Polityka gospodarcza
Polityka gospodarcza wiąże się z oddziaływaniem państwa na gospodarkę. Oddziaływanie państwa na gospodarkę jest pojęciem szerszym od pojęcia polityki gospodarczej.
Państwo działając oddziałuje zawsze na gospodarkę.
O polityce gospodarczej mówimy gdy państwo stawia sobie cel, następnie stosuje środki po to, aby cel ten był osiągnięty.
Termin polityka gospodarcza używany jest w dwóch znaczeniach :
pewna działalność praktyczna, polegająca na wyznaczeniu celów, a następnie doborze środków potrzebnych do ich realizacji.
pewna dyscyplina wiedzy, to teoria polityki gospodarczej. Człowiek jeśli prowadzi jakąś działalność stara się stworzyć teoretyczne podstawy do praktycznej działalności.
Istnieje związek między polityką gospodarczą praktyczną a teoretyczną.
Zadaniem polityki jest opracowanie reguł, zasad mówiących o tym, jak należy praktyczną politykę prowadzić.
Podstawowy podział nauk to :
nauki podstawowe - poznanie i sformułowanie praw, które tą rzeczywistością rządzą. W ekonomii taką podstawową nauką jest teoria ekonomii czyli makro i mikro ekonomia.
nauki stosowane - zadaniem ich jest dostarczenie, sformułowanie zasad pomocnych przy kształtowaniu i przekształcaniu rzeczywistości
Wynika stąd ścisły związek pomiędzy polityką gospodarczą a teorią ekonomii. Warunkiem koniecznym racjonalnej polityki gospodarczej jest znajomość tych praw.
LANGE - „Ekonomia polityczna.” - Polityka gospodarcza polega na wykorzystaniu praw ekonomicznych. Prowadząc politykę gospodarczą nie można działać wbrew tym prawom. Trzeba je umiejętnie wykorzystać.
Geneza polityki gospodarczej ( rozwój )
zaczęła się rozwijać w I poł. XX w. O jej rozwoju jako działalności politycznej zadecydowały 2 historyczne wydarzenia :
przyjęcie w ZSRR nakazowo - rozdzielczego systemu kierowania gospodarką narodową (lata 20-te). Cała gospodarka narodowa była traktowana jako duże przedsiębiorstwo kierowane przy pomocy nakazów przez partyjno - rządowe kierownictwo,
wielki kryzys gospodarczy - przełom lat 20-30 - w krajach, w których funkcjonowała gospodarka rynkowa.
W XIX w. i na początku XX w. rola państwa w gospodarce została ograniczona do minimum.
Zgodnie z panującą doktryną ( z ? epoki Anglii ) państwo miało 2 zadania do spełnienia :
powinno ustalić porządek prawny ( gospodarczy - czyli zbiór norm prawnych regulujących życie gospodarcze,
państwo dysponując aparatem przymusu powinno zapewnić, aby te normy prawne były przestrzegane.
W odpowiedzi na słabości gospodarki rynkowej podjęto próbę jej modyfikacji czyli zachowanie istoty gospodarki rynkowej, ale zmianę jej modelu polegającą na zwiększeniu roli państwa w gospodarce.
Początkowo ta polityka gospodarcza miała charakter antykoniunkturalny. Podstawowym celem stało się zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych w gospodarce.
Teoria KEYNSA - czyli polityka budżetowa-zaproponował odejście od zasad corocznego równoważenia budżetu, które konsekwentnie powodowało zwiększenie amplitudy wahań koniunkturalnych w okresie wysokiego rozwoju gospodarczego wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich są wysokie, duże zatrudnienie, wysoka płaca i dochody.
Polityka państwa-jeśli gospodarka się rozwijała (wzrost) to państwo powinno prowadzić działalność skierowaną na schładzanie gospodarki i odwrotnie przy spadku-państwo podejmuje działalność do pobudzania i wzrostu.
Gospodarka w kryzysie - spadają wpływy z podatków bezpośrednich i pośrednich, państwo powinno ograniczyć swój popyt czyli zamówienia publiczne.
Koncepcja Keynsowska - aby w okresie rozwoju gospodarczego schładzając gospodarkę państwo powinno ograniczyć swoje wydatki ( nadwyżka przychodów ). Przeciwdziałanie wahaniom koniunkturalnym-w okresie kryzysu rząd chcąc pobudzić gospodarkę powinien więcej wydawać, zwiększać zamówienia rządowe.
W XX w. obserwujemy trend do wzrostu roli państwa w gospodarce ( działalność praktyczna). Nasuwa się pytanie czy jest to prawdopodobne, aby przez kilka tysięcy lat państwo tylko w sposób nieświadomy oddziaływało na gospodarkę i nie prowadziło polityki gospodarczej ? Nie ma stałej tendencji wzrostu roli polityki gospodarczej.
Teorie polityki gospodarczej.
Taylor _ „Historia ekonomii” - wyznaje charakterystyczne poglądy Arystotelesa. Terminem „Polityka” określa w znacznej mierze teorię polityki gospodarczej, czyli polityka gospodarcza jako dyscyplina ma swoje korzenie w starożytnej Grecji. Od tego czasu prowadzone są rozważania na temat celów, które państwo powinno realizować i środków. Te trendy znaleźć można we wszystkich szkołach ekonomicznych.
Rozważania ekonomiczne można podzielić:
wg kryteriów charakteru ( typu ) nauki :
nauki podstawowe,
nauki stosowane,
wg kryteriów skali
makro - cała gospodarka narodowa,
mikro - układy gospodarcze.
Samo pojęcie polityki gospodarczej powstało w połowie XIX w. ( a nie XX w. ). Twórcą tego pojęcia i tej dyscypliny wiedzy był niemiecki profesor prawa państwowego wykładający na dwóch znanych uniwersytetach w Edelkastel i Haidelbergu _ RAU.
Ta dyscyplina wiedzy powstała na styku dwóch innych dyscyplin:
teorii ekonomii - a ściślej klasycznej ekonomii angielskiej, która dominowała w świecie.
teorii prawa.
Związek polityki gospodarczej z prawem :
przynajmniej w państwach praworządnych każda działalność państwowa, także polityka gospodarcza musi mieć prawne podstawy (Rada Polityki Pieniężnej zmienia wysokość stóp procentowych ponieważ jest do tego upoważniona w ustawie),
oddziaływanie państwa na gospodarkę odbywa się głównie przy pomocy norm prawnych. Fundamentalne znaczenie mają KH, KC, KP, ustawodawstwo podatkowe, ubezpieczenia, funkcjonowanie banków, publiczny obrót papierami wartościowymi.
Państwo wydaje rozporządzenia wykonawcze, próbuje zakreślić pole prawnie dopuszczalnych działań w gospodarce. Są to zachowania, które realizują cele polityki państwa- te które chce wywołać.
Znaczenie norm prawnych w polityce gospodarczej-państwo ustala normy prawne licząc na to, że będą respektowane. Jednak powstają tzw. luki prawne i układy gospodarcze mogą zachowywać się zgodnie z prawem w inny sposób (zachowanie sprzeczne z intencją państwa).
Sukces w polityce gospodarczej zależy od:
trafności koncepcji ekonomicznej,
prawnego oprzyrządowania działań państwa czyli jakości norm prawnych (wysoka jakość norm).
Związki pol. gospodarczej z teorią ekonomii mają charakter merytoryczny, koncepcyjny.
Związek polityki gospodarczej z teorią prawa ma charakter narzędziowy, bo prawo jest narzędziem przy pomocy którego polityka gospodarcza jest prowadzona.
Jeden z wariantów zakładał podział gospodarki w SNR na dwa sektory :
sektor o charakterze strategicznym - surowce, hutnictwo, energetyka, produkcja maszyn. Ten sektor państwo miało w pełni kontrolować.
sektor wytwarzający środki konsumpcji - poddany roli mechanizmu rynkowego (decydują ludzie a nie państwo).
Jeśli państwo miałoby przestać kierować nakazowo, to musi mieć narzędzia oddziaływania pośredniego. Musi jednocześnie posługiwać się nakazowym systemem i narzędziami ekonomicznymi. Przedmiot ten przetrwał do lat 90-tych. Później zlikwidowano planowanie i została polityka gospodarcza.
Państwa socjalistyczne planują politykę gospodarczą, a państwa kapitalistyczne prowadzą politykę gospodarczą. Wtedy zdecydowanie dominowało planowanie.
Pojęcie polityki - z języka starogreckiego.
w mowie potocznej- najszersze - to każda świadoma, konsekwentnie zmierzająca do celu działalność nie pod wpływem emocji i impulsu, podmiotem są podmioty władzy, partie polityczne, każdy z nas.
W nauce wyróżnić można sposoby podejścia do definicji polityki :
w nauce pojęciem kluczowym jest pojęcie władzy- część stosunków między ludzkich, których treścią jest panowanie, rządzenie władza, narzucanie koncepcji jednego człowieka lub grupy ludzi innym.
