Przedmiot badań mikrosocjologii

1. Podział socjologii

Socjologia jest dyscypliną naukową, której cechą charakterystyczną jest istnienie dwóch odrębnych subdyscyplin: mikrosocjologii i makrosocjologii. Relacja między tymi subdyscyplinami jest taka, jaka występuje między naukami społecznymi i przyrodniczymi.

W świecie społecznym istnieją dwa odrębne typy struktur: mikrostruktury i makrostruktury. Jest to podział umowny i uzasadniony jest rozległością problematyki i koncentracją zainteresowań wokół określonych dziedzin zjawisk społecznych. Te odrębne subdyscypliny socjologii charakteryzują się odrębnymi pojęciami i teoriami. Między nimi nie zachodzi znaczący przepływ idei, pojęć i koncepcji.

2. Teorie socjologiczne

Teorie socjologiczne składają się z czterech poziomów:

- Pierwszy jest to poziom teorii wyjaśniających jednostkowe działania, postawy, cechy osobowościowe pojedynczych jednostek ludzkich oraz ich działania niezależnie od źródeł tych prawidłowości.

- Drugi jest to poziom teorii wyjaśniających działanie najelementarniejszych struktur ponadjednostkowych takich jak: układy ról, pozycji oraz wewnętrzne struktury małych grup. Jest to poziom mikrosocjologii. Teorie mikrosocjologiczne czynią obszarem swych zainteresowań poziom elementarnych, ponadjednostkowych zjawisk społecznych, objaśniają procesy i strukturę elementarnych całości społecznych, jakimi są małe grupy społeczne.

- Trzeci to poziom teorii objaśniających wielkie procesy i wielkie struktury społeczne - poziom makrosocjologii. Makrosocjologia objaśnia procesy i przemiany zachodzące w wielkich strukturach społecznych, które są jakościowo odmienne i emergentne (ewolucyjne) w stosunku do zjawisk mikrostrukturalnych. Obie dyscypliny są od siebie oddzielone. Relacja między tymi dyscyplinami jest relacją komplementarną. Niemożliwe jest zbudowanie efektywnej teorii makrosocjologicznej, jeśli nie zrozumie się dobrze mikrosocjologii i odwrotnie.

- Czwarty to poziom orientacji socjologicznych wyjaśniających właściwości, działanie i strukturę świata społecznego en bloc. Makrosocjologia bada wycinek rzeczywistości społecznej. Zadaniem szerokiej orientacji teoretycznej jest m. in. dać odpowiedź na pytanie o istotę zjawisk społecznych, o istotę świata.

Z perspektywy tych teorii mikrosocjologia lokuje się między teoriami psychospołecznymi a makrosocjologią. Mikrosocjologia jest dyscypliną o ograniczonej autonomii - autonomiczna o tyle, o ile odrębne i swoiste są wszelkie mikrostrukturalne procesy.

3. Pojęcie emergencji zjawisk społecznych

Struktura świata społecznego w jej abstrakcyjnej postaci obejmuje trzy poziomu integracji zjawisk społecznych.

Najbardziej elementarnym poziomem świata społecznego jest poziom działających jednostek. Mamy tu do czynienia z takimi zjawiskami społecznymi, jak: indywidualne, jednostkowe zachowania człowieka, cechy osobowościowe, postawy, wartości stanowiące część jego osobowości.

Drugim poziomem integracji zjawisk społecznych jest poziom najmniejszych i najprostszych typów struktur społecznych, czyli poziom mikrostruktur społecznych. Te rodzaje struktur są jakościowo odmienne od zachowań i działań pojedynczych jednostek. Cechuje je wspólnota istotnych cech i właściwości.

Trzeci poziom integracji zjawisk społecznych tworzą różnorodne rodzaje makrostruktur społecznych, czyli wielkich zbiorowości społecznych. Makrosktruktury jeszcze bardziej niż mikrostruktury są wewnętrznie zróżnicowane. Obok typów makrostruktur, które dotyczą społeczeństw globalnych, istnieją mniejsze formy, jak makrostruktury klas społecznych, wielkich organizacji przemysłowych, partii politycznych, itp.

Poziomy integracji świata społecznego składające się na ogólną strukturę rzeczywistości społecznej wzajemnie się warunkują i determinują.

4. Pojęcie struktury społecznej

Istotną rolę w poznawaniu zjawisk społecznych, a w szczególności rozpoznaniu struktury i jej cech, odgrywa dystans do badanego przedmiotu. Pewne rodzaje struktur można dostrzec, poznać, opisać i poddać analizie wówczas, gdy poznajemy je z dużego dystansu, inne zaś dadzą się rozpoznać, jeśli spojrzy się na nie z bliskiego dystansu. Struktura społeczna jest rodzajem układu, ogólnej formy, jaką mają różnorodne przedmioty społeczne.

