Teoria krytyczna

Nurty teorii krytycznej. Krytyka nauki i kapitalizmu. Podsumowanie dorobku intelektualnego pierwszego pokolenia „szkoły frankfurckiej”. Żeby dobrze zrozumieć, czym jest teoria krytyczna najlepiej porównać ją do innej, przedstawić różnice w poglądach i założeniach. Najbardziej skrajną do teorii krytycznej jest teoria tradycyjna. Założycielem kanonu tej ostatniej jest Kartezjusz, postrzega ona podmiot i przedmiot, jako dane niezmienne a zarówno sztywno od siebie oddzielone. Stara się poprzez obserwację wykalkulować i zobiektywizować dane zjawisko. Natomiast teoria krytyczna sprawia, że podmiot odnajduje się w przedmiocie, jest ściśle powiązany ze społeczeństwem i historią oraz że każdy z nich odznacza się społecznym charakterem i nie można faktom przyznać statusu bezpośrednich danych tak jak w teorii tradycyjnej podczas procesu badawczego. Poznanie życia społecznego i jego mechanizmów w złożoności i bogactwie jego przejawów, wymaga nie tylko zwykłych faktów, ale dogłębnej analizy. Horkheimer wie, że nie może to być rezultatem tylko i wyłącznie jego pracy filozoficznej. Jest też świadom potrzeby współpracy i współtworzenia z przedstawicielami innych dziedzin nauki - socjologami, psychologami, ekonomistami i historykami. W ten sposób powstał frankfurcki Instytut Badań Społecznych, gdzie powstała Szkoła frankfurcka. Dzięki wspólnej pracy, ukierunkowano badania społeczne tak, aby nie trzymano się ściśle faktów, ale również nie popadając w skrajność, nie opierać się tylko na doświadczeniu.

Teoria krytyczna, mimo wielu różnic, nadal zachowuje w sobie „fragmenty” teorii tradycyjnej. "Teoria tradycyjna odznacza się wymierną użytecznością - znajduje zastosowanie w praktyce systemowej, przyczynia się do reprodukcji istniejących stosunków społecznych, służy samozachowaniu. Jednak w sytuacji, gdy palącą potrzebą staje się jakościowa zmiana całego systemu, gdyż jego dalsze odtwarzanie zagraża interesom ludzkości, użyteczność teorii tradycyjnej zawodzi. W takiej sytuacji okazuje się, że racjonalność wyspecjalizowana, poddana rygorom podziału pracy, przeistacza się nieuchronnie we własne przeciwieństwo".

Kolejną różnicą według Horkheimera, jest fakt, iż teoria krytyczna to filozofia a teoria tradycyjna to, w znacznej mierze - nauka. Celem Horkheimerowskiej filozofii jest radykalna zmiana, „przewrócenie wszystkiego do góry nogami”, filozofia ta nie jest zakorzeniona w społeczeństwie nie jest też tak użyteczna jak teoria tradycyjna - nie forsuje drobnych zmian, "nie prowadzi do żadnego wymiernego rezultatu w formie określonej konsumpcji, nie posiada żadnej sankcji zdrowego rozsądku, nie przemawia za nią żadne przyzwyczajenie". W teorii krytycznej można spotkać takie pojęcia jak: dobro ogólne, szczęście i rozwój; pojęcia te zostały zdecydowanie odrzucone przez teorię tradycyjną, tak więc obserwator społeczeństwa zazwyczaj subiektywnie dobiera sobie obiekty względem swoich interesów. To, że na kształt teorii wpływają powody osobiste nie znaczy, że obraz ten jest sfałszowany czy gorszy - bo tu chodzi właśnie o dobro społeczne, dlatego też dobry obserwator odrzuca relatywizm w przekonaniu, że jego zadaniem jest nie tylko opis stanowisk i poglądów oraz ich korzenie ale podjęcie normatywnego doboru opcji teoretycznych ze względu na stosunek do zapobiegnięcia „społecznej katastrofy”. Tę katastrofę teoria tradycyjna stara się ukryć lub przeinaczyć, zaś teoria krytyczna stara się demaskować społeczności działające świadomie lub nieświadomie na niekorzyść ogółu.

