Metoda socjometryczna
1. Definicja:
=> ilościowe badanie stosunków międzyludzkich w aspekcie faworyzowania, obojętności i odrzucenia w określonej sytuacji wyboru.
=> metoda ta polega głównie na
- dokonywaniu wyborów negatywnych lub pozytywnych wśród członków grupy, ze względu na określone kryteria - specjalnie sformułowane pytania
- szeregowanie członków np. od najbardziej do najmniej lubianych
- ocenie pod względem jednego lub kilku kryteriów wyboru
2. Cele metody socjometrycznej
=> identyfikacja osób wymagających specjalnej uwagi
=> klasyfikowanie według różnych kategorii wyboru, np. kategorii popularności - tzw. Gwiazdy, osoby izolowane, osoby przeciętne
=> ustalenie struktury wewnętrznej grupy (ilość podgrup, ich skład osobowy, powiązania, itd.)
=> mierzenie czynników: wielkość wpływu jednych osób na drugie
=> badanie spostrzegania i oceniania własnej roli i ról innych członków w grupie
=> badanie przejawów świadomości społecznej
3. Warunki skuteczności metody socjometrycznej
=> stosuje się ją przede wszystkim w odniesieniu do grupy zamkniętej
=> względnie dobra znajomość członków danej grupy
=> liczebność grupy: nie więcej niż kilkadziesiąt członków, im mniejsza tym badanie bardziej wiarygodne
=> najlepsza jest stuprocentowa obecność członków grupy
=> dokładne, jasnozrozumiałe dla wszystkich określenie kryteriów, wg których osoby badane mają oceniać współczłonków
=> uzyskanie zaufania badanych - poinformowanie o ewentualnym wykorzystaniu wyników badań dla przeprowadzania zmian w grupie
=> zapewnia się badanym dyskrecję
4. Zalety metody socjometrycznej
=> prostota, krótki czas oraz łatwość przygotowania każdej z technik
=> badanie przebiega w krótkim czasie przy czym gromadzony materiał jest bogaty
=> wymaga minimum wyposażenia materiałowego
=> łatwe przyporządkowanie i interpretacja danych
5. Klasyczna technika socjometryczna
=> polega na podaniu starannie przemyślanych i odpowiednio sformułowanych pytań dotyczących podejmowanego problemu wszystkim członkom grupy, którzy w odpowiedzi wpisują imiona i nazwiska osoby spełniającej wymagania stawiane w pytaniu.
a) Kryteria socjometryczne
=> to określona, specyficzna sytuacja społeczna założona przez eksperymentatora lub rzeczywista, będąca podstawą do wyboru osoby lub osób odpowiadającym wymogom podanym w instrukcji
b) rodzaje kryteriów socjometrycznych:
- kryteria ogólne - odwołujące się do jakiejś szerszej dziedziny aktywności człowieka
- kryteria szczegółowe - odnoszące się do ściśle określonej interakcji
- kryteria silne - dotyczą kontaktów interpersonalnych, którymi są zainteresowani członkowie danej grupy
- kryteria słabe - dotyczą kontaktów interpersonalnych, wobec których członkowie nie wykazują większego zainteresowania
- kryteria realne - zakładaja wysoki stopień prawdopodobieństwa wymaganej w nich interakcji
- kryteria nierealne - pozbawione takiego prawdopodobieństwa
- indywidualne - związane z wykonywaniem czynności nie związanych bezpośrednio z życiem grupy
- społeczne - związane z działaniem na rzecz grupy
- jednostronne - uniemożliwiają wybór wzajemny
- dwustronne - dopuszczają wybory wzajemne
- pozytywne - uzyskujemy obraz rozkładu w grupie sympatii
- negatywne - uchwycenie antypatii oraz ewentualnych konfliktów wewnątrzgrupowych
c) poprawność kryteriów socjometrycznych
=> niedwuznacznie wskazują na rodzaj i istotę aktywności, zgodnie z którą osoby badane maja dokonać wyboru
=> dotyczą czynności lub sytuacji dobrze znanych członkom badanej grupy
=> ograniczają do minimum wpływy czynników przypadkowych (np. chwilowy nastrój)
=> oparte na silnych, względnie trwałych stosunkach interpersonalnych
=> umożliwiają dokonywanie wyborów bez ryzyka zmiany dotychczasowej struktury grupy wbrew woli jej członków
d) kryteria odnoszące się do wyborów pozytywnych i negatywnych
=> ostrożność w formułowaniu pytań negatywnych
=> putania negatywne powinny być formułowane w taki sposób aby mówiły tylko o ewentualnym a nie definitywnym wykluczeniu konkretnych osób jako partnerów.