Podmioty :
podmioty władzy państwowej i publicznej,
partie polityczne,
organizacje społeczne (zabierające głos w sprawach politycznych np. związki zawodowe),
mogą być związki wyznaniowe ( jeśli wypowiadają się na tematy publiczne, mogą wpływać na decyzje podmiotów władzy ).
nie są nimi związki hodowców zwierząt,
Niektóre jednostki nie spełniające żadnych politycznych, publicznych funkcji muszą spełniać dwa warunki aby być podmiotami: 1) muszą wypowiadać się w sprawach publicznych, 2) wypowiedzi tych osób z racji ich autorytetu moralnego, społecznego czy politycznego, przekazywane przez media, kształtują opinię publiczną i wpływają na decyzje podmiotów np.: Picasso - autorytet artystyczny, Sacharow (ZSRR), Havel ( Czechy), Wałęsa, Gandi (Indie).
podmiotami polityki są wyłącznie podmioty władzy politycznej - to podmioty które mają prawo decydować o ludzkim życiu ( wyposażone w aparat przymusu).
Podmioty : podmioty władzy i parte - nie, chyba że :
podmioty władzy-odniesienie wyłącznie do państw praworządnych (kraje demokratycz.),
znane są wydarzenia gdzie mają to prawo także partie polityczne np. hitlerowskie Niemcy SS, NSDAP.
Polityka deklarowana - polityka exante - znajduje wyraz w programach działania rządu, partii politycznych.
Polityka realizowana - polityka expost - w działaniach faktycznie podjętych.
Pojęciem kluczowym jest pojęcie dobra wspólnego
Polityka to zespół działań mających na celu dobro wspólne członków wspólnoty. Akceptuje się to, że polityka polega na sprawowaniu władzy i walce o władzę.
Różnice pomiędzy dwoma podejściami - różne rozłożenie akcentów :
to czym jest polityka,
akcentuje się cel sprawowania władzy ( podejście celowościowe ).
Władza nie jest celem samym w sobie. Sprawowanie władzy to służba publiczna, podjęta z zamiarem realizacji dobra wspólnego, czyli państwo jest dla obywatela.
Podstawowe cele państwa i zasady, których pastwo powinno przestrzegać:
państwo powinno dbać o dobrobyt swoich obywateli-wiąże się to z polityką gospodarczą,
pomoc tym obywatelom, którzy nie z własnej winy nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb (opiekuńcza funkcja państwa - cel polityki społecznej).
II zasady które państwo powinno respektować przy realizacji celów:
Zasada I. Państwo nie powinno naruszać należytej wolności swych obywateli i słusznej swobody ich działalności. Niemiec Karl Laspers- dokonał rozróżnienia wolności „od” i wolności „do”.
Wolność „od” jest to wolność od ograniczeń, wolność od zagrożeń i by były sprowadzone do niezbędnego minimum
wtedy gdy wymaga tego interes państwa i całej wspólnoty czyli to dobro wspólne, może wymagać od państwa aby nakładało pewne ograniczenie na wolność obywateli.
po drugie - takie ograniczenia nakłada się również po to aby chronić innych obywateli przed negatywnymi skutkami
Zasada ta mówi więc tylko tyle, że tych ograniczeń winno być jak najmniej.
Wolnością „do” swoboda w podejmowaniu działań gospodarczych, jest jedną z kardynalnych zasad gospodarki rynkowej W warunkach gospodarki rynkowej, jest wolny dostęp do rynku dla producenta, co oznacza, że każdy kto chce może podjąć działalność gospodarczą i nie musi nikogo pytać o zgodę. Istnieje więc swoboda w podejmowaniu działalności gospodarczej. Istnieją pewne ograniczenia, w których podjęcie działalności gospodarczej wymaga uzyskania zgody czyli koncesji. Państwo może również samo podjąć się tej działalności wtedy gdy: 1) gdy obywatele nie są w stanie pewnych potrzeb zaspokoić - ochrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości, 2) gdy obywatele nie są w stanie lub nie chcą pewnej działalności podjąć. Dotyczy to np. sfery infrastruktury
Państwo powinno wprowadzać minimum ograniczeń a z drugiej strony nie powinno wyręczać obywateli, jeżeli obywatele są w stanie sami zaspokoić swoje potrzeby.
II Zasada-Państwo powinno przestrzegać ustanowionego przez siebie porządku prawnego. Temu służy zasada podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą
i sądowniczą. Warunkiem przestrzegania tej zasady jest niezależność sądów od władzy państwowej. W państwach demokratycznych sądy mogą kwestionować ustawę stwierdzając jej niezgodność z konstytucją, mogą zakwestionować rozporządzenie wykonawcze.
Państwo stanowi prawo, parlament uchwala ustawy, rząd i ministrowie wydają rozporządzenia wykonawcze.
Polityka gospodarcza.
Często polityka gospodarcza utożsamiana jest z kierowaniem, prowadzenie polityki polega na kierowaniu . Nie ma jednej przyjętej definicji polityki gospodarczej.
Definicja I (zwraca uwagę na metody prowadzenia polityki gospodarczej) prof. Seweryn Kruszczyński. Wg niego-polityka gospodarcza polega na bezpośrednim kierowaniu gospodarką narodową przez państwo lub pośrednim oddziaływaniu na funkcjonowanie tej gospodarki.
Następujące elementy definicji :
stawia się znak równości pomiędzy polityką gospodarczą i kierowaniem gospodarką narodową,
wskazuje się podmiot tej polityki - państwo tzn. że każdy szczebel władzy państwowej : centralna, wojewódzka, powiatowa.
wyróżnia dwa sposoby prowadzenia polityki gospodarczej :
bezpośredni, polega na użyciu instrumentów o charakterze nakazowym, będą to nakazy, zakazy,
pośredni - pośrednie oddziaływanie na funkcjonowanie gospodarki za pomocą instrumentów, dwa typy : a. parametry ekonomiczne używa się w dwóch znaczeniach , w znaczeniu pierwszym parametr w sensie wynikowym, który charakteryzuje gospodarkę ( stopa inflacji, poziom długu publicznego, dodatnie lub ujemne saldo wymiany z zagranicą, stopa bezrobocia, poziom wynagrodzenia, parametr w sensie ekonomicznym używane do oddziaływania na inne układy przez podmiot polityki, b. instrumenty o charakterze informacyjnym.
Bezpośrednie kierowanie gospodarką wiąże się z instrumentami o charakterze nakazowym i posługiwanie się tymi instrumentami jest charakterystyczne w szczególności dla systemu nakazowo rozdzielczego aczkolwiek nie tylko tam były używane, natomiast pośrednie oddziaływanie na gospodarkę odbywa się przy użyciu parametrów ekonomicznych i to są instrumenty charakterystyczne dla gospodarki rynkowej.
W żadnym razie jednak nie należy sprowadzać różnicy między systemem nakazowo rozdzielczym a gosp. rynkową do tego że w obu tych systemach stosowane są inne instrumenty polityki. To nie jest jedyna różnica. Nie jest to różnica najważniejsza.
Dwie podstawowe różnice pomiędzy tymi dwoma systemami dotyczą zakładanych motywów działania jednostek oraz poglądy na temat roli państwa w gospodarce.
U podstaw sytemu nakazowo rozdzielczego tkwiło założenie, że podstawowym motywem działania jednostki jest dobro społeczne, a więc że każda jednostka realizuje w pierwszym rzędzie dobro społeczne, dobro wspólne , natomiast interes własny jest zupełnie na drugim planie. Interes wspólny, dobro społeczne może wyrazić tylko centralna władza państwowa. Centralny plan gospodarczy to jest suma centralnych planów rządowych realizowanych przez poszczególne jednostki. Jednostki pozbawione zostały podmiotowości, cechą podmiotu jest to że ma własne cele a tu nie ma własnego celu ma dobro wspólne.
Gospodarka rynkowa - zakłada, że podstawowym motywem działania jednostki jest dążenie do uzyskania korzyści. Każdy układ, jednostka, układ gosp. także władza państwowa ma swoje własne cele. Włada państwowa akceptuje podmiotowość poszczególnych układów. Buduje plan, który nie jest jednak sumą arytmetyczną planów poszczególnych układów gospodarczych. Jeżeli jednak władza ma w tym systemie różne cele to musi też mieć narzędzia ich realizacji
Druga możliwość - pośredniego oddziaływania
Oddziaływanie pośrednie polega na tym, że włada centrala stara się stworzyć taki zbiór warunków prawno - ekonomicznych, w którym to zbiorze układy gosp. działające we własnym interesie dążąc do realizacji własnych celów będą równocześnie realizować cele polityki państwa.
Racjonalne gospodarowanie i gospodarka nakazowa stoją do siebie w sprzeczności, po drugie układ gospodarczy w takim systemie nie chce racjonalnie gospodarować nie odczuwa takiej potrzeby. Po trzecie koszt funkcjonowanie systemu gosp. opartego o nakaz jest bardzo kosztowym.
