Pojęcie ekonomii i jej zadania

Ekonomia zajmuje się badaniem procesu gospodarowania. Wykrywa prawidłowości, które określają zależności między elementami procesu gospodarowania. Prawa ekonomiczne są to stale powtarzające się zależności między zjawiskami gospodarczymi, które ekonomia wykrywa i formułuje. Prawa ekonomiczne mają charakter obiektywny, ponieważ wynikają z obserwacji rzeczywistości gospodarczej, czyli nie są zależne o woli i świadomości człowieka. Prawa ekonomiczne mają charakter statystyczny lub są prawami wielkich liczb, czyli są formułowane na podstawie obserwacji wielu zjawisk gospodarczych.

Proces gospodarowania składa się z następujących elementów: procesu produkcji, procesu podziału, procesu wymiany i procesu konsumpcji. Nazwa „proces” oznacza ciągłość i powtarzalność w czasie zjawiska gospodarczego.

Proces produkcji polega na wytwarzaniu określonych produktów i usług w gospodarce. Proces produkcji ma charakter społeczny, co wynika z faktu współpracy ludzi w tym procesie, a także z przeznaczenia produkcji na zaspokojenie potrzeb ludzkich, społecznych.

Proces podziału. W gospodarce rynkowej podstawą uczestnictwa w procesie podziału jest dochód. Wysokość dochodu określa stopień uczestnictwa w wytworzonym produkcie krajowym, w wytworzonej puli usług i produkcji.

Proces wymiany. Wymiana oznacza akty sprzedaży i kupna dóbr - produktów i usług. Wymiana dokonywana jest na rynku i ma charakter towarowo-pieniężny. Towar jest to produkt pracy ludzkiej przeznaczonej do wymiany..

Proces konsumpcji. Oznacza on proces zaspakajania potrzeb ludzkich. Zaspakajane są potrzeby podstawowe i wyższe (wyższego rządu). Stopień zaspokojenia potrzeb zależy od poziomu bieżących dochodów, nagromadzonego majątku, ale także od stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju.

Zasada racjonalnego gospodarowania

Wskazuje na zwrócenie uwagi na nakłady i efekty działalności (wielkość przychód). Zasada ta posiada dwa aspekty: oznacza dążenie do maksymalizacji efektów pracy przy danych nakładach czynników wytwórczych i dążenie do minimalizacji nakładów dla osiągnięcia danego efektu gospodarczego. Wyrazem tej zasady w działalności praktycznej jest rachunek ekonomiczny stosowany przez różne podmioty. Polega on na porównywaniu efektów i nakładów, różnych wariantów rozwiązań i na wyborze wariantu najbardziej optymalnego w danych warunkach - inaczej rachunek zysków i strat.

Czynniki produkcji

Są podstawą każdego procesu gospodarowania. Tradycyjnie wyróżnia się zasoby naturalne, zasoby ludzkie i zasoby kapitałowe. Współcześnie (od XX w.) do tych czynników tradycyjnych dodaje się naukę, przedsiębiorczość i organizację procesów gospodarczych.

Zasoby naturalne są to czynniki naturalne, na które skierowana jest praca ludzka w celu gospodarczego ich wykorzystania, pozostałe czynniki naturalne nazywane są dobrami wolnymi.

Zasoby ludzkie wskazują na człowieka jako najważniejszy czynnik wytwórczy. Zasoby ludzkie rozpatrywane są w aspekcie ilościowym i jakościowym.

Zasoby kapitałowe obejmują kapitał rzeczowy i kapitał finansowy. Kapitał rzeczowy to np. budynki gospodarcze, maszyny i urządzenia produkcyjne, różnego rodzaju sprzęt i narzędzia, środki transportu, elementy infrastruktury gospodarczej. Kapitał finansowy obejmuje środki pieniężne w bankach i w systemie pozabankowym, papiery wartościowe oraz takie walory, jak złoto i inne kruszce szlachetne, a także waluta zagraniczna.

Przedsiębiorczość. Oznacza zdolności podejmowania racjonalnych decyzji - nie tylko bieżących, ale także strategicznych (przyszłych i długoletnich) określające przyszłe kierunki rozwoju i zdolność do wprowadzania postępu technicznego, organizacyjnego i produktowego, a także skłonność do podejmowania ryzyka.

Prawo ograniczoności zasobów gospodarczych i krzywa transformacji

Prawo ekonomiczne, którego podstawą jest obserwacja rzeczywistości gospodarczej. Prawo to wskazuje, że możliwości wytwórcze produkcyjne każdej gospodarki są określone przez wielkość zasobów gospodarczych. Ilustracją graficzną tego prawa jest tzw. „krzywa możliwości produkcyjnych”.

Krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji) przedstawia różne możliwe kombinacje produkcji dwóch dób, które gospodarka wytwarza przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych gospodarczych. Punkty na krzywej nazywane są efektywnymi i oznaczają pełne wykorzystanie zasobów oraz określają wielkość produkcji potencjalnej.