e) Kryteria a liczba wyborów pozytywnych i negatywnych
=> dobrze jest wymagać nieograniczonej liczby wyborów i odrzuceń w odpowiedziach pozytywnych; wówczas do analizy wykorzystujemy tylko kilka pierwszych nazwisk w odpowiedzi
=> w przypadku wyborów negatywnych pozwalamy na całkowitą dowolność odpowiedzi, łącznie z jej brakiem
=> ilość zastosowanych pytań zależy od celu i wynosi zazwyczaj 5
=> nie należy mieszać pytań dotyczących określonej funkcji w grupie z pytaniami odnoszącymi się do cech osobowości członków grupy
f) wykorzystanie kryteriów socjometrycznych w przeprowadzaniu badań
1. W sposób indywidualny - wobec dzieci nie umiejących jeszcze czytać i pisać
2. W sposób zbiorowy - wobec grup umiejących czytać i pisać
=> powiadamiamy osoby badane o celach jakimi mają służyć badania
=> wystrzegamy się nierealnych obietnic
=> zapoznajemy badanych z zasadą: rozpoczynać wybór osoby najbardziej a kończąc najmniej odpowiadającej danemu kryterium
=> należy unikać naukowych terminów, aby nie wzbudzić niepotrzebne domysły i zakłócić naturalność wyborów
=> zaleca się zastosowanie gotowych kwestionariuszy z instrukcją i pytaniami bądź samymi pytaniami
=> osoby nieobecne w dniu badań poddaje się testowi w miarę możliwości do tygodnia czasu
=> gdy pytania wymagają wyboru na podstawie kilku kryteriów należy dokonać badania w pewnych odstępach czasowych
=> zaleca się sporządzanie krótkich notatek z przebiegu badania, które później mogą okazać się przydatne podczas interpretacji danych socjometrycznych
g) Sporządzanie tabeli socjometrycznej
=> uporządkowanie wyników badania - umieszczenie ich w odpowiednio przygotowanej, dość prostej do sporządzenia tabeli socjometrycznej
1. Wpisujemy dane uczniów grupy (imię nazwisko/inicjały/samo imię) u wejścia jej kolumn poziomych i pionowych w tej samej kolejności; oddzielnie dane dziewcząt i chłopców w porządku alfabetycznym i oddzielamy specjalną linią poziomą i pionową.
2. wpisujemy uzyskane dane socjometryczne - kolumny poziome - odnoszą się do nazwisk uczniów wybierających, -kolumny pionowe - uczniów wybieranych
3. zaznaczamy wybór liczbą oznaczającą kolejność wyboru, przy czym wybór negatywny zaznaczamy „X”; można również zaznaczyć wartości wyborów w przeliczeniu na punkty - pierwszy wybór oznaczamy 5 a ostatnie 1 - ułatwia to opracowanie statystyczne
4. Podsumowujemy dane w specjalnych rubrykach - u dołu tabeli wybory otrzymane a z prawej strony wybory oddane
=> na jedną tabelę można nanieść wyniki otrzymane w odpowiedzi na kilka pytań ale jest to sposób niepraktyczny więc lepiej na każde pytanie stworzyć oddzielną tabelę
=> wybory odwzajemnione oznaczamy w tabeli kółkiem
h) Ocena tabeli socjometrycznej
=> dowiadujemy się o popularności, obojętności bądź tez o odrzuceniu uczniów:
1. Gwiazdy - osoby, które otrzymały największą ilość głosów
2. Osoby przeciętne - z mniejszą ilością głosów
3. Osoby izolowane - pozbawione głosów
4. Osoby odrzucone - z wyborami negatywnymi
=> dowiadujemy się również
1. Ile wyborów dokonała grupa, jako całość
2. Jakie istnieją podgrupy
3. Jaki rodzaj wyborów przeważa
i) Graficzne przedstawienie danych
=> polega ono na wykreśleniu tzw. Socjogramów - stanowiących graficzne przedstawienie rozkładu stosunków interpersonalnych w grupie
=> typy socjogramów:
1. grupowy - uwzględnia wszystkie osoby badane
2. indywidualny - uwzględnia tylko osoby wyeksponowane w socjografie grupowym
=> chłopców oznacza się trójkątem a dziewczyny kółkiem
=> poszczególne wybory oznacza się liniami zakończonymi strzałkami, przy czym:
1). wybory pozytywne - linią ciągłą
2). wybory negatywne linią przerywaną