Habermas

Początkowo realizował program teorii krytycznej, potem wyszedł poza nią i stworzył teorię działania komunikacyjnego. Habermas jest kontynuatorem szkoły frankfurckiej, ale często zaznaczał swą odmienność. Miał on trudności w pracy uniwersyteckiej przez swoje lewicowe poglądy polityczne. Między nim a współczesnymi mu filozofami i współpracownikami uniwersyteckimi występowały różnice teoretyczne. Uważał on, że teoria krytyczna może mieć normatywne podstawy, które trzeba wypracować przez filozofię, ale w ramach teorii socjologicznej. Poza tym uważał, że przedwojenna szkoła frankfurcka nie doceniała demokratycznych tradycji Zachodu i tradycji państwa prawa (sam był niezdecydowany; z jednej strony uważał, że społeczeństwa zachodnie są patologiczne, z drugiej strony cenił zachodnią demokrację i praworządność). Przez to w kręgach radykalnych postrzegany był jako przedstawiciel liberalizmu. Habermas przeżył wojnę, jego kontakt z hitleryzmem oraz filmy dokumentalne z obozów koncentracyjnych ukształtowały jego postawę wobec narodowego socjalizmu i zaprowadziły go do teorii Marksa. Był przeciwny totalitaryzmowi, odrzucał realny socjalizm. Ludzka wiedza o świecie społecznym jest kierowana przez różnego rodzaju interesy, przekonanie dotyczące teorii poznawczej, że wiedza przychodzi do nas, my ją tylko przetwarzamy, generalizujemy, przyjmujemy. Twierdzi, że nie ma bezinteresownego podmiotu uznania.

Typologia nauk.

Habermas wyróżnił 3 rodzaje nauki:

- Empiryczno-analityczne - rejestrują obiektywne fakty o świecie, są związane z działaniem instrumentalnym, należy je wykorzystać (zainteresowanie techniczne).

- Historyczno-hermetyczne (rozumienie znaczeń) - zainteresowaniem jest rozumienie, odczytanie sensu.

- Połączenie odkrywania świata wartości i rozumienia znaczeń - nauki krytyczne.

Problem sfery publicznej.

W 1962 roku Habermas publikuje „Strukturalne przemiany sfery publicznej”, gdzie główną kwestią był kryzys sfery publicznej. Stwierdził on tam, że sfera ta powstała w XVIII-wiecznej Europie jako przestrzeń dyskusji krytycznej, otwartej dla każdego, gdzie jednostki wspólnie utworzyły sferę „publicznego rozumu”. Habermas argumentuje, że przed XVIII wiekiem europejska kultura była zdominowana przez kulturę „reprezentacyjną”, gdzie wyłącznie jedna strona rościła sobie prawo do reprezentowania siebie samej. Jako przykład „kultury reprezentacyjnej” Habermas wskazuje pałac w Wersalu Ludwika XIV jako symbol wielkości państwa francuskiego i jego króla - symbol, którego nieodłączną funkcją było przytłaczanie zmysłów gości. Habermas identyfikuje „kulturę reprezentacyjną” jako odpowiadającą fazie feudalnej w teorii marksistowskiej.
Fazę kapitalistyczną zapowiedziało pojawienie się „sfery publicznej” (Öffentlichkeit). W kulturze cechującej się istnieniem sfery publicznej, sfera ta jest przestrzenią poza kontrolą państwową, gdzie jednostki wymieniają poglądy i wiedzę. W opinii Habermasa rozwój gazet, innych periodyków, klubów czytelniczych, loży masońskich i kawiarni w XVIII-wiecznej Europie w różny sposób zwiastował stopniowe zastępowanie „kultury reprezentacyjnej” kulturą opartą na sferze publicznej. Habermas twierdzi, że główną cechą charakterystyczną kultury Öffentlichkeit jest jej „krytyczna” natura. W przeciwieństwie do „kultury reprezentacyjnej”, gdzie wyłącznie jedna strona jest aktywna, a inne pasywne - kultura sfery publicznej charakteryzuje się dialogiem, jako że jednostki albo spotykają się w rozmowie, albo wymieniają poglądy poprzez media drukowane. Według Habermasa, wiele różnych czynników doprowadziło do ostatecznego upadku sfery publicznej - wśród nich wymienia rozwój komercjalnych mass-mediów, które zmieniły krytyczną publikę w pasywnych konsumentów, a także powstanie państw opiekuńczych, które zjednoczyły państwo ze społeczeństwem tak silnie, że sfera publiczna została wypchnięta (squeezed out).