Porównanie dwóch systemów :
Koszty funkcjonowania dwóch systemów :
w gospodarce nakazowo rozdzielczej to: musimy zbudować cały aparat, który by te instrumenty stworzył, trzeba było stworzyć cały system opracowania planu centralnego. Trzeba było także kontrolować wykonywanie rozkazów na poszczególnych szczeblach - druga przyczyna wysokiego kosztu funkcjonowania tego aparatu.
w gospodarce rynkowej to : kontroluje się dwie sprawy : czy są przestrzegane powszechnie obowiązujące normy prawne - ministerstw kontroli, PIP, PIH, ochrona środowiska oraz to czy poszczególne jednostki i układy wywiązują się ze swoich zobowiązań publiczno prawnych - czy płacą podatki i obowiązkowe ubezpieczenia. Koszt funkcjonowania sytemu gospodarki rynkowej jest nieporównywalnie niższy od kosztu funkcjonowania systemu nakazowo rozdzielczego.
Efektywność układów:
Zasada racjonalnego gospodarowania - albo należy maksymalizować efekty przy założonych nakładach, albo minimalizować nakłady przy założonych efektach.
Makymalizujemy efekty poprzez koncentrację zasobów czyli ustalenie takiej produkcji przy której z jednostki nakładów otrzymamy maksymalny efektć. Tylko taki układ gospodarczy może maksymalnie gospodarować który ma prawo podejmować decyzję o skali produkcji czyli o stopniu koncentracji zasobów.
Minimalizujemy nakłady poprzez substytucję czynników produkcji , albo inaczej poprzez wybór techniki wytwarzania.
Wniosek : tylko taki układ gospodarczy może racjonalnie gospodarować który może wybierać technikę produkcji .
Podsumowanie :
układ nie może racjonalnie gospodarować
nie jest zainteresowany
działa w taki sposób aby rozkaz wykonać jak najmniejszym wysiłkiem co wcale nie oznacza że ten rozkaz jest wykonywany jak najmniejszym kosztem, wręcz przeciwnie.
II. Definicja -(czynnościowa) autor Paweł Sulnicki - Polityka gospodarcza jest to czynność kierownicza szczebla centralnego polegająca na planowaniu i zarządzaniu.
Przez zarządzanie rozumie się organizowanie gospodarki narodowej sterowanie i zasilanie w pieniądz, podmiotem polityki gosp. jest tylko władza centralna.
Wymienia się dwie czynności: planowanie i zarządzanie. Zarządzanie dziali się jeszcze na trzy : sterowanie, zasilanie,
Relacja dwóch pojęć : planowanie i kierowanie.
Planowanie jest częścią kierowania, częścią polityki gospodarczej, wchodzi w jej skład.
2 znaczenia terminu planowanie :
jest to przewidywanie przyszłego układu warunków i środków działania oraz ustalanie uwzględniających te warunki i środki celów. Planowanie jest to czynność kierownicza, czyli jest to element polityki gospodarczej.
planowanie jest to praca aparatu planistycznego polegająca na zbieraniu i przetwarzaniu informacji, na przygotowywaniu alternatywnych rozwiązań oraz obserwacji realizacji planu. Nie ma mowy o podejmowaniu decyzji. Jest to praca aparatu sztabowego, aparatu przygotowującego przesłanki do podjęcia decyzji. Nie jest to czynność kierownicza i tak rozumiane planowanie jest poza polityką i wtedy można mówić planowanie i polityka gospodarcza.
W pierwszych dwóch definicjach utożsamia się politykę gospodarczą z kierowaniem, jest to często spotykane nie jest to jednak akceptowane przez wszystkich. Są tacy którzy dokonują rozróżnienia tych pojęć i twierdzą, że polityka gospodarcza jest naczelna, czyli że najpierw opracowuje się politykę a potem kieruje się gospodarką na podstawie wcześniej ustalonej polityki.
Definicja III.
Polityka gospodarcza polega na wyborze celów i środków ich realizacji.
Jest to najprostsza z możliwych definicja polityki, zupełnie inna od poprzednich, posiada ona jedną słabość - można ją odnieść do każdej polityki. Definicja ta zwraca uwagę na pewne podstawowe elementy logiczne, jest w niej bardzo istotne słowo „wybór”.
„wybór” - tylko wtedy można mówić o polityce jeżeli podmiot na możliwość dokonywania wyboru.
przedmiotem wyboru są cele i środki - 2 podstawowe elementy logiki, 3 element to warunki prowadzenia polityki na który podmiot nie ma wpływu. Warunki które są można zbadać, ocenić, warunki które będą można przewidzieć
Cele polityki gospodarczej -2 grupy:
cele odnoszące się do systemu i porządku gospodarczego - cele systemowe. Ogólny cel systemowy - celem polityki gospodarczej jest utrzymanie lub zmiana istniejącego systemu lub porządku gospodarczego. W fazie transformacji systemowej naszym celem jest radykalna zmiana naszego porządku i systemu gospodarczego
cele odnoszące się do procesów gospodarczych - cele procesowe.
Cele polityki procesowej 5 podstawowych :
wzrost gospodarczy,
pełne zatrudnienie
stabilizacja wartości pieniądza
zewnętrzna równowaga gospodarcza,
sprawiedliwy podział dochodu i majątku.
Te dwie grupy celów to są zupełnie różne cele jedne dotyczą konstrukcji całego systemu gospodarczego a drugie przebiegu procesów gospodarczych.
Środki polityki gospodarczej - pojęcie nadrzędne.
W ramach środków wyróżnić można pewne ich grupy :
instrumenty polityki gospodarczej, służy do oddziaływania na inne układy
Cel polityki Instrument Układ gospodarczy zachowanie
osiągnięcie celu
przedsięwzięcia władz publicznych-mamy cel chcąc go zrealizować władza publiczna podejmuje przedsięwzięcie i realizacja tego przedsięwzięcia powoduje osiągnięcie celu.
umowy zawierane przez władze publiczne
Umowy zawierane przez władzę publiczną - mogą być zawierane :
z innymi państwami, instytucjami międzynarodowymi między państwem a dużymi koncernami międzynarodowymi
mogą być podpisywane z podmiotami krajowymi, najczęściej występują różnego rodzaju grupy nacisku ( związki zawodowe, branżowe grupy nacisku, regionalne grupy nacisku )
Te umowy jako środek polityki gospodarczej są wykorzystywane przez podmioty polityki dość często.
Mechanizm osiągania celów przy pomocy umów : na pierwszy rzut oka jest analogiczny jak w przypadku instrumentów.
Różnice między umową a instrumentem polityki:
jeżeli podmiot polityki posługuje się instrumentem to występuje z pozycji władzy, ma prawo użyć określony instrument, używa go, sam do niczego się nie zobowiązuje Gdy podmiot posługuje się umową, zakłada się stosunek partnerski między stronami, podmiot polityki nie występuje z pozycji władzy. Większości umów zakłada świadczenia dwustronne. Zobowiązuje się partner i rząd. Pozornie zbliżony dynamizm działania ale są różnice które nakazują rozróżnić instrument od umowy.
Czyli mamy 3 grupy środków przedsiębiorstwo pomocy których osiągamy cele polityki :
instrumenty,
przedsięwzięcia
umowy.
Można spotkać się, że przedsięwzięcia i umowy są równocześnie wykorzystywane w charakterze instrumentów, pełniąc jak gdyby podwójną rolę. Przedsięwzięcie działa jak przedsięwzięcie i jak instrument, umowa działa jak umowa i jak instrument.
Cel : pełne zatrudnienie Przedsięwzięcie : roboty publiczne, nowe miejsca pracy.
Dodatkowy element : wymiar przestrzenny. Jest to uzasadnione gdyż na ogół stopa bezrobocia jest silnie przestrzennie zróżnicowana na przestrzeni kraju.
Podmioty polityki gospodarczej.
3 stanowiska z którymi można się spotkać : -
podmiotem polityki gospodarczej jest tylko centralna władza państwowa (zawarte w def. II),
przedmiotem polityki gospodarczej są wszystkie szczeble władzy państwowej (def. I),
podmiotem polityki gospodarczej jest cała władza publiczna, czyli państwowa i samorządowa
Tradycyjne znaczenie terminu polityka (starożytna Grecja): sztuka rządzenia państwem.
To tradycyjne znaczenie traci swą zasadność gdy weźmiemy pod uwagę że współcześnie funkcjonują państwa dwóch typów :
państwa o strukturze scentralizowanej (Francja, Polska),
państwa o strukturze federalnej-USA, Niemieckojęzyczne, Rosja, dawna Czechosłowacja
W państwach federalnych władza ustawodawcza jak i wykonawcza występuje na dwóch szczeblach.
Na szczeblu państwa jako całości
na szczeblu poszczególnych członów federacji.
W państwach o strukturze scentralizowanej nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi , tzn. można udzielić wyłącznie z uwzględnieniem warunków miejsca i czasu.
Definicja III Polityki gospodarczej - polega na wyborze celów i środków ich realizacji.