3). wybory odwzajemnione - linia ze strzałkami dwukierunkowymi
3. Socjogram nieuporządkowany
- wykreśla się dla grupy kilku- lub kilkunastoosobowej
- sporządzanie zaczyna się od umieszczenia osoby najczęściej wybieranej a następnie osób które ją wybrały
- umieszczamy osoby możliwie jak najbliżej siebie oraz unikamy krzyżowania się lini
4. Socjogram kołowy (tarczowy):
=> umożliwia ukazanie podziałów grupy na podgrupy, ale też pozycje poszczególnych członków w grupie (gwiazdy, os. izolowane, itd.)
=> rysujemy kilka kół o jednakowej odległości od siebie - ilość kół zależy od rozpiętości wyborów
=> przecinamy kół na pół - każda zarezerwowana dla innej płci
=> umieszczamy wyniki w kole oraz porządkujemy je, aby w miarę możliwości linie wyboru nie przecinały się
5. Socjogram hierarchiczny:
=> jest najbardziej czytelnym socjogramem stosowanym w badaniu większych grup
=> uwzględnia tylko jedno kryterium socjometryczne - jedno pytanie
=> wykonanie:
- rysujemy oś pionową, dzielimy ją na tyle odcinków ile wynosi maksymalna liczba otrzymanych w grupie głosów na jedna osobę
- umieszczamy osoby, które otrzymały największą liczbę wyborów, później z kolei osoby, które je wybrały
- następnie osoby z mniejszą ilościa wyborów a na końcu czyli najbliżej osi poziomej osoby z najmniejszą liczbą wyborów
6. Socjogram indywidualny
=> w centrum uwagi jest tylko jeden wyróżniający się członek grupy, umieszczamy go w środku a wokół osoby które go wybrały
=> taki socjogram należy rozpatrywac na tle całościowego rozkładu dokonanych wyborów
=> pomocny jest w szczególności w badaniu zmian zachodzących w stosunkach grupy do jednej osoby
j) ilościowe opracowanie danych socjometrycznych
=> w wyniku opracowywania danych socjometrycznych otrzymujemy różne wskaźniki cyfrowe - wskaźniki indywidualne i grupowe
1. wskaźniki grupowe - określają
- stopień pozytywnej lub negatywnej ekspansywności grupy (PE, NE)
- spójności grupy (Co)
- zwartości grupy (Icc)
- integracji grupy (I)
2. Wskaźniki indywidualne
=> określają one pozycję jednego członka, zajmowaną w grupie - uwzględnia się liczbę wyborów otrzymanych lub oddanych przez dana osobę, mamy do czynienia ze statusami:
- pozytywnym (CS)
- negatywnym (RS)
- mieszany (C-RSi)
- wskaźnik ekspansywności pozytywnej lub negatywnej
=> występują również wskaźniki dotyczące powiązań podgrup - wskaźniki struktury podgrupy
=> a także analiza statystyczna na podstawie tabeli socjometrycznej
=> występuje również analiza „macierzowa” - czyli połączenie ilościowych właściwości socjometrycznych z graficznymi właściwościami socjogramu - ale jst ona efektem mozolnych obliczeń i manipulowania tabelą socjometryczną
=> istnieje też tabela krytycznych wartości statusów socjometrycznych - dowiadujemy się z niej:
- ile wyborów powinna otrzymać jednostka aby można było osiągnąć jej status wysoki lub niski
- o liczbie wyborów dozwolonych w każdym kryterium
- o średniej liczbie wyborów przypadających na jedną osobę
- o liczbie zastosowanych kryteriów (pytań) socjometrycznych
=> także socjometryczna skala akceptacji (nie jest opisana)
7. Nietypowe techniki socjometryczne:
a) Plebiscyt życzliwości i niechęci:
=> technika badania stosunków międzyosobniczych
=> każdy członek grupy ocenia każdego z pozostałych członków grupy
=> ułatwia zidentyfikowanie osób potrzebujących pomocy, nie lubianych
=> posługujemy się tutaj skalą 5-cio stopniową, oznaczając każdy stopień odpowiednim znakiem ++,+,0, - , - -. (można tez stosować inne skale)
=> podana skalę zapisuje się na tablicy (w klasie szkolnej)
=> uczniowie wykonują listę nazwisk w szeregu pionowym lub dostaja gotowy wydruk, obok umieszczają swoją ocenę.