Cechy gospodarki rynkowej

Gospodarka rynkowa obecnie dominuje we współczesnym świecie. Posiada dwie wyróżniające ją cechy - dominuje w niej prywatna własność czynników produkcji i rynkowy mechanizmu alokacji czynników wytwórczych, podejmowanie decyzji gospodarczych.

Popyt

Kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra, a ilością (liczbą sztuk), jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową

Popyt efektywny - Ilość dób, jaką nabywcy chcą, ale i mogą kupić przy danej cenie w danym czasie. Jest to popyt poparty siłą nabywczą dochodów nabywców.

Popyt potencjalny - Występuje, gdy konsumencie pragną kupić jakieś dobro; jest wyrazem potrzeb konsumenta. Może zamienić się w efektywny, gdy wzrosną dochody nabywców lub spadną ceny dóbr, które chcą kupić.

Popyt funkcjonalny - Jest funkcją wartości użytkowej dobra (jakości, cech).

Popyt niefunkcjonalny - Kształtowany pod wpływem efektu naśladownictwa lub efektu demonstracji.

Prawo popytu. Popyt określony jest przez cenę i czynniki pozacenowe. Zależność między ceną a popytem nosi nazwę prawa popytu. Prawo to mówi, że wzrost ceny przyczynia się do spadku popytu, a spadek ceny powoduje wzrost popytu, ale przy pozostałych czynnikach stałych.

Ilustracją graficzną prawa popytu jest tzw. krzywa popytu.

Krzywa popytu składa się z punktów, których każdy oznacza określoną wielkość popytu przy danej cenie. Ruch po krzywej popytu w górę oznacza wzrost ceny i spadek popytu. Ruch w dół oznacza obniżenie ceny i wzrost popytu.

Główne czynniki pozacenowe kształtujące popyt (zakładając, że cena jest stała):
- zmiana dochodu nominalnego;
- oczekiwanie przyszłych cen (przewidywanie zmiany cen w najbliższym czasie);
- zmiana ceny dobra komplementarnego względem danego dobra (dobra komplementarne to dobra, które wzajemnie się uzupełniają w procesie zaspokajania danej potrzeby, np. samochód i benzyna); jeżeli są dwa dobra komplementarne, a cena jednego z nich rośnie, to popyt na drugie dobro spada i odwrotnie;
- czynnik reklamy i mody;
- obyczaje, tradycja, kultura.

Podaż

Podaż to ilość dóbr, jaką producenci mogą dostarczyć na rynek przy danej cenie w danym czasie. Podstawą podaży jest produkcja, przy czym nie zawsze wielkość podaży jest równa produkcji w danym czasie - mogą robić zapasy. Podaż zależy od ceny i czynników pozacenowych. Zależność między ceną a podażą nosi nazwę prawa podaży. Zgodnie z prawem podaży wzrost ceny przyczynia się do wzrostu podaży, a spadek ceny powoduje spadek podaży przy innych czynnikach stałych. Wzrost ceny powoduje wzrost rentowności produkcji, co wpływa na wzrost podaży.

Ilustracją graficzną prawa podaży jest tzw. krzywa podaży.

Krzywa podaży wskazuje określoną wielkość podaży przy danej cenie. Ruchy po krzywej podaży w górę oznacza wzrost podaży, bo rośnie cena, a ruch w dół oznacza spadek podaży na skutek spadku cen.

Czynniki pozacenowe określające podaż przy założeniu stałej ceny:
- zmiany kosztów produkcji - koszty produkcji zmieniają się pod wpływem cen czynników produkcji, np. wzrost kosztów produkcji może nastąpić pod wpływem wzrostu cen energii, paliw, siły roboczej; wzrost kosztów przy danej cenie powoduje spadek rentowności produkcji, gdyż mniejsza się marża zysków w cenie; gdy koszty produkcji spadają, to rośnie marża w cenie i rośnie produkcja i podaż;
- stopień unowocześnienia produkcji - im bardziej nowoczesna technologie produkcyjne, nowoczesne czynniki produkcji, tym większa ich produktywność, czyli rośnie produkcja i podaż;
- oczekiwanie przyszłych cen - jeśli oczekują producenci podwyżki cen w najbliższym czasie, to w chwili obecnej zmniejszają podaż i odwrotnie;
- sezonowość produkcji - wpływ czynników klimatycznych;
- polityka podatkowa państwa - wzrost podatków powoduje obniżenie dochodów do dyspozycji producentów, co ogranicza wzrost produkcji i podaży.

Równowaga rynkowa

Równowaga rynkowa zachodzi wówczas, gdy wielkość podaży jest równa wielkości popytu przy danej cenie rynkowej. Cena, która równoważy popyt z podażą to cena równowagi rynkowej. Cena ta „czyści” rynek z wszelkich nadwyżek i niedoborów towarów na rynku. Ilustracją graficzną równowagi rynkowej jest punkt przecięcia krzywej podaży z krzywą popytu przy danej cenie równowagi rynkowej.