Kryterium efektywności skłania do tego aby władze samorządowe stawały się podmiotami polityki. Przy czym to kryterium efektywności można odnieść do dwóch zagadnień :
efektywność wykorzystania środków publicznych,
efektywność gospodarowania w skali kraju, w skali makroekonomicznej.
Rozwinięcie :Dlaczego władze publiczne powinny być podmiotami polityki gospodarczej ?
2 uzasadnienia:
charakterze politycznym - efektywność wykorzystania środków publicznych Dopasowanie struktury wydatków
o charakterze gospodarczym - efektywność gospodarowania w skali kraju do struktury potrzeb
Element 1. Im niższy jest szczebel władzy publicznej, tym lepsze ma on rozeznanie na temat społecznych potrzeb, które ta władza powinna zaspokoić, oznacza to że na im niższym szczeblu będą podejmowane decyzje co do kierunku wydatkowania środków publicznych tym ta struktura wydatków zostanie lepiej dopasowana do struktury potrzeb. Im lepiej zostanie dopasowana struktura wydatków publicznych , do struktury potrzeb tym większe będzie zadowolenie społeczne z osiągniętych efektów.
O efektywności wykorzystania środków publicznych świadczy poziom zaspokojenia potrzeb i zaspokojenia społecznego. - było to dopasowanie struktury wydatków do struktury potrzeb.
Element 2. Na im niższym szczeblu dysponujemy środkami publicznymi tym lepsza jest kontrola społeczna nad ich wydatkowaniem. Im lepsza jest ta kontrola społeczna tym efektywniej wykorzystywane są te środki w celach publicznych i tym mniej ich przenika do sektora prywatnego, tym lepiej zaspokajane są potrzeby i lepiej wykorzystywane są te środki publiczne.
Efektywność gospodarowania w skali kraju.
Teza : Jeżeli władze samorządowe są podmiotem poli. gosp. to wpływa to pozytywnie na efektywność gospodarowania w skali makroekonomicznej. Wpływa to pozytywnie na efektywność i skuteczność samej polityki makroekonomicznej.
Definicja IV.
Polityka gospodarcza jest to działalność państwa i instytucji spełniających funkcje powierzone przez państwo, która wywiera wpływ na system i porządek gospodarczy oraz procesy gospodarcze.
Instytucje spełniające funkcje powierzone przez państwo :
3 grupy instytucji :
Bank Centralny,
samorząd.
instytucje para fiskalne.
Najważniejszym elementem tej definicji jest podział polityki gospodarczej na dwa człony:
ze względu na system oddziaływania :
system i porządek gospodarczy - polityka systemowa,
procesy gospodarcze - polityka procesowa.
3 przyczyny uzasadniające podział poli. gosp. na dwie części :
cele polityki gospodarczej :
cele polityki systemowej
cele polityki procesowej.
Normy względnie trwałe - w randze ustaw, ważne z punktu widzenia gospodarczego, powinny się cechować stabilnością z dwóch powodów.
praktycznego,
merytorycznego.
Transformacja systemowa polega właśnie na zmianie norm tworzących system i porządek gospodarczy. Norm nie da się zmieniać jednorazowo, proces zmian odbywa się drobnymi krokami.
Normy tworzące system i porządek gospodarczy:
to te które regulują współdziałanie układów ( Polska ) : KC,KP,KH
regulują prowadzenie działalności gospodarczej -
ustawa regulująca powstanie i wygasanie zobowiązań podatkowych - ordynacja podatkowa,
pozostałe ustawy o podatkach,
prawo bankowe - regulujące działalność banków komercyjnych i banku centralnego
prawo celne
prawo dewizowe
publiczny obrót papierami wartościowymi i inne
ustawy reguł. ubezpieczenia społeczne i gospodarcze (ustawa o związkach zawodowych i ustawa o samorządach pracowniczych)
Zmieniając politykę systemową kształtuje się właśnie tego rodzaju normy.
Środki polityki procesowej cechują się większą zmiennością i często mają ilościowy charakter.
W charakterze instrumentów polityki procesowej mogą występowa najczęściej:
rozporządzenia wykonawcze,
parametry ekonomiczne - ustalane przez władze publiczne,
przedsięwzięcia władz publicznych,
umowy, te które dotyczą konwencji międzynarodowych które kształtują system.
Trzeci powód przemawiający za wyodrębnieniem tych dwóch polityk o : są zróżnicowane poglądy na temat roli państwa w gospodarce, przy czy to zróżnicowanie nie odnosi się do całej polityki gospodarczej ale głównie do polityki procesowej.
Bliższa charakterystyka polityki systemowej.
Pojęcie porządku gospodarczego: jest to zbiór norm prawnych, etycznych i zwyczajowych regulujących zachowanie układów gospodarczych i podmiotów polityki gospodarczej. Jest to porządek gospodarczy w znaczeniu szerokim. Na porządek gospodarczy w znaczeniu wąskim składają się wyłącznie normy prawne.
Porządek gospodarczy jest to pewna całość na którą składają się zarówno normy prawne jak i normy zwyczajowe.
System gospodarczy jest to sieć powiązań pomiędzy jednostkami gospodarczymi, podmiotami gospodarczymi oraz podmiotami polityki gospodarczej. Przy czy sieć powiązań kształtuje się przy określonym systemie prawnym czyli przy określonym systemie gospodarczym. Istnieje nierozerwalny związek pomiędzy tą siecią powiązań między układami i porządkiem gospodarczym, normami które regulują zachowanie tych układów. Dlatego mówi się łącznie o polityce kształtującej system i porządek gospodarczy, nie da się tego oddzielić.
W ramach systemu gospodarczego można wyróżnić dwa podsystemy :
podsystem planowania i koordynacji,
podsystem motywacji i kontroli.
W ramach systemu gospodarczego można wyróżnić dwa podsystemy :
podsystem planowania i koordynacji- to jeden podsystem z tej przyczyny, że przyjęte rozwiązania narzucają określony sposób planowania. Wyrazem doskonałej koordynacji działań byłby stan idealnej równowagi zarówno na rynku produktów jak i na rynku zasobów. Na rynku produktów charakteryzował by się on tym, że :
wszystkie wytworzone produkty znajdowały by nabywców, wszystkie zasoby produkcyjne są wykorzystane,
popyt byłby w pełni zaspokojony, popyt na zasoby też jest w pełni zaspokojony.
w gosp. rynk nadwyżka podaży nad popytem - nadmiar
w syst. nak. rozdz. nadwyżka popytu nad podażą - niedobór.
Jest to zasadnicza różnica pomiędzy tymi gospodarkami.
Podsystem motywacji i kontroli - w syst. nakazowo rozdzielczy przyjmowało się założenie że podst. motywem działania jednostki jest dobro społeczne.W gosp. rynkowej -że podst motywem działania jednostki lub układu jest jego indywidualny interes, indywidualne korzyści . Jest to motyw podst. ale nie jedyny, są inne np. :
o charakterze religijnym,
społecznym,
patriotycznym.
Występują ze zmienną siłą, uzyskują duże znaczenia w okresie zagrożenia
Kontrola-w każdym systemie gospodarczym musi istnieć system kontroli, którego zadaniem jest niedopuszczenie do zachowań społecznie niepożądanych, społecznie niebezpiecznych.
W praktyce mamy 2 typy instytucji kontrolnych :
instytucje których jedyną lub podstawową funkcja jest funkcja kontrolna, na ogół w nazwie mają kontrolę lub słowo bliskoznaczne ( NIK, UKS, PIP, PIH).
instytucje których funkcja podstawowa jest inna, natomiast dobre wypełnianie funkcji podstawowej wymaga aby instytucje takie spełniały funkcję kontrolną (US, ZUS).
Cechy charakterystyczne systemu gospodarczego.
Każdy system gospodarczy można scharakteryzować przez 3 cechy.
Cecha pierwsza. Liczba szczebli kierowniczych w danym systemie
system skrajnie zdecentralizowany-tylko jeden szczebel, nie ma w tym systemie hierarchii gospodarczej
system skrajnie scentralizowany-jest dwu szczeblowy : władza centralna i układy elementarne.
Realnie funkcjonujące systemy czyli gosp. rynkowa i system nakazowo rozdzielczy są współczesnymi systemami wieloszczeblowymi. Czym jednak się różnią ? W warunkach gosp. rynkowej mamy lokalne hierarchie gospodarcze, brak jest natomiast jednego wspólnego centrum które może kierować układami co było charakterystyczne dla s.n.r.
Wraz z rozwojem społeczno gospodarczym występuje tendencja do rozwoju układów hierarchicznych. Jest to spowodowane chęcią uzyskania korzyści z dużej skali wytwarzania. Druga przyczyna to chęć uzyskania korzyści typu monopolistycznego - możliwość dyktowania cen sprzedaży, korzystnych warunków dokonywania zakupów.
Cecha druga - liczba niezależnych kierownictw na danym szczeblu. Cecha ta odzwierciedla stopień koncentracji produkcji, zasobów i a także stopień monopolizacji gospodarki.