Kiedy zastosujemy w analizie dystans bliski, a więc, gdy spojrzymy na dany obiekt z niewielkiej odległości, okaże się, że jego struktura jest innego rodzaju niż struktura dalekiego dystansu. Całość społeczna, jaką jest np. mała grupa społeczna ma wiele struktur bliskiego dystansu i rozpoznanie większości z tych struktur uprawnia nas do wypowiedzenia się na temat cech i właściwości badanego przedmiotu.

Struktura społeczna oznacza sposób ułożenia i przyporządkowania sobie członków, instytucji i podgrup składających się na grupę oraz innych elementów tej grupy, takich jak elementy materialne, symbole i wartości, wzory zachowań i stosunków, pozycje społeczne zajmowane przez członków.

5. Mała grupa społeczna - główny przedmiot badań mikrosocjologii

Mikrostruktury oznaczają grupy pierwotne oraz inne grupy nieformalne lub formalne. Niewielka liczebność umożliwiająca bliskie i częste kontakty między nimi, bezpośrednie interakcje i komunikowanie się powodują, że oddziaływanie tych grup na jednostkę jest silne i dające się obserwować. Właściwości mikrostruktur są zdeterminowane ich wzajemnymi powiązaniami i miejscem w makrostrukturach.

Wg J. Szczepańskiego - Mikrostruktura to ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość zharmonizowaną, tzn. taką, w której zasady wzajemnego przyporządkowania nie utrudniają funkcjonowania grupy. O mikrostrukturach mówimy w grupach małych, liczących kilku lub kilkunastu członków, wówczas jedyną jej strukturą jest mikrostruktura.

Elementami składowymi mikrostruktur nie są poszczególne jednostki, lecz grupy lub kategorie jednostek.

Makrostruktury obejmują wszelkie przedsiębiorstwa, masowe organizacje, instytucje polityczne, klasy społeczne, narody i państwa. Wg J. Szczepańskiego makrostruktura jest to przyporządkowanie wielkich elementów składowych klas, warstw, kategorii zawodowych, wielkich zbiorowości terytorialnych itp. W zrozumieniu grup społecznych tkwi klucz do wiedzy o świecie społecznym.

Podstawowe pojęcia z zakresu mikrostruktur

1. Określenie osobowości

Teorie osobowości uznają trojakiego rodzaju czynniki kształtujące osobowość człowieka, mimo, iż czynniki te różnią się do co stopnia, zakresu i roli, jaką odgrywają w jej kształtowaniu. Wielu socjologów (J. Szczepański, J. Turowski) przyjmuje, że osobowość jest strukturą czynników biogennych, psychogennych i socjogennych wpływających na zachowanie jednostki.

Czynniki biogenne wywodzące się z bioanatomicznych właściwości organizmu jednostki, to: odruchy, popędy, właściwości fizyczne budowy ciała, potrzeby fizjologiczne, np. głód.

Czynniki psychogenne obejmują uczucia, wzruszenia, afekty, nienawiść, zazdrość itp.

Czynniki socjogenne pochodzą z wpływów kultury i społeczeństwa. Obejmują przyjęte przez jednostkę wartości, normy, wzory zachowań, w tym wzory ról społecznych.

Te elementy osobowości nie egzystują jako elementy niezależne, bowiem występuje zjawisko wzajemnego przenikania. Wzajemne uzależnienie tych elementów jest tak złożone, że niemożliwą jest rzeczą, aby wymierzyć udział każdego z tych czynników osobno. Dlatego zachowanie ludzkie należy traktować jako rezultat wzajemnie splecionych wpływów, płynących od trzech uwarunkowań.

Pojęcie osobowości oznacza strukturę czynników - elementów wpływających na zachowania jednostki. Osobowość jest to posiadanie przez jednostkę względnie trwałych i zorganizowanych cech, które wyraża się stałymi i uporządkowanymi zachowaniami.

2. Proces socjalizacji

Socjologowie wyjaśniają wpływy życia społecznego i kultury na osobowość jednostki, które to procesy określa się pojęciem socjalizacji. Socjalizacja obejmuje procesy internalizacji (nabywania czy przyjmowania przez jednostkę wartości i norm z nich wynikających), procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań, a wśród nich wzorów ról społecznych, identyfikacji (upodobnienie się do innych), naśladownictwa.