Nie zawsze jest taki stan równowagi na rynku - mogą wystąpić stany nierównowagi w postaci nadwyżki podaży nad popytem lub niedoboru podaży w stosunku do popytu. Mechanizm rynkowy prowadzi do zmian tych sytuacji.

Nadwyżka podaży nad popytem występuje, gdy cena rynkowa towaru przewyższa cenę równowagi rynkowej, jest stosunkowo wysoka. Wysoka cena zachęca producentów do zwiększenia produkcji i podaży, ale zniechęca nabywców. Producenci odczuwają wzrost niesprzedanych zapasów towarów. Rosną w związku z tym koszty utrzymania tych zapasów. Rośnie także koszt alternatywny związany z zamrożeniem środków pieniężnych w niesprzedanych zapasach towarów. Między producentami dochodzi do konkurencji o nabywców. W wyniku tej konkurencji zaczyna się spadek ceny rynkowej. Spadek ceny prowadzi do wzrostu popytu, ale także zmniejszenia podaży. Pod wpływem niższej ceny niektórzy producenci rezygnują bądź ograniczają produkcję, zwłaszcza, gdy spadająca cena przestaje pokrywać koszty produkcji. Procesy przystosowania trwają aż do ustalenia się stanu równowagi rynkowej (P > Pp).

Przy niskiej cenie występuje niedoborów podaży w stosunku do popytu lub nadwyżka popytu nad podażą (Pd < Pp). Z niską ceną wiąże się niska rentowność danej produkcji, dlatego niewielu producentów wytwarza tę produkcję, stąd jest mała podaż rynkowa. Niska cena zachęca nabywców do kupna danego towaru, stąd popyt jest stosunkowo duży. Na rynku zaczyna brakować danych towarów. Może dojść do patologicznych zjawisk na rynku w postaci sprzedaży „po znajomości”, społecznych kolejek, rozwoju czarnego rynku. W skrajnym przypadku może wystąpić administracyjna reglamentacja towaru, czyli sprzedaż na kartki towarów w niedoborze. W wyniku tej sytuacji patologicznej nabywcy akceptują podniesienie ceny towarów w niedoborze. Wzrost ceny ogranicza popyt stopniowo, a także zachęca producentów do zwiększenia produkcji i podaży. Sytuacja ta trwa aż do osiągnięcia stanu równowagi. Tak działa mechanizm wolnego rynku (nadprodukcja charakteryzuje rynek krajów rozwiniętych).

Mechanizm rynkowy polega na wzajemnym dostosowywaniu się wielkości podaży i wielkości popytu pod wpływem sił konkurencji i odpowiedniej zmiany ceny aż do osiągnięcia stanu równowagi rynkowej.

DZIAŁANIE PRZEDSIĘBIORSTWA

Przedsiębiorstwo jest podmiotem rynkowym gospodarczym. Jest to podmiot, w którym zostały zorganizowane zasoby czynników produkcji pod jednolitym zarządem dla prowadzenia działalności produkcyjnej, handlowej i usługowej.

Celem działalności przedsiębiorstwa w dłuższym czasie jest dążenie do maksymalizacji zysku całkowitego. Realizacja tego celu umożliwia rozwój i unowocześnienie przedsiębiorstwa, a także poprawia jego pozycje konkurencyjną na rynku. Wysoki zysk umożliwia także realizację funkcji społecznych przedsiębiorstwa, które mają istotne znaczenie motywacyjne dl kierownictwa i załogi. W ramach tych funkcji społecznych chodzi o utrzymanie i wzrost zatrudnienia, wzrost wynagrodzeń, ich części zasadniczej i zmiennej (np. premie), a także w postaci szkoleń, przekwalifikowań, które są podstawą awansu, tworzenie funduszy socjalnych.

Funkcje przedsiębiorstwa: Przedsiębiorstwo pełni dwie podstawowe funkcje ekonomiczne - podażową polegającą na produkcji i dostarczeniu jej na rynek, czyli tworzeniu podaży rynkowej i funkcję popytową, zgłaszając popyt na różne czynniki produkcji.

Cechy przedsiębiorstwa, zwane także odrębnościami:

1. Odrębność terytorialna - Wskazuje na miejsce lokalizacji badanego przedsiębiorstwa.

2. Odrębność techniczno-produkcyjna, która oznacza określony rodzaj produkcji wytwarzany przy określonym aparacie wytwórczym, za pomocą właściwych metod wytwarzania.

3. Odrębność organizacyjna, która oznacza właściwą strukturę organizacyjną z wydzieleniem jej części składowych, oznacza także wyodrębnienie stanowisk pracy (podział zadań i odpowiedzialności między te stanowiska).