Jest zupełnie inny stosunek do problemu wielkości przedsiębiorstw w gosp. rynkowej i s.n.r.
Gosp. rynkowej - władza publiczna preferuje przedsię. małe i średnie i czyni to z dwóch powodów :
warunkiem prawidłowego funkcjonowania gospo. rynk. jest istnienie - dobre funkcjonowanie mechanizmu konkurencji.
druga przyczyna wiąże się ze sposobem kierowania przebiegów procesów gospodarczych. W war. gosp. ryn. władza państwowa oddziałuje na układy gospodarcze metodami pośrednimi , tworząc prawno - instytucjonalno - finansowo - ekonomiczne warunki które mają skłonić układy do określonych zachowań. Tego rodzaju instrumenty wykazują większą skuteczność w przypadku układów małych i średnich przedsięb. niż w odniesieniu do układów dużych.
Ze względu na skuteczność kierowania gospodarką należy preferować małe i średnie przedsiębiorstwa.
Cecha trzecia. Rozkład uprawnień decyzyjnych między szczeblami. Na uwagę zasługuje zakres uprawnień decyzyjnych szczebla centralnego.
a. czy władza centralna ma prawo podejmować decyzje na temat alokacji zasobów?
decyzje na temat alokacji zasobów są to decyzje inwestycyjne. Podejmując decyzje inwestycyjną odpowiada się na pytanie: gdzie inwestować ? to pytanie ma przynajmniej 2 znaczenia :
do przestrzeni geograficznej - w jakim kraju inwestować, regionie, gminie,
do przestrzeni sektorowej - w jakim sektorze, branży, gałęzi.
b. czy centralna władza państwowa ma prawo podejmować decyzje na temat ich eksploatacji?
są to decyzje dotyczące jak ? istniejące zasoby wykorzystać : są 3 punkty w tym 2 ściśle ze sobą sprzężone : -co ? wytwarzać, - ile? - jak ? - przy pomocy jakiej techniki
Tych decyzji nie da się całkiem od siebie oddzielić. 2 grupy są ściśle ze sobą związane.
jeżeli te decyzje podejmuje centralna władza państwa to mamy do czynienia z systemem nakazowo rozdzielczym, jeżeli podejmowane są na niższych szczeblach a w szczególności w przedsiębiorstwach to jest to gospodarka rynkowa.
Czynniki wpływające na wybór systemu gospodarczego.
( mylone są cechy z czynnikami - egz. )
Wybór systemu gospodarczego wykonuje się na dwóch płaszczyznach.
Płaszczyzna I - wybór między gospodarką rynkową i systemem nakazowo rozdzielczym. Transformacja systemowa jest to zmiana na I płaszczyźnie. Przejście od gosp. rynkowej do gosp. n.r. ( lata 40 ) albo od n.r. do gosp. rynkowej ( lata 90 ).
Płaszczyzna II - to trzeba podjąć drugą decyzję jaka to ma być gosp. rynkowa - jaki model albo jaką gosp. n.r.
Na płaszczyźnie II te zmiany zachodzą ciągle np. w zależności od tego jaka partia wygrywa wybory tzn. że mamy do czynienia ze zmianami politycznymi w zależności od sytuacji politycznej.
Charakter własności czynników produkcji.
w gospodarce dominuje prywatna własność środków produkcji to wtedy system gospodarczy jest zdeterminowany i może to być tylko gosp. rynkowa.
jeżeli w gosp. dominuje własność państwowa to wtedy charakter systemu gospodarczego nie jest zdeterminowany. Państwo jako właściciel środków produkcji ma możliwość wyboru systemu gospodarczego :
państwo będąc właścicielem środków produkcji wykorzystuje uprawnienia właściciela i podejmuje decyzje co do alokacji i eksploatacji zasobów - czyli mamy s.n.r.
państwo jest właścicielem środków produkcji ale nie ma ono obowiązku wykorzystania tych uprawnień. Te uprawnienia właściciela dotyczące alokacji i eksploatacji zasobów może przekazać na szczeble niższy a w szczególności może je przekazać przedsiębiorstwu. Czyli państwo jest właścicielem środków produkcji ale nie ma planu nakazowo rozdzielczego może to być tylko gospodarka rynkowa. Czyli jeśli państwo jest właściciele środków produkcji może istnieć zarówno gosp. rynkowa jak i s.n.r. Nasuwa się pytanie czy w praktyce funkcjonował system gospodarczy w którym dominowała własność państwowa i był to system gospodarki rynkowej? np. Polska - przez kilka lat od 89 - procesy prywatyzacyjne zachodzą nadal.
Tego rodzaju system ekonomiczny jest nieunikniony w okresie transformacji systemowej od gosp. nakazowo rozdzielczej do gosp. rynkowej. Czy można wskazać jeszcze inne przykłady funkcjonowanie takiego systemu gospodarczego poza okresem transformacji? W drugiej połowie lat 40 w drugim kierunku z gosp. rynkowej do s.n.r. od 46-49 roku państwo było właścicielem środków produkcji ale nie było systemu nakazowo rozdzielczego, jeden dekret zorganizował środki produkcji ale potrzebny był czas do stworzenia systemu zarządzania. Tego rodzaju system ekonomiczny, gosp. rynkowa przy dominacji państwowych środków produkcji, funkcjonował w okresie transformacji systemowej bez względu na to w którym kierunku ten proces transformacji przebiega.
Nasuwa się jeszcze jedno pytanie czy tego rodzaju system ekonomiczny funkcjonował jako system ustabilizowany ? Przykład : Jugosławia od początku lat 50 do rozpadu Jugosławii początek lat 90 tych . Dowodzi to w sposób niezbity że system taki jako system ustabilizowany funkcjonować może. W Jugosławii uprawnienia decyzyjne w sprawie alokacji i eksploatacji zasobów zostały przekazane do przedsiębiorstw. Między systemem gospodarczym a własnością środków produkcji: w gosp. n.r. to mamy własność państwową, w gosp. rynkowej to jest własność prywatna i wariant, że jeżeli jest własność państwa to możemy być również gospodarka rynkowa.
2. czynnik który wpływa na wybór systemu gospodarczego:
poziom rozwoju sił wytwórczych - gdy mówimy o tym czynniku to mamy na myśli takie elementy jak : stosowane techniki wytwarzania, poziom wykształcenia społeczeństwa a w szczególności jego umiejętności w zakresie produkcji, poziom rozwoju infrastruktury ze szczególnym uwzględnieniem transportu i łączności , a także stopień podziału pracy.
stopień podziału pracy - ilość faz przetwórczych które przechodzi surowiec od momentu pozyskania go w przyrodzie do momentu dostarczenia go odbiorcy końcowemu.
kwalifikacje ludzi - jakimi ludźmi łatwiej kierować przy pomocy nakazów ? Im wyższy jest poziom świadomości i umiejętności w zakresie produkcji tym gorzej jest kierować przy pomocy instrumentów nakazowych.
uwarunkowania o charakterze kulturowym:
dominujące religie,
charakter narodowy.
wyznawana doktryna ekonomiczna-może wpływać na wybór systemu gospodarczego na obydwu płaszczyznach :
na pierwszej - tylko gdy będzie dominowała własność państwowa można wybrać w zależności od wyznawanej doktryny ekonomicznej albo gosp. ryn. lub s.n.r.
na drugiej - jeżeli mamy gosp. rynkową w zależności od rządu np. polityka liberalna g.r., interwencjonizm g.r. Ten czynnik ma bardzo subiektywny charakter.
Polityka procesowa.
Polityka procesowa znajduje wyraz w planach gospodarczych i w działalności interwencyjnej.
We współczesnej polityce procesowej można wyróżnić pewne fazy :
Faza formułowania alternatyw, którą nazywa się również fazą planistyczną - opracowuje się diagnozę, sporządza się prognozy a następnie alternatywne programy, zadaniem ich jest dostarczenie informacji potrzebnych do sporządzenia planu
Faza decyzyjna- wybór jednego z alternatywnych programów.
Faza realistyczna- następuje uruchomienie środków przewidzianych w programie Proces uruchamiania środków może być bardzo rozciągnięty w czasie wszystko zależy od tego użycie jakich środków zostanie przewidziane. Oczywiście winno być to przewidziane w programie. Równocześnie z faza III rozpoczyna się faza IV:
Faza oceny i kontroli- następuje porównanie tych stanów które zgodnie z programem powinny zostać osiągnięte z tymi stanami które zostały osiągnięte w rzeczywistości. Taka ocena powinna być dokonywana na bieżąco w trakcie realizacji programu. Jeśli występują odchylenia między planem a realizacją to zachodzi konieczność podjęcia działań interwencyjnych.
Te działania interwencyjne polegają na zmianie stosowanych środków w trakcie realizacji programu, po to aby osiągnąć zamierzony cel.
Termin działalność interwencyjna jest rozumiany w sposób bardzo wąski- wyłącznie zmianę stosowanych środków w trakcie realizacji programu.
