N. K. Sandars

LUDY MORSKIE

Nazwa

Nazwa „ludy morskie” (albo „ludy morza”) nadana została sprawcom rozległych zniszczeń we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, dokonanych w końcu XIII i na początku XII w. p.n.e. Egipcjanie określali tych wrogów, uderzających na ich kraj ok. 1218 r. p.n.e. i ponownie ok. 1182 r. p.n.e., jako przybyłych „ze środka morza” i „z krajów morza”. Mające ugruntowaną pozycję centra cywilizacyjne, zwłaszcza Egipt, były bogatym i nęcącym celem ataku dla poszukujących ziemi, wojowniczych najeźdźców z północy, wśród których tak zwane ludy morskie wykazywały największa aktywność. Obie inwazje zostały odparte, lecz były one tylko epizodami o wiele szerszego i długotrwałego procesu, związanego z szeregiem innych wydarzeń i zjawisk, jakimi były: zniszczenie społeczeństwa mykeńskiego na obszarze egejskim, upadek późnego imperium Hetytów w Anatolii i wielkie przesunięcia ludnościowe na Bliskim Wschodzie oraz na wybrzeżach egejskich i anatolijskich.

Nasza wiedza o ludach morskich opiera się na ówczesnych inskrypcjach egipskich, płaskorzeźbach ukazujących najeźdźców, a w sposób bardziej pośredni - na hetyckich i ugaryckich tekstach klinowych (Ugarit było niewielkim, lecz ważnym państwem, leżącym na wybrzeżu północnej Syrii).

Również badania archeologiczne ujawniają na całym obszarze objętym inwazją ludów morskich warstwę zawierającą ślady dokonanych przez owe ludy zniszczeń.

Tło wydarzeń

Długi okres pomyślnego rozwoju krajów wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, podczas którego kwitnął zwłaszcza handel, dobiegał kresu w ostatnich dekadach XIII w. p.n.e. Równowaga w tym rejonie zależała od siły dwóch głównych ówczesnych potęg: Egiptu i Hetytów. Pomimo sporadycznych wojen, udawało się im utrzymać porządek, który sprzyjał bogaceniu się zarówno niepodległych jak i zależnych państw. Lecz sprawne funkcjonowanie złożonego systemu handlu i wymiany, popieranego przez mocarstwa, zależało również od bezpieczeństwa komunikacji. Jednakże na Bliskim Wschodzie, gdzie stale przemieszczały się gromady rozbójniczych koczowników, a dla wielu nadmorskich ludów korsarstwo stanowiło od wieków przyjęty sposób życia, równowaga była zawsze niepewna, a pokój pozostawał dobrodziejstwem niezmiernie kruchym. Mocarstwa w za dużym stopniu uzależniały się od cudzoziemskich oddziałów najemnych i nazbyt już potężnych ludów poddanych, a państwa wasalne dążyły do zdobycia niepodległości. Coraz częściej też powtarzały się ataki ze strony nowych i starych przeciwników, jak Asyria i ludy Kaśka z północnej Anatolii. W Grecji, gdzie mykeńscy książęta korzystali prawdopodobnie z usług pochodzących z północy najemników, nasilał się napór ludów nadciągających od strony Bałkanów.

Ludy morskie i Egipt

Około 1218 r. p.n.e., za panowania faraona Merenptaha (1223-1213 r. p.n.e.), uderzyli na Egipt Libijczycy i ich sprzymierzeńcy z północy. Inskrypcje w Karnaku wymieniają poszczególne plemiona ludów morskich, biorące udział w ataku: Szardana, których pierwotnej ojczyzny nie znamy, służący w gwardii przybocznej poprzedniego faraona, Ramzesa II (1290-1223 r. p.n.e.); następnie Lukka, słynni od XIV w. p.n.e. piraci i rabusie, lokowani przez roczniki hetyckie w południowo-zachodniej Anatolii, oraz Turusza, Szekelesz i Akaiwasza, plemiona także zapewne pochodzące z Azji Mniejszej. Turusza zostali powiązani z Etruskami, a Szekelesz z Sykelami, od których pochodzi nazwa Sycylii. Akaiwasza natomiast, wymienieni tylko raz w źródłach egipskich, utożsamiani są zwykle z ludem znanym Hetytom jako Achijawa, a w dalszej kolejności z Achajami Homera. Ich kontyngenty były drugimi pod względem liczebności po libijskich. Akaiwasza przybyli albo z zachodniej Anatolii, z wysp, albo z Grecji kontynentalnej. Po sześciogodzinnej bitwie na pustyni najeźdźcy zostali pokonani, a bardzo wielu z nich dostało się do niewoli.