4. Odrębność majątkowo-dochodowa - Oznacza ona, że każde przedsiębiorstwo posiada swój własny majątek, za którego racjonalne wykorzystanie ponosi odpowiedzialność; wypracowany dochód przedsiębiorstwo wykorzystuj samodzielnie po zapłaceniu wszelkich zobowiązań, w tym obligatoryjnych, np. składki ubezpieczeniowe, podatki.

5. Odrębność majątkowa, która oznacza po pierwsze, że przedsiębiorstwo samodzielnie podejmuje decyzje bieżące i decyzje strategiczne dotyczące kierunku rozwoju. Po drugie oznacza, że przedsiębiorstwo działa na zasadzie samofinansowania swojej działalności, tzn. pokrywa wszystkie swoje wydatki z własnych przychodów, przedsiębiorstwo ma prawo do kredytu bankowego - o ile posiada wiarygodność kredytową, czyli zdolność do spłaty kredytu wraz z odsetkami w ustalonym terminie. Przedsiębiorstwo działa na zasadzie rachunku ekonomicznego, tzn. porównuje nakłady i efekty swojej działalności - służy temu bilans przedsiębiorstwa, a także rachunek wyniku finansowego, czyli rachunek zysków i strat. Wyrazem odrębności ekonomicznej jest osobowość prawna przedsiębiorstwa, która oznacza zdolność przedsiębiorstwa do zawierania umów, do występowania jako samodzielny podmiot na rynku, a także oznacza możliwości wchodzenia danego podmiotu w stosunki cywilno-prawne z innymi podmiotami.

Majątek przedsiębiorstwa: Majątek ten dziali się na trwały i obrotowy. Majątek trwały funkcjonuje przez dłuższy czas w przedsiębiorstwie, zużywając się stopniowo - ekonomicznym odzwierciedleniem wartości zużycia majątku trwałego jest amortyzacja, wliczona w koszty działalności przedsiębiorstwa. Majątek trwały ma charakter rzeczowy i nierzeczowy. Majątek trwały rzeczowy nie zmienia swej postaci w procesie działalności, nie ulega przekształceniom, np. działka ziemi, budynki, środki transportu, maszyny, urządzenia produkcyjne, sprzęt. Nierzeczowy majątek trwały to długoterminowe papiery wartościowe, należności od dostawców, logo, nazwa przedsiębiorstwa, licencje, patenty Etc.
Majątek obrotowy funkcjonuje w ramach jednego cyklu produkcyjnego, zużywa się całkowicie zmieniając swoją naturalną postać. Majątek obrotowy uwidoczniony jest po zużyciu w kosztach działalności przedsiębiorstwa, wartość tego majątku odzwierciedlona jest w wartości towaru. Do majątku tego zalicza się surowce i inne materiały niezbędne w procesie produkcji: energia paliwo, krótkoterminowe papiery wartościowe, środki pieniężne w kasie przedsiębiorstwa i na rachunku bankowym i należności od innych podmiotów.
Majątek trwały i obrotowy nazywamy aktywami przedsiębiorstwa, ponieważ elementy tego majątku biorą aktywny udział w działalności przedsiębiorstwa i wykazane są w bilansie przedsiębiorstwa. Drugą stronę bilansu tworzą pasywa, które odzwierciedlają źródła finansowania przedsiębiorstwa, np. źródła wewnętrzne i zewnętrzne, czyli fundusze własne i obce. Fundusze własne to część zysku netto niepodzielonego, przeznaczonego na rozwój przedsiębiorstwa, czyli np. nadwyżka kapitałowa związana ze sprzedażą akcji po wyższej cenie niż ich wartość nominalna (początkowa). Fundusze obce - najczęściej to kredyty, leasing, pożyczka.

Mierniki gospodarcze

Pomiar gospodarki jest rezultatem stosowania w praktyce systemu rachunków narodowych, czyli spójnego wewnętrznie zbioru rachunków ekonomicznych, zawierających informację kompleksową, charakteryzującą działalność ekonomiczną. Ten system rachunków powinien być również użyteczny dla celów analiz ekonomicznych, prognoz i polityki gospodarczej.

Pierwszy miernik - PKB

Produkt krajowy brutto odzwierciedla rynkową wartość wszystkich produktów finalnych wytworzonych w całej gospodarce w ciągu jednego roku. Wyróżnia się:
PKB nominalne - odzwierciedla ono nową wartość wytworzoną w gospodarce obliczoną wyłącznie na podstawie cen z rok, w którym była wytworzona (są to cechy bieżące).
PKB realne - jest to wartość wytworzona w gospodarce obliczona według cen z tzw. roku bazowego (nie uwzględnia on inflacji).
PKB per capita - jest to PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca, najczęściej podane w dolarach amerykańskich.