Procesy socjalizacji zachodzą w drodze naśladowania, identyfikacji, wychowania, czy też osobistych decyzji samowychowawczych, dokonują się dzięki interakcjom z innymi ludźmi. Warunkiem interakcji jest wzajemna komunikacja za pomocą języka i znaków. Brak komunikacji i interakcji - jak to wykazują przypadki „dzieci poza społeczeństwem” - uniemożliwił ich socjalizację.

Dwie fazy procesów socjalizacji:

Socjalizacja pierwotna obejmuje okres dzieciństwa. Dziecko pod wpływem interakcji ze swymi opiekunami, następnie innymi kręgami osób w drodze identyfikacji, naśladownictwa, a następnie przyjmowania ról innych ludzi ze swego otoczenia uczy się wzorów zachowań oraz wartościowania i oceniania. Osobowość jednostki jest kształtowana głównie w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa.

Socjalizacja wtórna dokonuje się w wieku dorosłym przez samą jednostkę i jej własne akty, ale pod wpływem „uogólnionego Innego”, czyli istnienia ogólnospołecznych reguł (zorganizowana wspólnota lub grupa społeczna, która daje jednostce jedność osobowości). Socjalizacja wtórna polega na uczeniu się przez jednostkę ról rodzinnych, zawodowych, pełnionych w różnych grupach społecznych lub instytucjach, takich jak szkoła, małżeństwo, rodzina, wojsko, itp.

Dzięki procesowi socjalizacji jednostka rozwija swoją jaźń, którą niektórzy określają jako samoświadomość jednostki (jaźń subiektywna). Od niej odróżnia się jaźń obiektywna, tj. taką, jak ona przedstawia się innym. Natomiast Ch. Cooley wprowadzili pojęcie jaźni odzwierciedlonej - jest to obraz siebie, jakim jednostka się posługuje, a który uzyskuje w drodze własnej interpretacji percepcji siebie przez innych (wyobrażenie, jak jednostkę widza inni, jak ją oceniają).

W wyniku procesu socjalizacji jednostka rozwija nie tylko jaźń, czyli samoświadomość, ale również poczucie tożsamości. W trakcie życia tożsamość jednostki ulega zmianom (zmienia swoje miejsce w społeczeństwie, pełni różne role). Może doświadczać poczucia zagrożenia swej tożsamości (utrata pracy, przejście na emeryturę). Może świadomie zmieniać swą tożsamość (zmieniając swe poglądy polityczne, zawód).

3. Pojęcie postawy jest rozumiane dwojako:

- Jako definicja sytuacji, jakiej dokonuje jednostka podejmując interakcje skierowaną do określonej osoby jako partnera interakcji.

- Jako element osobowości, rozumiany jako gotowość jednostki do określonego zachowania się wobec przedmiotu postawy.

Osobowość jednostki obejmuje i wyraża się w jej postawach wobec różnych elementów rzeczywistości.

Postawa jest to względnie trwała dyspozycja jednostki do określonego zachowania się wobec danego przedmiotu, wynikająca z poglądów, uczuć i dążeń danej jednostki odnoszących się do przedmiotu postawy.

Postawa obejmuje następujące komponenty: poznawczy, emocjonalno-oceniający (afektywny), behawioralny (czynnościowy). Przedmiotem postawy mogą być osoby, grupy społeczne, wartości materialne i duchowe, przedmioty.

Nie może być postawy bez komponentu poznawczego, który obejmuje wiedzę, poglądy własne lub przejęte od innych. Komponent emocjonalny jest uznawany za decydujący, ponieważ nadaje kierunek postawie (pozytywny lub negatywny_ oraz musi mieć walencję, czyli określone zabawienie. Komponent behawioralny oznacza, że poglądy jednostki i uczuciowe nastawienie skłaniają ją do określonego reagowania, czyli zachowania wobec przedmiotu.

Możemy wyróżnić postawy: pozytywne, negatywne, ambiwalentne (gdy jednostka waha się, pod pewnym względem jest nastawiona pozytywnie, a pod pewnym negatywnie).

Inny podział postaw: spójne (gdy kierunek walencji jest ten sam) i niespójne (gdy występuje zmiana postawy, występuje niezgodność walencji poszczególnych komponentów.

Utrwalił się pogląd, że pewne postawy mają charakter trwały, ale na ogół postawy są zmienne. W biografii jednostki wyróżnia się dwa rodzaje postaw: postawy należące do podstawowej struktury osobowości uwarunkowane czynnikami biogennymi (trudne do zmiany) oraz postawy drugorzędne - ukształtowane głównie pod wpływem czynników psycho-socjogennych, które mają charakter zmienny.