Działalność interwencyjna (interwencjonizm państwowy) jest używana również
w znacznie szerszym znaczeniu - całokształt oddziaływania państwa na gospodarkę.
I Faza polityki procesowej - faza planistyczna. W ramach te fazy sporządza się diagnozę - przedmiotem niej są 2 pola diagnozy :
są problemy które stoją przed polityką gospodarczą. Aby te problemy móc sformułować trzeba opisać stan istniejący i stan pożądany. Diagnoza obok elementów opisowych powinna zawierać również elementy objaśniające.
przedmiotem diagnozy są również możliwości prowadzenia polityki gospodarczej, a więc środki którymi podmiot polityki dysponuje w konkretnych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych i które w danych warunkach mogą zostać zastosowane.
Pola diagnozy - problemy i środki które podmiot polityki ma do dyspozycji, aby te problemy rozwiązać.
Przedmiotem polityki procesowej są procesy gospodarcze i zasadnicze znaczenie ma wymiar czasu. Prognozy powinny dotyczyć przynajmniej okresu od 0 do 3 a w zasadzie powinny wykraczać poza ten okres.
Prognozy.
Rozpoczyna się od opracowania tzw. prognoz wartości danych oraz warunków w jakich będzie prowadzona polityka.
3 podstawowe elementy logiczne polityki: cele które ustanawia podmiot, środki które wybiera ze środków istniejących i warunki w których polityka jest prowadzona.
Prognozy warunków: procesy demograficzne, sytuacja polityczna w kraju i za granicą, kształtowanie się sytuacji na rynkach określonych produktów, ceny produktów, kursy walut, prognoza o rozwoju nauki i techniki (współczynnik materiałochłonności, importochłonności, pracochłonności), jak w przyszłości kształtować się będą te współczynniki
Prognozy położenia- spełnia funkcję prognozy ostrzegawczej w jakiej sytuacji się znajdziemy jeżeli mimo zmiany warunków będziemy kontynuować dotychczasową politykę. Stopień realizacji celów polityki gospodarczej jest funkcją dwóch grup zmiennych : C = f ( Wd, S )
wartości danych
środków które stosuje polityka gospodarcza.
Jeśli chcemy wiedzieć, jak te zmiany wartości danych wpłyną na cele polityki, to musimy ustabilizować środki i stąd to założenie, że środki są constans.
Prognoza środków którymi podmiot polityki będzie w trakcie realizacji planu dysponował, czy będą wystarczające środki do kontynuacji dotychczasowej polityki. Muszą być spełnione dwa warunki aby podjąć decyzję o kontynuacji dotychczasowej pol. gospodarczej :
stopień realizacji celów wynikający z prognozy położenia nas zadowala,
posiadamy dostatecznie środki do kontynuacji dotychczasowej polityki.
Oba warunki muszą być spełnione jednocześnie. Niespełnienie jednego z nich powoduje potrzebę zmiany dotychczasowej polityki oraz konieczność opracowania alternatywnych programów, a wtedy trzeba sporządzić prognozę czwartego typu.
Prognoza następstw -skutków wdrożenia programów czyli ile będzie alternatywnych programów tyle musi być prognoz następstw. Prognozy następstw powinny być pomocne przy podejmowaniu decyzji na temat wyboru programu:
jaki osiągniemy prawdopodobnie stopień realizacji celów jeśli wdrożymy dany program?
Po opracowaniu prognoz następstw podmiot polityki może się znaleźć w trzech sytuacjach :
1. Będziemy mieć więcej niż 1 program, które pozwalają nam osiągnąć cele w zadowalającym nas stopniu - musimy dokonać wyboru (najlepszy).
Czym programy mogą się różnić ?
stopniem realizacji różnych celów.
stosowanymi środkami.
tempem osiągania celu.
Gdy nie mamy żadnego programu który pozwoli nam osiągnąć zamierzone cele - wtedy reakcja podmiotu polityki może być dwojakiego rodzajów ;
podmiot może stanąć na stanowisku, że założone cele są w danych warunkach i przy dostępnych środkach możliwe do zrealizowania, wobec tego postanawia poszukiwać nowego zestawu środków , takiego który te cele pozwoli osiągnąć,
podmiot polityki dochodzi do wniosku, że ten zestaw celów w takich warunkach jest niemożliwy do osiągnięcia, wtedy trzeba zmienić i cele i środki.
II. Faza realizacji czyli uruchomienia środków przewidzianych w programie.
Stopień realizacji celów w polityce gospodarczej zależy od: wartości danych i od stosowanych środków
Wartości danych -przyszłość charakteryzuje się niepewnością nie potrafimy precyzyjnie przewidywać wartości danych. Jeżeli jest błąd w prognozach wartości danych to przerzuca się na cele. Główne źródła niepewności dla polit. gospodarczej:
natura -eksploatacja zasobów naturalnych. Znaczenie tego źródła jest wprost proporcjonalne do udziału tego sektora w strukturze gospodarczym. Wraz z rozwojem następuje przesuwanie zasobów z sektora I najpierw do sektora przetwórczego a potem sektora usług. Znaczenie tego źródła niepewności jest największe w krajach słabo rozwiniętych.
Zagranica - 2 tezy:
znaczenie tego źródła jest wprost proporcjonalne do stopnia otwarcia gospodarki na wymianę z otoczeniem.
znaczenie tego źródła niepewności jest odwrotnie proporcjonalne do wielkości kraju, ale wielkości mierzonej nie tyle powierzchnią ale potencjałem gospodarczym, politycznym, militarnym.
Gospodarstwa domowe - mają one dużą swobodę wyboru w wielu dziedzinach istotnych z pkt. widzenia polityki gospodarczej np. ilości dzieci, wyboru miejsca pracy i zamieszkania, kierunku i poziomu wykształcenia, konsumpcji, oszczędzania a także zadłużania się.
Stosowane środki - brak precyzji w przewidywaniu tych skutków, powoduje odchylenie planowanego stopnia realizacji celów od rzeczywistości. Analizę taką należy prowadzić odrębnie dla środków o charakt. ilościowym i odrębnie dla środków o charakterze jakościowym. Polityka gospodarcza potrafi na ogół z większą precyzją przewidywać skutki zastosowanych środków ilościowych dlatego, że polityka gospodarcza może wtedy wykorzystać aparat matematyczny i posłużyć się ekonometrią czyli modelami ekonometrycznymi.
Spojrzenie na ekonometrię od strony polityki gospodarczej.
Modele ekonometryczne zwane też modelami decyzyjnymi są modelami gospodarki narodowej. Mogą obejmować całą gospodarkę i wtedy są to modele całościowe, lub cząstkowe - obejmujące część gospodarki: działy, regiony.
W modelach ekonometrycznych w charakterze zmiennych zależnych występują cele polityki gospodarczej, a w charakterze zmiennych niezależnych wartości dane i środki polityki gospodarczej. Cele polityki gosp. są znane bo podmiot polit. je ustala, wartości dane są znane, naszym celem jest ustalenie trzeciej grupy zmiennych czyli środków. Przy pomocy modeli ekonometrycznych chcemy ustalić jakie środki trzeba zastosować aby przy takich wartościach danych osiągnąć założone cele. Modele ekonometryczne są w polityce gospodarczej niezmiernie użyteczne, ale mają one pewne słabości:
Parametry funkcji ustala się na podstawie obserwacji przeszłości i na tej podstawie wnioskuje się o tym co będzie w przyszłości.
w tym modelu mogą być uwzględniane zmienne o ilościowym charakterze
na przebieg procesów gospodarczych wpływa olbrzymia ilość zmiennych
Wszystko to sprawia że modele ekonometryczne pozwalają zwiększyć precyzję przewidywania skutków zastosowania przez politykę gospodarczą środków, ale nie pozwalają na to, aby to przewidywać z całkowitą pewnością Odchylenia też wystąpią między planem a realizacją.
Przewidywanie skutków o charakterze jakościowym oparte jest na analogi i doświadczeniu oraz oparte jest o metody chełmistyczne np. analizę ekspertów. Błędy tu na ogół są większe. Należy jednak rozpatrzyć dwie sytuacje :
zmianie ulegają nieliczne zmienne o jakościowym charakterze,
jednocześnie w dłuższym okresie czasu następują daleko idące zmiany wielu zmiennych o jakościowym charakterze tego procesu.
Cele polityki gospodarczej
pełne zatrudnienie - specyfiką tego celu jest to, że stan charakteryzujący osiągnięcie tego celu jest inaczej definiowany w SNR i GR spowodowane jest to tym, że w systemach tych jest zupełnie inna sytuacja na rynku pracy.
dla SNR jest niedobór zasobów pracy. Cel pełnego zatrudnienia jest osiągnięty jeśli liczba wolnych miejsc pracy jest co najmniej równa (może być większa) liczbie osób poszukujących pracy.
W GR sytuacja - nadwyżka zasobów pracy w stosunku do popyt na te zasoby. W GR cel pełnego zatrudnienia jest osiągnięty jeśli stopa bezrobocia nie przekracza pewnego poziomu ( 3, 4 % ).