Drugi miernik - PNB

Produkt narodowy brutto - są to globalne dochody krajowych konsumentów z udzielanych czynników produkcji - w tym zakresie odzwierciedla PKB, ale dodaje się do niego ogólne dochody otrzymane z zagranicy z tytułu wykorzystywania tam krajowych zasobów wytwórczych minus spłata długu zewnętrznego.
Produkt narodowy netto (PNN) - jest PNB minus amortyzacja. Amortyzacja odzwierciedla tę część wytworzonej w gospodarce nowej wartości, która przeznaczona jest na odtworzenie zużytych w procesie jej tworzenia kapitałów.
Dochód narodowy - wyraża ogól dochodów uzyskiwanych w gospodarce przez właścicieli z udzielanych czynników produkcji. Jest to różnica między PNB w cenach czynników produkcji i amortyzacją.

Trzeci miernik - Wskaźnik DEN (Dobrobytu ekonomicznego Netto)

Jest to PNB liczony w sposób tradycyjny, pomniejszony o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce antydóbr i powiększony o:
- szacunkową wartość produktu wytworzonego w szarej strefie;
- szacunkową wartość czasu wolnego.
Antydobra - dobra nieprzydatne w gospodarce, niechciane przez popyt, niepełnowartościowe.

Inwestycje brutto i netto

Inwestycje - zakup dóbr kapitałowych(inwestycyjnych), które są używane do produkcji innych dóbr i usług;
Inwestycje netto - inwestycje przyczyniające się do powiększenia rozmiaru działalności gospodarczej w przyszłości oraz majątku produkcyjnego kraju;
Inwestycje odtworzeniowe - inwestycje przeznaczone na zastąpienie zużytych składników kapitału, które nie powiększają możliwości wytwórczych w przyszłości;
Inwestycje brutto - całość inwestycji w gospodarce równa sumie inwestycji netto i inwestycji odtworzeniowych.

BUDŻET

Budżet państwa jest to plan finansowy, który zawiera dochody i wydatki państwa, związane z realizacją określonej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej.
Budżet sporządzany jest na okres jednego roku. Musi być zatwierdzony przez władzę ustawodawczą, czyli przez parlament (Sejm i Senat), przez prezydenta i ewentualnie przez Trybunał Konstytucyjny. Po zatwierdzeniu budżet staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów i realizowanie wydatków (organizacje wykonawcze to rząd i ministerstwa).

Budżet pełni trzy podstawowe funkcje ekonomiczne:
1. Funkcja fiskalna - Jest to najstarsza funkcja budżetu. Polega na gromadzeniu dochodu w celu utrzymania aparatu państwowego, czyli administracji i realizacji odpowiednich zadań zaplanowanych.
2. Funkcja redystrybucyjna - Związana z dokonywaniem zmian w podziale wytworzonego dochodu narodowego. Zmiany te polegają na odpowiednim kształtowaniu systemu podatkowego oraz wielkość wydatków. Funkcja redystrybucja ma na celu zmniejszenie nadmiernych różnic między dochodami poszczególnych grup ludności, grup społeczno-zawodowych, dlatego stosowane jest progresywne opodatkowanie (osoby o wyższych dochodach płacą wyższą stopę podatku), poprzez ustalenie kwoty wolnej od podatku, a także ulg od podatku. Funkcja ta ma na celu także ochronę grup najsłabszych ekonomicznie. Wykorzystuje się wydatki budżetowe dla tych osób w postaci pieniężnych i rzeczowych świadczeń socjalnych. W ramach tej funkcji następuje podział dochodu narodowego na rzecz regionów słabiej rozwiniętych, o niskim PKB na mieszkańca.
3. Funkcja stymulacyjna budżetu - Oznacza, że poprzez właściwe kształtowanie dochodów i wydatków budżetowych oddziałuje się na procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego. Oznacza to dokonywanie wydatków z budżetu na infrastrukturę gospodarczą i społeczną, na naukę i badania rozwojowe, na innowacje techniczne, na aktywizację zawodową osób bezrobotnych i poszukujących pracę, na rolnictwo, na edukację, na ochronę środowiska i zdrowia, budownictwo komunalne, kulturę. Ma stymulować rozwój a nie tylko wzrost gospodarczy!

Budżet pełni także funkcję polityczną, ponieważ umożliwia realizację celów rządu. Budżet pełni także funkcję kontrolną, ponieważ pokazuje relację między dochodami a wydatkami.