Drugi atak zjednoczonych przybyszów z północy, tym razem bez udziału Libijczyków, nastąpił w 1182 r. p.n.e. i został odparty przez Ramzesa III (1190-1158 r. p.n.e.). Inskrypcje w Medinet Habu mówią, że ludy zamieszkujące kraje północne (Anatolię i północną Syrię) zorganizowały spisek „na swoich wyspach. Wszyscy nagle ruszają, idąc w różnych kierunkach na wojnę”. Obok Szardana, Szekelesz i zapewne Turusza pojawiają się nowe nazwy plemion: Tekker, być może z Troady, Denen z południowej Anatolii lub północnej Syrii, Peleset i Waszasz, których ojczyzna jest nie znana. Zostali oni pokonani w bitwie lądowej, prawdopodobnie na pograniczu Egiptu i Palestyny. Płaskorzeźby egipskie ukazują napastników, atakujących pieszo i na rydwanach, a także ich zaprzężone w woły wozy, zapełnione kobietami i dziećmi. Następnie stoczona została bitwa okrętów w Delcie Nilu. Na reliefach przedstawione zostały staranowane i powywracane do góry dnem charakterystyczne łodzie ludów morskich, posiadające zakończenia dziobów i ruf w kształcie wodnych ptaków. Na głowach wielu najeźdźców widnieją hełmy przyozdobione rogami, takie, jakie nosili Szardanowie z gwardii Ramzesa II. Inni natomiast, w tym także wojownicy [44/45] biorący udział w bitwie lądowej, mieli nakrycia głowy zwieńczone zrobionymi z jakiegoś sztywnego materiału, sterczącymi do góry kitami, przypominającymi nieco pióropusze. Być może były to odpowiednio utwardzone kosmyki ich własnych włosów. Uzbrojeni byli w okrągłe tarcze, miecze i włócznie, a ich strojem były krótkie spódniczki podobne do tych, jakie nosili rycerze mykeńscy.

Ludy morskie w Palestynie

Po swej klęsce część ludów morskich pozostała w Egipcie, większość natomiast osiedliła się w Palestynie. Plemię Tekker, które umocniło się na wybrzeżu wokół Hajfy, występuje jako lud żeglarski jeszcze ok. 1100 r. p. n. e. Danuna znani długo - przynajmniej z nazwy - Egipcjanom, w VIII w. p.n.e. osiedli na obszarach południowej Anatolii, mając stolicę w Adana, zapewne niedaleko od ich wcześniejszych siedzib. Po wycofaniu się z Egiptu plemię to mogło się rozdzielić. Tę jego część, która wkroczyła do doliny Jordanu, identyfikuje się, na podstawie jednej tylko informacji, z izraelskim plemieniem Dana. Następnie lud ów osiedlił się na wybrzeżu wokół Jaffy. Jeszcze bardziej na południe leżą, znane z Biblii, miasta Filistynów: Askalon, Aszdod i Gaza, zasiedlone prawdopodobnie przez Pelesetów. Tych ostatnich można identyfikować z Filistynami nie tylko na podstawie argumentów lingwistycznych. Ponieważ historyczna tradycja żydowska wymienia Filistynów jako jedynych przedstawicieli ludów morskich, sądzić można, że wchłonęli oni resztki innych plemion. Aczkolwiek pierwotna ojczyzna Filistynów, tak jak i Pelesetów, nie jest znana, to wiele charakterystycznych cech stroju, obyczajów i języka zdaje się wskazywać na Anatolię, a w mniejszym stopniu na Egeę. Znajdowana w Palestynie ceramika, pochodząca z XII i XI w. p.n.e., naśladuje wzory mykeńskie; wykorzystywano je przy produkcji miejscowych wyrobów, malowanych w sposób nadający naczyniom matową powierzchnię. Jest to tak zwana „ceramika filistyńska”.

Diaspora

Resztki najeźdźców rozproszyły się w różnych kierunkach. Niektórzy zapewne zatrzymali się na Cyprze, gdzie o ich obecności może świadczyć zniszczenie kilku ważnych miejscowości, jak Enkomi i Kition. Tą trasą posuwali się chyba przede wszystkim Szardanowie, od nazwy których wzięła swe miano Sardynia. Pochodzące [45/46]

Jeńcy zdobyci przez Ramzesa III po odparciu ludów morskich.

z okresu o kilka wieków późniejszego, znajdowane na tej wyspie małe figurki brązowe przedstawiają rycerzy w rogatych hełmach, z okrągłymi tarczami i w nagolennikach - bardzo podobnych do wojowników Szardana. Inne grupy mogły dotrzeć na Korsykę, jak też do południowej Italii i na Sycylię. Wkrótce, po połowie XII w. p.n.e., ludy morskie zniknęły z areny dziejowej, lecz dramatyczne wydarzenia, których przyczyny i skutki związane były w znacznym stopniu z ich działalnością, zapoczątkowały długi okres „ciemnych wieków” na obszarach Egei i Anatolii. Upadek Troi w początkach XII w. p.n.e. (Troja VIIb1) był tylko jedną z wielu katastrof, jakie dotknęły centra mykeńskie w Grecji, Hetytów i inne państwa w Azji Mniejszej, a których echa zdają się pobrzmiewać w strofach Iliady.

1

---