Stopa bezrobocia jest na ogół bardzo silnie zróżnicowana wg różnych kryteriów na różnych rynkach pracy. np. :
wg kryterium przestrzennego możemy mówić o regionalnych rynkach pracy,
kryterium płci,
poziomu wykształcenia,
wg kryterium wieku.
Cel stabilizacji wartości pieniądza - ma pewną specyfikę, na dobrą sprawę mamy dwa cele ponieważ można go odnieść :
do wnętrza kraju - 1-2% w skali rocznej -na płaszczyźnie wewnętrznej- stały poziom cen towarów i usług konsumpcyjnych, który jest mierzony indeksem kosztów utrzymania. Pełna stabilizacja wartości pieniądza jest w zasadzie nie możliwa przynajmniej w dłuższym okresie czasu. Przyczyny wzrost cen: zjawisko importu inflacji, ograniczoność zasobów naturalnych (przeciwdziała temu rozwój techniczny).
do otoczenia kraju -na płaszczyźnie zewnętrznej, znajduje wyraz w stałym kursie walutowym. Dopuszcza się niewielkie wahania tego kursu.
Czy cele wewnętrzne i zewnętrzne są zbieżne ? Stabilizacja jedna powinna odpowiadać drugiej w długim horyzoncie czasowym. W krótkim jest inaczej, różnice mogą być bardzo duże.
III cel- zewnętrzna równowaga gospodarcza- odnosi się do wymiany gospodarczej za granicą. Pojawił się w teorii b. dawno, sformułowany przez merkantylistów, 2 poglądy :
tradycyjny - celem państwa jest gromadzenie złota i walut wymienialnych na złoto. Oznacza to, że celem jest dodatnie saldo wymiany z zagranicą czyli nadwyżka eksportu nad importem.
współcześnie - przynajmniej w dłuższym horyzoncie czasowym saldo wymiany z zagranicą powinno być zrównoważone a więc eksport = import. 2 podstawowe przyczyny uzasadniające zmianę poglądów:
zewnętrzną - W dłuższym horyzoncie czasowym saldo wymiany z zagranicą powinno być zrównoważone.
jeżeli przyjmiemy układ bilateralny dwóch państw, to nie ulega wątpliwości, że jeżeli 1 ma saldo dodatnie ek>im, to drugie musi mieć saldo ujemne im>ek. Jeżeli tego rodzaju stan będzie się utrzymywał, obydwaj partnerzy wprowadzą ograniczenia w wymianie międzynarodowej. Jeżeli odgrodzą się tego rodzaju barierami to jest oczywiste, że wymiana międzynarodowa spadnie, wówczas zmniejszą się korzyści komparatywne które obydwaj partnerzy z tej wymiany czerpią.
b. przyczyna wewnętrzna - efektem procesu produkcyjnego są produkty i usługi natomiast po drugiej stronie są dochody:
praca otrzymuje dochód w postaci płacy
zasoby naturalne dochód w postaci renty : gruntowej, budowlanej, górniczej,
kapitał dochód w postaci zysków.
Mamy do czynienia z sytuacją następującą.
Suma dochodów kreowanych w gospodarce powinna być = 0, jeśli będzie większa od wartości podaży oferowanej na rynku X + I - E < D, mamy nadwyżkę Ex nad Im to konsekwencją tego jest nadwyżka popytu nad podażą - stwarza to presję inflacyjną. Jest to wewnętrzna przyczyna która przemawia za tym aby saldo wymiany z zagranicą było zrównoważone. Jeżeli będzie dodatnie to istnieje groźba wystąpienia inflacji.
Zjawisko inflacji nie wystąpi mimo dodatniego salda wymiany jeśli spełnione będą dwa warunki (którykolwiek z nich, nie muszą być 2 jednocześnie):
nadwyżka dochodów (będąca wynikiem nadwyżki Ek>Im) zostanie zaoszczędzona czyli nie przekształci się w efektywny popyt,
nadwyżka dochodów zostanie wyeksportowana za granicę w postaci inwestycji zagranicznych czyli również nie będzie źródłem popytu na rynku wewnętrznym.
Sytuacje, w których saldo wymiany z zagranicą powinno być dodatnie (na zasadzie wyjątków);
zachodzi konieczność spłaty zadłużenia zagranicznego,
państwo chce zgromadzić rezerwy walutowe.
Rezerwy walutowe jest to zasób celowo, czasowo niewykorzystany, a który jest przeznaczony do wykorzystania jeśli wystąpią określone okoliczności związane z występowaniem zjawisk niekorzystnych. Posiadanie rezerw w każdej gospodarce jest pożądane w tym rezerw walutowych. Poziom tych rezerw to na ogół rezerwy równoważne wartości 6-cio miesięcznego importu.
IV Cel. Sprawiedliwy podział dochodu i majątku - najbardziej kłopotliwy cel z pośród celów pol. gosp. z 2 powodów :
czysto semantycznych - termin „sprawiedliwość” jest terminem nieostrym, bardzo różnie rozumianym.
o charakterze politycznym - pula dochodów do podziału jest w danym momencie dana, więc jeśli chcemy dokonać zmiany podziału to każda zmiana powoduje, że pewne grupy na tym zyskują a pewne tracą.
Kryteria podziału i sposób podziału są to 2 różne rzeczy :
Kryteriów podziału w praktyce stosowane są 3 wg każdego z nich dzielone są inne dochody:
kryterium pracy- wg niego dzielony jest dochód w postaci płacy, (ilość pracy, jakość, wymagane wykształcenie na danym stanowisku, doświadczenie zawodowe, odpowiedzialność na stanowisku, dyspozycyjność, a w pewnych zawodach zagrożenie dla zdrowia i życia związane z wykonywaną pracą.)
kryterium potrzeb- wg niego dzielone są takie dochody jak : renty, zasiłki, stypendia, emerytury w części socjalnej.
kryterium kapitał- podział zysku w sp. Kapitałowych, dzielone są wszystkie te dochody, których wysokość uzależniona jest od ilości zaangażowanego kapitału np. : odsetki od udzielonych kredytów, pożyczek, lokat, obligacji
Czy wszystkie te kryteria można uznać za sprawiedliwe ?
w warunkach GR wszystkie 3 kryteria podziału są akceptowane,
gosp. socjalistyczna - akceptowała 2 kryteria : podziału i kryterium potrzeb,
w systemie komunistycznym miało być akceptowane już tylko 1- kryterium potrzeb.
Klasycy ekonomi przyjęli następujące założenie: jeśli w procesie produkcji muszą być wykorzystywane wszystkie 3 rodzaje zasobów : praca, ziemia, kapitał, to wniosek jest taki, że każdy z tych zasobów tworzy nową wartość. Każdemu z nich należy się dochód z tego tytułu.
Procesy podziału- Z punktu widzenia polityki gospodarczej można wyróżnić dwie fazy podziału dochodu (w GR):
faza pierwotna - podział dochodów następuje między czynniki uczestniczące w procesie wytwórczym : pracę, zasoby naturalne, kapitał, nie podlega to żadnej dyskusji. Problemem dyskusyjnym są proporcje tego podziału. Jaka część przeznaczona ma być na płacę, na rentę a jaka na zysk. Podstawowy spór jest między związkami zawodowymi a związkami pracodawców na temat kształtowania się płac i zysków,
faza wtórna - włączają się budżety. W tej fazie trzeba odpowiedzieć na pytanie ? jaka część dochodu którą otrzymały czynniki produkcji w fazie I podziału , pozostaje u tych czynników a jaką część muszą odprowadzić do budżetu w postaci podatków i do inst. para fiskalnych w postaci obowiązkowych wpłat np. składek. Im więcej odprowadza się dochodu, tym większe są możliwości stosowania kryterium podziału wg potrzeb. Ta teza jest ważna tylko w pewnym przedziale
Co się chce osiągną w procesie podziału jeżeli mówimy, że ma to być podział sprawiedliwy ?
W praktyce przez sprawiedliwy podział rozumie się na ogół 2 rzeczy :
zagwarantować wszystkim członkom społeczeństwa minimum egzystencji - cel ten osiąga się - państwo ustala min. płacę, rentę, emeryturę, zasiłek,
zmniejszenie dysproporcji społecznych pod względem osiąganych dochodów a także posiadanego majątku - poprzez odpowiednią konstrukcję systemu podatkowego a w pewnym stopniu przez odp. konstrukcję systemu ubez. społecznych i zdrowotnych. Każdy podatek powoduje zwiększenie stopnia zróżnicowania dochodów.
W podziale dochodu wykorzystuje się jeszcze czasami tzw. parytet dochodów,
V. Cel gospodarczy może być osiągany dwoma metodami :
metoda intensywna- wzrost intensywny osiągany jest poprzez rosnącą wydajność czynników produkcji. Cechą wzrost intensywnego jest to że wielkość produkcji wzrasta szybciej niż zasobów angażowanych w procesie wytwórczym.
metoda ekstensywna- wzrost ekstensywny osiągany jest przy stałej albo malejącej wydajności czynników produkcji. Produkcja wzrasta w tym samym tempie co zasoby angażowane w procesie wytwórczym.