Formułowanie budżetu opiera się na określonych zasadach budżetowych.
Podstawową zasadą jest zasada równowagi budżetowej, czyli budżet zrównoważony. Teoretycznie zasada ta oznacza, że suma wszystkich dochodów musi się równać wszystkim wydatkom budżetowym. Z uwagi na niemożność zagwarantowania tej zasady w praktyce, została sformułowana zasada dopuszczalnego deficytu budżetowego. Obecnie została ta zasada sformułowana w parlamencie europejskim i jest podstawą unii fiskalnej. Zasada dopuszczalnego deficytu oznacza, że deficyt budżetowy nie może przekroczyć 3% PKB. Drugi element tej zasady to dług publiczny, przy pomocy którego finansowany jest deficyt budżetowy i nie może on przekroczyć 60% PKB. Dług publiczny zaciągany jest przez państwo w społeczeństwie na spłatę deficytu. Podstawą zaciągania długu publicznego jest sprzedaż papierów wartościowych państwa w postaci bonów skarbowych i obligacji. Dla nabywców obligacji stanowią one papiery wartościowe, które mają przynieść dochód w przyszłości. Dla państwa jest to papier dłużny, którego wartość wraz z odsetkami musi być oddana.
W Unii Europejskiej jest też trzeci element - występowanie konieczności wzajemnej pomocy pomiędzy państwami w ramach unii budżetowej.
Zasada jawności budżetu, która oznacza, że budżet powinien być podany do wiadomości publicznej na etapie jego tworzenia, realizacji i kontroli.
Zasada uprzedniości budżetu, która oznacza, że budżet powinien być opracowany i przyjęty do realizacji w roku poprzedzającym rok jego obowiązywania. Istnieje też możliwość trzymiesięcznego prowizorium budżetowego.
Zasada jedności budżetu, która oznacza, że środki pieniężne wpływające do budżetu stanowią jedną całość, z której realizowane są równe wydatki.
Zasada zewnętrznego finansowania jednostek samorządu terytorialnego. Jest to nowa zasada, która oznacza, że z budżetu centralnego przekazywane są środki pieniężne do budżetów samorządowych w formie subwencji, jak i dotacji na zadania zlecone.

Wzrost a rozwój

Wzrost gospodarczy polega na ilościowym zwiększaniu podstawowych wielkości ekonomicznych - wzrost mierników gospodarczych, wzrost produkcji, konsumpcji, zatrudnienia.

Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego. Oznacza nie tylko zmiany ilościowe w gospodarce, ale także zmiany jakościowe w gospodarce, tzn. poprawę poziomu wykształcenia społeczeństwa, ochrony środowiska naturalnego, wyższy standard mieszkaniowy, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu - zmiany jakościowe!

Deficyt budżetowy i źródła jego finansowania

Deficyt budżetowy oznacza nadwyżkę wydatków budżetowych nad dochodami budżetowymi w danym roku. Deficyt budżetowy może być finansowany w różny sposób:

1. Emisja pieniądza gotówkowego przez bank centralny. Występuje tu niebezpieczeństwo zjawiska inflacji, czyli wzrostu ogólnego poziomu cech, gdy dodatkowy pieniądz nie znajduje pokrycia w wytworzonych produktach i usługach.

2. Podwyżka podatków. Ze względów społecznych nie jest preferowana podwyżka podatków dochodowych. Najczęściej wykorzystywana jest podwyżka podatków od wydatków zawarta w cenie towaru, np. VAT i akcyza.

3. Dochody z prywatyzacji przedsiębiorstw publicznych bądź z dzierżawy elementów majątku publicznego

4. Zaciągnięcie długu publicznego na sfinansowanie deficytu. Dług publiczny jest finansowany zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek w społeczeństwie przez sprzedaż papierów wartościowych skarbu państwa najczęściej w postaci obligacji lub bonów skarbowych.

5. Zaciąganie kredytu przez państwo w obcych bankach. Spłata takiego kredytu dokonywana jest poprzez obligacje lub normalne środki pieniężne. Kredyty takie są zaciągane na rozwój państwa.

Podstawą deficytu budżetowego jest ekspansywna polityka fiskalna, czyli budżetowa, która ma przyspieszyć rozwój gospodarczy. Restrykcyjna polityka fiskalna jest odpowiedzią na rosnący dług państwa.

Krzywa Laffera

Przed nadmiernym opodatkowaniem dochodów ludności i przedsiębiorstw przestrzega krzywa Laffera (doradcy prezydenta R. Reagana):

Gdzie T to wpływy budżetowe państwa, a t to stopa procentowa podatków.

Krzywa Laffera przedstawia zależności między wielkością stopy podatkowej a wpływami do budżetu państwa. Z krzywej tej wynika, że dochody budżetowe zwiększają się tylko do pewnej wysokości stopy podatkowej (tu to „t*”), po przekroczeniu której wpływy budżetowe zmniejszają się. Przyczynami spadków wpływów budżetowych są: przenoszenie całości bądź części działalności do tzw. szarej strefy gospodarczej, zbyt wysokie podatki powodują przenoszenie całości lub części działalności gospodarczej do tzw. rajów podatkowych, wysokie podatki od dochodów zniechęcają przedsiębiorców do działalności inwestycyjnych, co wpływa na osłabienie tempa wzrostu gospodarczego.

Funkcje banku centralnego i banków komercyjnych

Inaczej polityka monetarna, na czele którego stoi bank centralny, a który obejmuje różne rodzaje banków komercyjnych o charakterze uniwersalnym, o charakterze tylko depozytowym lub kredytowym, banki wyspecjalizowane w określonych rodzajach działalności, np. banki hipoteczne, inwestycyjne, spółdzielcze, instytucje kredytu konsumpcyjnego. Istnieją także pozabankowe instytucje finansowe, np. towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze powiernicze, które rozdzielają ulokowane w nich fundusze.