3 formy opinii o charakterze społecznym:

- Niepubliczna.

- Quasi-publiczna (niby publiczna, to są treści zawarte w oficjalnych dokumentach przedsiębiorstw, organizacji rządowych).

- Publiczna (ma ograniczone warunki rozwoju, bo w XIX wieku doszły do głosu 2 potężne mechanizmy, które zablokowały rozwój opinii publicznej: 1) związany z powstawaniem państwa socjalnego, państwo takie ma interweniować w gospodarkę w taki sposób, by ludziom zapewnić bezpieczeństwo, obywatele są traktowani jak klienci, którzy idą po coś do okienka, bo im się należy z tytułu ustawy, tacy ludzie stają się pasywni; 2) rozwój środków masowego przekazu - z jednej strony demokratyzują kulturę, ale jednocześnie czynią członków społeczeństwa odbiorcą). W wyniku tych mechanizmów społeczeństwo jest masą, bierną, podatną na zewnętrzne manipulację, nie kłóci, bo jej się nie chce, nie umie, społeczeństwo charakteryzuje się polityczną apatią.

Rodzaje racjonalności

W Teorii działania komunikacyjnego Habermas rozróżnia racjonalność kognitywno-instrumentalną, praktyczno-moralną i ekspresywno-estetyczną. Jednocześnie zwraca uwagę, że w obszarze praktyki społecznej można wyróżnić cztery podstawowe formy działania:
- teleologiczne - „aktor urzeczywistnia cel, bądź sprawia, że następuje pożądany stan, dobierając i w odpowiedni sposób stosując w danej sytuacji środki obiecujące powodzenie" (racjonalność kognitywno-instrumentalna);
- regulowane przez normy - zachowania, w których aktorzy działają w oparciu o wspólne wartości (racjonalność moralno-praktyczna);
- dramaturgiczne - „aktor wywołuje u swej publiczności określony obraz, wrażenie co do siebie, w sposób zamierzony odsłaniając mniej lub bardziej swą podmiotowość" (racjonalność ekspresywno-estetyczna);
- komunikacyjne - zachodzi wtedy, „kiedy uczestnicy koordynują plany działania nie przez egocentryczną kalkulację (szans) sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W działaniu komunikacyjnym uczestnicy stawiają własny sukces na drugim planie; zmierzają do osiągnięcia własnych celów pod warunkiem, że mogą swe plany działania wzajemnie zestroić na gruncie wspólnych definicji sytuacji. Z tego względu negocjowanie definicji sytuacji stanowi istotny składnik dokonań interpretacyjnych wymaganych w działaniu komunikacyjnym" (racjonalność komunikacyjna).

Teoria świata przeżywanego

Świat przeżywany jest sferą przekazanych i zorganizowanych językowo wzorów interpretacji. Istnieją trzy różne typy wzorów interpretacji w ramach świata przezywanego:
- wzory interpretacji w odniesieniu do kultury albo systemów symboli;
- wzory, które dotyczą społeczeństwa albo instytucji społecznych;
- wzory, które zorientowane są na osobowość albo na pewne aspekty jaźni i bycia.
Oznacza to, że aktorzy mają wspólnie podzielane zasoby wiedzy o tradycjach kulturowych, przekonaniach dotyczących wartości, strukturach językowych oraz ich stosowalności w interakcji; aktorzy wiedzą również, jak organizować stosunki społeczne oraz aktorzy rozumieją, jacy są ludzie, jak powinni postępować oraz, co jest normalne czy aberracyjne.
Te trzy typy wzorów interpretacji odpowiadają następującym funkcjonalnym potrzebom służącym reprodukowaniu świata przeżywanego oraz integrowaniu społeczeństwa:
- osiągane rozumienie poprzez działanie komunikacyjne transmituje i odnawia wiedzę kulturową;
- działanie komunikacyjne koordynujące interakcję napotyka potrzebę integracji społecznej i solidarności grupowej;
- działanie komunikacyjne, które socjalizuje podmioty napotyka potrzebę wytwarzania osobistych tożsamości.
Tak więc trzy komponenty świata przeżywanego (kultura, społeczeństwo, osobowość) napotykają odpowiadające im potrzeby społeczeństwa poprzez trzy wymiary. Procesy zachodzące w obrębie świata przezywanego są wzajemnie powiązane z procesami systemowymi w społeczeństwie.

---