=> opracowanie i analiza danych odbywa się przy pomocy danych (tabela socjometryczna) pod tabelą w rubryce sumuje się otrzymane punkty a obok w dodatkowej rubryce zamieszcza się dane ile konkretnych ocen otrzymała kazda osoba
=> istnieją też dwie inne metody opracowania materiału badawczego w tej technice:
1. Obliczanie rang według liczby uzyskanych punktów przez poszczególnych uczestników grupy
2. Obliczanie wskaźnika procentowego i ustalanie pozycji każdego członka grupy na przyjętej skali
=> obliczenia te mogą ułatwić rozpoznanie panującej atmosfery w grupie (klimatu); umożliwić wgląd w całokształt stosunków międzyludzkich, typowych dla badanej grupy.
b) technika „Zgadnij kto?”
=> określa osoby spełniające konkretne role w grupie, charakteryzujące się pewnymi cechami
=> technika polega na:
- wypisaniu przez każdego członka grupy nazwisk osób które odpowiadają danemu opisowi (pozytywnemu jak i negatywnemu)
=> odpowiedź ucznia jest wyrazem istniejącej w klasie opini społecznej
=> bywa zaliczana do tzw technik pseudosocjometrycznych
=> dobór listy opisów zależy od panującej w klasie sytuacji wychowawczej
=> należy unikać tych technik, które mogą wprawić uczniów w zakłopotanie lub konflikt
=> w przypadku, gdy uczniowie nie domyślają się o kogo chodzi w opisie, zostawiają puste miejsce
c) technika uszeregowania rangowego
=> polega na wymienieniu nazwisk osób kolejno, które najbardziej odpowiadają danemu kryterium do tych, które odpowiadają najmniej
=> warto przytoczyć uczniom nazwiska wszystkich osób, bądź nazw lekcji, nauczycieli poddawanych szeregowaniu
=> ta technika umożliwia orientację w sprawie mniej lub bardziej lubianych uczniów
=> jest stosunkowo uciążliwa dla badanych, wymaga dłuższego zastanowienia się
=> szczególnie odpowiednia technika do opracowania hierarchii lubienia przedmiotów szkolnych przez dzieci
d) technika porównań parami
=> polega na wyborze jednej z dwóch z par osób wchodzących w skład badanej grupy na podstawie ściśle określonego kryterium
=> nadaje się głównie do zastosowania w bardzo małych grupach
8. Ograniczenia poznawcze metody socjometrycznej
=> badania odzwierciedlają tylko panujące w grupie stosunki interpersonalne, w tym tez pozycje każdego z członków, które też mogą ulec nagłym i radykalnym zmianom. Czyli struktura społeczna klasy nie zawsze odpowiada typowym i charakterystycznym jej właściwością.
=> nie można jednoznacznie określić osobowości ucznia za pomocą tej metody. Osoba odrzucona niekoniecznie musi być „trudna”
=> brak motywacji wyborów dokonywanych przez badanego ucznia, często daje on odpowiedzi powierzchowne, przypadkowe, niedostatecznie przemyślane
=> dość duża czasochłonność opracowywania i interpretacji wyników
=> większość technik (poza plebiscytem życzliwości i niechęci) nie dostarcza informacji co do stopnia natężenia badanej zmiennej.
=> ich wartość poznawcza zależy od odwoływania się do więcej niż jednej techniki socjometrycznej