Do podstawowych funkcji banków komercyjnych zalicza się przyjmowanie wkładów pieniężnych (depozytów) przy określonym oprocentowaniu, świadczenie usług finansowych i udzielanie kredytów bankowych.

Lokaty środków pieniężnych w bankach są podyktowane względami bezpieczeństwa, ale także możliwością uzyskania określonego procentu, czyli dodatkowego dochodu określonego przez stopę procentową. Wysokość stopy procentowej zależy od wysokości depozytu, a także czasu jego ulokowania na lokacie.

Ważna jest relacja między stopą procentową a stopą inflacji. Jeżeli nominalna stopa procentowa przewyższa stopę inflacji, to realna stopa procentowa jest dodatnia i zachęca do lokat bankowych. W innym przypadku, gdy nominalna stopa procentowa jest mniejsza od stopy inflacji, realna stopa procentowa jest ujemna, co powoduje spadek siły nabywczej lokowanego pieniądza.

Działalność banków komercyjnych polegająca na świadczeniu usług finansowych ma na celu usprawnienie obiegu pieniądza. Rozliczenia pomiędzy podmiotami gospodarczymi dokonywane są za pośrednictwem tzw. bezgotówkowego przelewu bankowego, co jest możliwe, gdyż podmioty mają swoje rachunki bankowe.

Najważniejszą funkcją banków komercyjnych związana jest z ich działalnością kredytową. Jest to podstawą zysków dla banków komercyjnych. Większość podmiotów gospodarczych wykorzystuje kredyt jako zewnętrzne źródło finansowania działalności, zwłaszcza działalności inwestycyjnej. Służą temu długookresowe kredyty inwestycyjne, w oparciu o nie dokonuje się rozwój podmiotów i rozwój gospodarki. Kredyty krótkoterminowe pozwalają realizować transakcje handlowe, a także przyrost środków obrotowych.

Inne funkcje pełni bank centralny, zalicza się do nich:

- posiadanie monopolu na emisję pieniądza gotówkowego;

- bank centralny jest bankiem państwa;

- bank centralny jest bankiem innych banków;

- bank centralny realizuje politykę pieniężną rządu.

- bank centralny prowadzi rozliczenia pieniężne rządu, który posiada w nim swój rachunek - spłata kredytów zagranicznych, a także rozliczenia wewnętrzne, gdyż bank centralny spłaca dług publiczny państwa;

- bank centralny obsługuje budżet państwa, gromadzi dochody budżetowe i realizuje wydatki.

W ramach funkcji bycia bankiem innych banków bank centralny akceptuje depozyty banków komercyjnych na swoim rachunku, reguluje rezerwy bankowe, prowadzi także rozliczenia między bankami przelewając depozyty z jednego banku na rachunek innego banku.

Bank centralny jest pożyczkodawcą ostatniej instancji dla banków komercyjnych, to znaczy może udzielać pożyczek w postaci tzw. kredytu refinansowego, lombardowego oprocentowanego według określonej stopy redyskontowej.

Bank centralny realizuje politykę pieniężną państwa polegająca na kształtowaniu podaży pieniądza w gospodarce w taki sposób, aby utrzymać stabilność jednostki pieniężnej (tzw. cel inflacyjny). Podaż pieniądza w gospodarce regulowana jest za pośrednictwem stopy oprocentowania rezerw bankowych banków komercyjnych - jest to stopa rezerw obowiązkowych, oprocentowania depozytów bankowych, tzn. według tej stopy banki komercyjne muszą posiadać odpowiednia rezerwę.

Kontrola podaży pieniądza dokonywana jest na podstawie wysokości stopy redyskontowej, która stanowi oprocentowanie kredytów zaciąganych przez banki komercyjne. Im wyższe te stopy, tym mniejsza podaż pieniądza kredytowego bankowego w gospodarce. Podaż pieniądza regulowana jest na podstawie zakupu i sprzedaży papierów wartościowych państwa przez bank centralny.

Przy gwarantowanym oprocentowaniu przy obligacji zwiększa się jej dochodowość - zachęca to do lokat pieniądza w obligacje, co powoduje, że podaż pieniądza w gospodarce ulega zmniejszeniu.

INFLACJA

Inflacja to proces wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce. Oznacza to, że podwyżki cen dominują nad ich obniżkami. Inflacja występuje wówczas, gdy rosną ceny towarów i usług dominujących w wydatkach ludności - towary i usługi podstawowe. Inflację mierzy się przy pomocy stopy inflacji, która określa procentowy wzrost ogólnego poziomu cen w danym roku w stosunku do roku bazowego (podstawowego) wziętego za podstawę porównań.

