrzenianie się nastrojów nacjonalistycznych w wielu krajach.
Tak głęboki kryzys ekonomiczny zmusił rządy do aktywnego i bezpośredniego oddziaływania na gospodarkę. Interwencja gospodarcza państw przyjmowała różne formy. Od udzielania pomocy rolnikom, na przykład przez oddłużenie rolnictwa i tanie kredyty, do finansowania przez państwo skupu artykułów rolnych.
W odniesieniu do zadłużonych przedsiębiorstw państwo przejmowało część lub całość ich akcji. Rządy zmierzały ponadto do zapewnienia równowagi między wielkością produkcji a możliwością jej zbytu. Stąd pojawiły się elementy planowania w gospodarce oraz ingerencja w politykę cenową, szczególnie ochrona cen artykułów powszechnego użytku. W dziedzinie socjalnej interwencjonizm państwowy zmierzał do organizowania robót publicznych, a nawet wkroczenia na drogę państwa opiekuńczego (kraje skandynawskie, Wielka Brytania).
W Stanach Zjednoczonych prezydent Franklin Delano Roosevelt ogłosił program tzw. nowego ładu. W jego ramach rząd pośpieszył na ratunek gospodarstwom farmerskim.
PODSUMOWANIE:
Przyczyny kryzysu:
=> pogorszenie się koniunktury w Stanach Zjednoczonych i ścisłe powiązanie rynku amerykańskiego z europejskimi
=> Stany Zjednoczone wstrzymały kredyty i zażądały zwrotu zaciągniętych długów;
=> trudności w światowym rolnictwie, zmniejszenie zapotrzebowania na bawełnę, mięso i zboże - wiązało się to ze zmianami zachodzącymi w przemyśle: wzrost produkcji samochodów, produkcja tkanin z włókien syntetycznych, wzrost spożycia warzyw, owoców i mleka;
=> utrzymywanie wysokich cen przez monopole a dyktowanie niskich cen na surowce, co szczególnie uderzało w państwa słabsze ekonomicznie;
=> spekulacja na giełdach - pojawienie się akcji fikcyjnych spółek, sztuczne zawyżanie ceny akcji; „czarny październik” 1929 - krach na nowojorskiej giełdzie Wall Street ;
Skutki kryzysu:
=> ograniczenie produkcji przez przemysł, wzrost bezrobocia (1932 ok. 48mln bezrobotnych);
=> bankructwa banków, wycofywanie wkładów i lokat z banków, załamanie się sytemu kredytowego, załamanie systemów walutowych większości państw;
=> wstrzymanie inwestycji, bankructwa małych i średnich firm, a wzmacnianie się wielkich monopoli;
=> ”nożyce cen” spadek cen towarów rolnych był szybszy od przemysłowych;
=> załamanie handlu światowego, ochrona rynków wewnętrznych przed importem poprzez wysokie cła,
=> samobójstwa, brak poczucia bezpieczeństwa, nędza, głód; krytykowanie przez społeczeństwa ustroju demokratycznego a poparcie dla systemów totalitarnych;
KRYZYS PALIWOWY 1973-1974
Proporcje sił między NATO i Układem Warszawskim w latach 70. zmieniały się na niekorzyść Zachodu. Amerykański alarm atomowy zapobiegł, co prawda, desantowi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej, wojny Jom Kippur, w październiku 1973r., lecz ZSRR postawił warunki zaniechania akcji: Stany Zjednoczone miały powstrzymać Izrael, który był bliski całkowitemu zniszczeniu arabskich przeciwników. Wojna odbiła się fatalnie na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie sięgnęły po broń ekonomiczną, podwyższając ceny ropy naftowej. Mimo iż kraje wysoko rozwinięte zareagowały na to podniesieniem cen towarów eksportowanych przez siebie, ich ekspansja gospodarcza, trwająca nieprzerwanie od II wojny światowej, uległa zahamowaniu. Proces ten nazwano kryzysem paliwowym, gwałtowny wzrost cen benzyny oraz załamanie koniunktury wywołały szok psychiczny w społeczeństwach zachodnich.