Dzięki czemu jest możliwy wzrost intensywny ? Można powiedzieć, że wzrost intensywny osiągany jest dzięki tym dwóm procesom:
postęp techniczny- w jego wyniku zmniejszają się techniczne współczynniki produkcji pracochłonność, materiałochłonność,
zmiany strukturalne w gospodarce - polegające na przesuwaniu zasobów z tych dziedzin w których są one wykorzystywane w sposób mało efektywny, do tych zastosowań w których efektywność ich wykorzystania jest większa.
Pole 1. Postęp techniczny w GR- układy są motywowane do wprowadzania postępu technicznego w sensie pozytywnym gdyż postęp techniczny umożliwia im realizację dodatkowych zysków. Jest to motywacja pozytywna - układ osiąga dodatkowe korzyści. W GR występuje też motywacja o charakterze negatywnym do wprowadzania post. tech. - jeżeli układ nie wprowadza nowych rozwiązań technicznych to poniesie karę, np. wyeliminowanie z rynku. Są więc dwa motywy które skłaniają układy do wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych :
chęć osiągnięcia zysku,
chęć przetrwania na rynku.
Pole 3. Postęp techniczny w SNR. Układy gospodarcze w tym systemie nie są motywowane do zysku, ale do tego aby wykonać narzucony im plan. Nie ma pozytywnego bodźca który skłaniałby je do postępu technicznego. Nie ma również bodźca negatywnego, nie są znane przykłady upadku przedsiębiorstwa socjalistycznego na wskutek tego, że wytwarza produkty drogo albo produkty przestarzałe. Sytuacja w SNR - władza centralna jest zainteresowana postępem technicznym, układy gospodarcze - nie. Postęp techniczny jest jak gdyby pod przymusem (pod ciśnieniem) wtłaczany przez władze centralne do układów gospodarczych.
Pole. 2. Zmiany strukturalne w GR.. W GR-ą wmontowany jest naturalny mechanizm, który powoduje ciągłe przesuwanie zasobów z dziedzin o małej efektywności wykorzystania do dziedzin w której efektywność wykorzystania jest większa.
Pole. 4. W SNR decyzje podejmuje władza centralna, nie kieruje się przy tym rachunkiem ekonomicznym, tylko podejmuje je na podstawie kryteriów politycznych. Brak jest naturalnego mechanizmu który by powodował przesuwanie zasobów z dziedzin gdzie jest mała efektywność wykorzystania do dziedzin o wysokiej efektywności.
GR rozwija się na ogół w sposób intensywny podczas gdy SNR rozwijał się na ogół w sposób ekstensywny (1 pozytywny efekt - rozwiązanie problemu bezrobocia). Żadna gospodarka nie jest w stanie rozwijać się w nieskończoność w sposób ekstensywny dlatego że ilość zasobów jest ograniczona Gdy zostaną wykorzystane gospodarka traci możliwości rozwoju.
Instrumenty polityki gospodarczej. są niezmiernie zróżnicowane :
normy prawne,
parametry ekonomiczne,
instr. o charakterze nakazowym,
różnego rodzaju informacje.
Podstawowy podział tych instrumentów, to podział na politykę systemową i politykę procesową. Każda z tych polityk posługuje się innymi instrumentami.
Instrumenty polityki gospodarczej
Inst. poli. systemowej |
inst. poli. procesowej |
|
wg kryterium czynnika umożliwiającego użycie instrumentu : |
||
o char. Władczym użycie instrumentów władczych, jest możliwe dlatego, że podmiot polityki jest podmiotem władzy i jako taki na prawo użyć określonych instrumentów, Instrumenty władcze można podzielić wg kryterium intensywności ich oddziaływania : inst. oddziaływania bezpośredniego(nakazowe) - ukł. gosp. musi zareagować, pod groźbą użycia przez państwo aparatu przymusu instr. Oddziaływania pośredniego (parametry ekonomiczne) układ gosp. może zareagować jeśli zechce, jeżeli leży to w jego interes e (Monetarne - związane z pieniądzem : st. procentowe BC, kurs bankowy ust. przez BC, poziom rezerw ust. przez BC i Fiskalne- publiczne dochody i publiczne wydatki) Intensywność oddziaływania instr. bezpośred. jest większa od intensywności oddziaływania instr. oddział. pośrednich. |
instr. Informacyjne użycie inst. informacyjnych jest możliwy dlatego, że podmiot polityki posiada informacje, które może wykorzystać do oddziaływania na układy. Wyróżni się dwa typu poli. informacyjnej :
|
|
Instrumenty wg kryterium sposobu ich adresowania : |
|
Indywidualnie do konkretnego układu -limit importu samoch. osobo, różnego rodzaju decyzje administrac. |
Grupowo - powszechnie do wszystkich układów- zakaz wywozu broni do niektórych krajów |
Instrumenty polityki systemowej.
na powszechnie obowiązujące normy prawne regulujące zachowania układów (5 grup)
współdziałanie układów,
zasilanie układów,
korzystanie z zasobów,
dostęp do rynku,
konkurencję,
normy organizujące gospodarkę ( 4 normy ) regulujące organizacje sfery :
produkcji
publicznej gosp. finansowej,
działalności emisyjno - kredytowej
określające uprawnienia władz publicznych w zakresie kształtowania i kontroli cen.
Normy regulujące konkurencję - istnienie konkurencji jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Jednym z podstawowych obowiązków państwa jest ochrona konkurencji. Konkurencja jest zagrożona przez dwa rodzaje zachowań :
zachowania zmierzające do tego aby wyeliminować konkurencję,
aby porozumieć się z konkurencją i stworzyć monopol.
Istnieją 2 typy norm prawnych, które regulują konkurencję :
zakazujące konkurencji nieuczciwej np. normy zakazujące posługiwanie się cudzymi znakami firmowymi, zniesławianie produktów firm konkurencyjnych, przekupstwa pracowników f. konkurencyjnych, sprzedaży własnych produktów po cenie niższej niż cena wytworzenia. Ustawodawstwo antymonopolowe - zakazuje ono :
zawierania między producentami umów na temat wielkości produkcji,
podziałów rynku zbytu,
wysokości ceny,
zakazuje posiadania nadmiernego udziału w rynku,
nakłada na ukł. gosp. wymóg uzyskania zgody Urzędu Antymonopolowego na łączenie się przedsiębiorstw.
normy regulujące dostęp do rynku :
otwarty, ograniczony, zamknięty.
Dostęp do rynku może być rozpatrywany dla :
producenta,
konsumenta,
pracownika.
Producent:
dostęp do rynku otwarty (dostęp do rynku - mamy na myśli tylko normy prawne, które regulują dostęp do rynku) - oznacza to, że każdy może podjąć działalność gospodarczą.
dostęp do rynku zamknięty. W GR zasadą jest dostęp otwarty ale są pewne wyjątki,
zakazane przez prawo (produkcja alkoholu w krajach objętych prohibicją),
państwowy monopol.
dostęp do rynku ograniczony, ograniczenia o charakterze :
przedmiotowym -zawarte w Ust. o dz. gosp. -musi uzyskać zgodę organu administracyjnego,
przedmiotowo- podmiotowe: nie trzeba zgody na podjęcie działalności natomiast warunkiem jej legalnego podjęcia jest spełnienie przez podmiot określonych wymogów np.: wykształcenia, doświadczenia zawodowego, zdania egzaminu państw., dot. sfery etyki zaś. o niekaralności: Doradcy podatkowi i biegli rewidenci.
przedmowo- kapitałowym: zgromadzenie minimalnego kapitału, dot. to w szczególności bankowości i ubezpieczeń.
Konsument :
otwarty dostęp do rynku - oznacza, że konsument ma pełną swobodę konsumpcji, do dokonania zakupu wystarczą pieniądze.
Zasadą w GR jest otwarty dostęp do rynku dla konsumenta natomiast w SNR ten dostęp był ograniczony przez system kartek, talonów, specjalnych sklepów. SNR ograniczał wolność i dla producenta i dla konsumenta.
w GR z ograniczeniami do dostępu do rynku dla konsumenta:
zamknięty - jeśli występuje zakaz zakupu określonych produktów lub usług,
ograniczony :
przedmiotowe - konsument oprócz pieniądza musi mieć zezwolenie na dokonanie zakupu (np. zakup broni, recepty lekarskie),
podmiotowo- przedmiotowe- zakup jest uzależniony od spełnienia przez konsumenta jakiegoś warunku najczęściej dotyczy to wieku, narodowości
Pracobiorca :
W GR zasadą jest otwarty dostęp do rynku pracy ( każdy ma swobodę podjęcia pracy), w SNR zdarzały się ograniczenia - nakazy pracy. Powszechnie stosowane na świecie jest 1 ograniczenie : dla cudzoziemców - musi uzyskać zgodę odpowiedniego organu administracji
1
19