Rodzaje inflacji:

Z punktu widzenia wysokości stopy inflacji wyróżnia się:

- inflacja pełzająca - roczny wzrost przeciętnego poziomu cen do 5%;

- inflacja krocząca - umiarkowana, stopa inflacji w skali roku mieści się w granicach od 5% do 10-15%;

- inflacja galopująca - stopa inflacji w skali roku mieści się w granicach od 10-15% do 100-150%;

hiperinflacja - stopa inflacji w skali roku mieści się od powyżej 100-150% i może przyjąć ogromne rozmiary.

Wysoka inflacja (dwa ostatnie rodzaje) przynosi negatywne skutki społeczne i ekonomiczne, ponieważ w wyniku inflacji spada siła nabywcza pieniądza, tzn., że gospodarstwa domowe za dotychczasowe dochody mogą kupić znacznie mniej towarów i usług.

Wysoka inflacja osłabia rozwój gospodarczy, a przy okazji i społeczny, ponieważ zmniejsza się działalność inwestycyjna podmiotów. Ze względu na dłuższy czas zaplanowania i realizacji inwestycji przedsiębiorcy nie wiedzą, jakie ceny przy ich ciągłym wzroście uwzględnić w szacowaniu kosztów inwestycji i w jakich cenach określić jej efekty. Następuje także dekapitalizacja istniejącego majątku trwałego - następuje jego niszczenie. Bez inwestycji nie ma także nowych miejsc pracy i rośnie bezrobocie.

Z punktu widzenia przyczyn inflacji wyróżnia się:

- inflacja monetarna (pieniężna), która polega na zwiększeniu podaży pieniądza w gospodarce, który nie ma pokrycia w wytworzonej produkcji globalnej (agregatowej) - pieniądz bez pokrycia w towarach, dla zachowania równowagi podnosi się wtedy wartość towarów poprzez wzrost ich cen;

- inflacja popytowa, która pojawia się, gdy występuje nadmierny wzrost popytu na towary i usługi w stosunku do możliwości wytwórczych gospodarki;

- inflacja kosztowa występuje na skutek wzrostu szeroko rozumianych kosztów produkcji, które przerzucane są przez przedsiębiorców na ceny, co powoduje ich wzrost, np. gdy rosną ceny surowców, paliw, energii, czynszu, co wywołuje wzrost kosztów produkcji i wpływa na wzrost cen towarów; wyodrębnia się w ramach tego rodzaju inflacji inflację importowaną, gdy produkcja krajowa opiera się na surowcach, materiałach z zagranicy, które tam drożeją; w ramach tej inflacji można wyróżnić wzrost wynagrodzeń wyższy od wzrostu wydajności pracy, co powoduje wzrost popytu na różne towary - mniej towarów się wytwarza, a rośnie na niego popyt, wynagrodzenie by zachować równowagę musi być niższe od wydajności pracy; przyczyną inflacji kosztów utrzymanie przez producentów co najmniej dotychczasowej marży w cenie; wyróżnia się tu też inflację budżetową wywołaną wzrostem podatków, wskutek czego rosną ceny.

BEZROBOCIE

Bezrobocie to zjawisko, które polega na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym nie ma pracy pomimo, że jest zdolna do pracy, gotowa do jej podjęcia i poszukuje pracy.

Bezrobotni stanowią część osób aktywnych zawodowo (inaczej zasoby siły roboczej), a ludzie aktywni zawodowo wyznaczają faktyczną podaż pracy. Bezrobotni stanowią różnice pomiędzy zasobami siły roboczej a wielkością zatrudnienia.

Bezrobocie wyrażone jest przy pomocy stopy bezrobocia. W gospodarce rynkowej nigdy stopa bezrobocia nie jest równa zeru. Dlatego przyjmuje się, że rynek pracy jest w równowadze, gdy występuje tzw. bezrobocie naturalne, dla którego stopa bezrobocia kształtuje się w granicach do 3-4% ogółu zasobu siły roboczej (aktywnych zawodowo). Stopa bezrobocia wyrażona jest w procentach w danym roku porównując do roku poprzedniego.

Rodzaje bezrobocia:

- bezrobocie koniunkturalne związane z pogorszeniem koniunktury gospodarczej;

- bezrobocie technologiczne wynikające z wypierania człowieka z procesów produkcji w wyniku procesu mechanizacji, komputeryzacji, informatyzacji i automatyzacji;

- bezrobocie strukturalne występuje, gdy struktura podaży pracy nie odpowiada strukturze popytu na pracę ze strony pracodawców pod względem kwalifikacji, wykształcenia i aspektu przestrzennego; ma charakter długookresowy, wymaga przekwalifikowania się, zmiany miejsca zamieszkania, szkoleń, by ponownie być zatrudnionym;

- bezrobocie frykcyjne wynika z niedostosowania miejsc pracy do wolnej siły roboczej z uwagi na niedoskonały przepływ informacji; jest krótkotrwałe.

8

---