Kluczowym elementem rozwoju gospodarczego lat 1950-1970 były niskie ceny energii. Trend ten uległ odwróceniu w latach siedemdziesiątych. Kraje naftowe skoordynowały politykę cenową, powołując na konferencji bagdadz-kiej (10-24 września 1960 r.) Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Państwa OPEC w 1970 r. dysponowały ok. 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia.
Pierwsze podwyżki cen uchwalono w czerwcu 1970 r. W okresie wojny egipsko-izraelskiej (1973) państwa arabskie użyły broni naftowej. Irak znacjonalizował instalacje wydobywcze zachodnich koncernów (Exxon, Mobil, Royal, Dutch Shell), arabscy członkowie OPEC ogłosili embargo na dostawę ropy do wszystkich krajów popierających Izrael oraz dwukrotnie podnieśli cenę ropy - najpierw o 70%, a następnie w końcu 1973r. - o 128%. W ten sposób w ciągu 1973r. cena ropy wzrosła czterokrotnie, ogólnie zaś w latach 197201979 baryła ropy (159 litrów) zdrożała z 1,9 dolara do 12,7 dolara (6,7 razy). Epoka taniej energii skończyła się definitywnie.
Skutki kryzysu
Bezpośrednim następstwem wzrostu cen ropy była stagnacja gospodarcza w krajach przemysłowych. Spadke produkcji wywołał bezrobocie, nie notowane w USA i Europie Zachodniej od wielkiego kryzysu lat trzydziestych. Powstało zjawisko tzw. stagflacji - występowała jednocześnie i stagnacja, i inflacja (rocznie ceny wzrastały o 10-12%).
Państwa przemysłowe podjęły dość szybkie i zdecydowane kroki zapobiegające skutkom kryzysu naftowego. Przede wszyustkim tworzono strategiczne rezerwy ropy, co miało uzasadnienie militarne. Podjęto wydobycie ropy z własnych zasobów: najlepszym przykładme jest tu Wielka Brytania, która w 1975r. rozpoczęła intensywne wydobycie ropy naftowej z Morza Północnego i po zbudowaniu dużej liczby platform wiertniczych w 1990r. wydobycie wynosiło 87,9 mln ton (w 1970r. tylko 0,1 mln ton). Podobnie uczyniła Norwegia. W Stanach Zjednoczonych uruchomiono w 1977r. naftociąg z Alaski. Popierano wydobycie ropy w Arabii Saudyjskiej związanej ze Stanami Zjednoczonymi (zanotowano tam skok wydobycia ze 188 mln ton w 1970r. do 489 mln ton w 1980r.) Wprowadzono politykę oszczędzania zużycia energii przez wprowadzenie np. energooszczędnych technologii w budownictwie, przemysłowych technologii energooszczędnych oraz zastępczych źródeł energii (np. biogazu, alkoholu, gazu ziemnego, energii słonecznej).
Państwa naftowe uzyskały poważne nadwyżki finansowe (tzw. petrodolary), które były lokowane w bankach państw rozwiniętych przemysłowo, częściowo służyły one dalszym inwestycjom naftowym lub finansowały zbrojenia i prowadzenie wojny (Irak - Iran).
W obliczu udanej zmiany struktury cen światowych, podjętej przez naftowy kartel OPEC, państwa stanęły wobec konieczności zmian w polityce gospodarczej, która pozwoliłaby im skutecznie zwalczać bezrobocie i inflację.
Kraje sprowadzające ropę znalazły się w zróżnicowanej sytuacji:
l. USA same dysponowały źródłami ropy. Wzrastała więc wreszcie rola dolara — głównej waluty, w której rozliczano transakcje handlowe.
2. Mocną pozycję posiadały kraje uprzemysłowione z RFN i Japonią na czele. Dzięki dynamice swoich zdolności produkcyjnych oraz posiadanym nadwyżkom handlowym i rezerwom dolarowym były one w stanie sfinansować wzrost cen surowca.
3. W gorszym położeniu znalazły się państwa takie, jak Wielka Brytania czy Włochy, borykające się z trudnościami płatniczymi i zmuszone do pokrywania zwiększonych kosztów importu kredytami.
4. Najciężej szok naftowy dotknął kraje najuboższe i nie wydobywające ropy, gdyż ich zdolność przystosowania się i dostęp do rynków kredytowych były niewielkie.
Ważną rolę w opanowaniu skutków szoku naftowego odegrały eurobanki. Rynek eurowalutowy powstał po II wojnie światowej, jednak większego znaczenia nabrał z końcem lat sześćdziesiątych. Światowe jego centrum mieściło się w Londynie, a do ważnych ośrodków zaliczały się Wyspy Bahama, Wyspy Kajmany, Bahrajn, Panama, Kanada, Japonia, Hongkong i Singapur. Tworzyła go sieć banków, które oprócz prowadzenia normalnych transakcji przyjmowały wkłady i udzielały kredytów w walutach innych niż waluta narodowa. Rynek ten nie podlegał żadnej kontroli. Operował wielkimi kwotami należącymi do krajów-eksporterów ropy naftowej i stał się ważnym ogniwem dalszego obiegu petrodolarów. Miliardy ich, poprzez konta eksporterów, wracały na rynki walutowe. Dzięki eurobankom zdołano rozwiązać problem deficytów płatniczych, złagodzić tendencje protekcjo-nistyczne zaznaczające się w latach siedemdziesiątych i sfinansować handel światowy na linii Północ—Południe oraz Wschód—Zachód. Pomimo przezwyciężenia najcięższych następstw pierwszego szoku naftowego w latach 1974-1975 gospodarka światowa wykazywała objawy kryzysu. Nastąpił niski bądź nawet ujemny przyrost GNP. Nasiliła się inflacja, której towarzyszył wzrost bezrobocia (osiągnęło w maju 1975 r. 15 min w krajach OECD). Obniżyła się stopa wzrostu handlu światowego (z 9% w latach 1962-1972 do 5,5% w 1974 r. i -5% w 1975 r.). Zjawiska te, które do tej pory nie występowały jednocześnie, określono mianem stagflacji (stagnacja + inflacja) bądź nawet slumpflacji (recesja + inflacja). Po wygaśnięciu tendencji recesyjnych nastąpił krótki okres słabego ożywienia (1976-1978). jednakże od 1978 r. stopa wzrostu zaczęła ponownie spadać przy utrzymującej się dużej inflacji (1979-1982) Japonia: 2,8%, ale Włochy już: 21%, Wielka Brytania: 19%, Francja: 12%) i wysokim bezrobociu. Wskutek szybkiego tempa inflacji i stabilizacji cen ropy po pierwszym szoku, malała stopniowo realna wartość nadwyżek zgromadzonych przez kraje OPEC. Spadała również realna cena ropy. W tej sytuacji kraje OPEC zdecydowały się na kolejną serię podwyżek w latach 1979-1980, określaną jako drugi szok naftowy. Podwyżkom tym sprzyjała niepewna sytuacja polityczna na Środkowym Wschodzie — rewolucja islamska w Iranie i wybuch wojny iracko-irańskiej. Oba te kryzysy naftowe przyniosły głębokie przemiany w gospodarce światowej. Podwyżki uderzyły w przemysł stoczniowy, powodując kryzys flot wielkich tankowców. Malała produkcja rafinerii w krajach zachodnich, gdyż państwa OPEC dążyły do zbudowania własnego przemysłu petrochemicznego. Ucierpiał przemysł samochodowy: z 780 tysięcy robotników tej branży zatrudnionych w USA przed kryzysem — do 1980 r. zwolniono około jednej trzeciej. W 1980 r. Stany Zjednoczone po raz pierwszy utraciły prymat produkcji samochodów na rzecz Japonii, wytwarzającej modele zużywające mniej paliwa. Oszczędzanie stało się naczelnym hasłem gospodarki. Rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł energii (energia słoneczna, wiatru, destylacja paliwa z trzciny cukrowej). Wzrosło zainteresowanie surowcami wtórnymi. Górnictwo, hutnictwo i przemysł stoczniowy znalazły się w głębokim kryzysie, a centra produkcyjne tych gałęzi przemysłu zaczęły przemieszczać się do obszarów uznawanych dotychczas za peryferyjne.