Działania podejmowane w celu zmiany postaw to: informacje, dialog, dyskusja, przekonywanie, perswazja, propaganda, itp. Bezskuteczne jest oddziaływanie polegające na groźbach, wymuszaniu, zastraszaniu. Człowiek atakowany myśli o samoobronie i przeciwstawianiu się.

Prekursorzy mikrosocjologii

Teoria małych grup społecznych zrodziła się na gruncie socjologii amerykańskiej na przełomie XIX i XX w. Próbowano odpowiedzieć na pytania: czy mała grupa społeczna wywiera istotny wpływ na jednostkę, gdy ona ma do rozwiązania jakieś zadania, jakie typy problemów są rozwiązywane przez jednostki lepiej, gdy pracują osobno, a jakie rozwiązują lepiej pracując w grupie, czy w obliczu presji ze strony grupy opinie lub działania jednostek ulegają modyfikacjom, czy też nie (F. Taylor). Inną dziedziną badań nad funkcjonowaniem i strukturą niewielkich zbiorowości były problemy zbiorowości przestępców i gangów. Trzecim obszarem badawczym były małe zbiorowości młodzieży szkolnej i grup dziecięcych. Okres szybkiego rozwoju teorii małych grup społecznych przypadł na lata 50-te XX w.
1. F. Tonnies socjolog niemiecki w rozprawie Gemeinschaft und Gesselschaft przedstawił typologię grup społecznych rozróżniając:
- wspólnoty (Gemeinschaft) - grupy wspólnotowe
- społeczeństwa (Gesselschaft) - grupy umowne.
Autor uważał, że u źródeł powstawania grup społecznych tkwi wola jednostek. Grupy społeczne istnieją, gdyż ludzie chcą łączyć się z innymi i wchodzić z nimi w zależności. Tonnies wyróżnia dwa rodzaje woli, którymi ludzie się kierują:
- wolę organiczną - spontaniczną, irracjonalną, kierująca się motywami emocjonalnymi;
- wolę refleksyjną - arbitralną, zwaną racjonalną, w pełni świadomą.
Te dwa rodzaje woli tkwią u źródeł więzi, czyli zależności i stosunków oraz powstałych na ich podstawie grup społecznych. Pierwszemu rodzajowi woli odpowiadają stosunki naturalne, a drugiemu stosunki umowne, kontraktowe.
Pierwszemu rodzajowi woli odpowiadają grupy typu wspólnot oparte na stosunkach pokrewieństwa (rodzina, rody, klany), przyjaźni (grupy przyjacielskie, towarzyskie), grupy sąsiedzkie (wieś tradycyjna, gmina wiejska).
Drugiemu typowi woli i rodzajowi stosunków społecznych umownych odpowiadają te grupy, które opierają się na porozumieniach między jednostkami dla realizacji określonych celów, np. spółki, towarzystwa handlowe, zrzeszenia a nawet społeczeństwa.

2. E. Durkheim - socjolog francuski. Główne dzieło Durkheima było poświęcone analizie źródeł i zasad funkcjonowania solidarności społecznej. Wyróżnia dwa typu solidarności: mechaniczną i organiczną.
Solidarność mechaniczna oparta na podobieństwie odnosi się do wspólnot, w których panuje jednolity zespół wierzeń u czuć i nie ma podziału na pracę.
Solidarność organiczna jest przeciwieństwem ww. i wynika z podziału pracy. Tym, co spaja, jest społeczeństwo.
Studium poświęcone samobójstwu. Analiza przyczyn samobójstwa doprowadziła do wniosku, iż samobójstwo jest czynnikiem rozpadu struktury wewnętrznej grupy. Samobójstwo nie ma charakteru indywidualnego, lecz jest faktem społecznym. Jeśli jednostka załamuje się, to świadczy, że stan społeczeństwa przygotował ją do samobójstwa. Samobójstwo jest aktem społecznym wynikającym ze stanu grupy społecznej, w której uczestniczy jednostka, jest ono aktem wymuszenia na jednostce przez grupę.
Podstawowy mechanizm rodzący samobójstwo jest związany z wewnętrzną integracją, spoistością grupy. Jest powiązany ze zjawiskiem uzależnienia od grupy. Durkheim wymienia trzy typy samobójstw:
Samobójstwo egoistyczne wynika z rozpadu grupy z malejącego związku między jednostką a grupą, który pozostawał na tyle silny, by móc utrzymać zdolność grupy do wymuszenia określonych działań jednostki.
Samobójstwo altruistyczne jest wywołane nadmiernym związkiem jednostki z grupą. Człowiek zabija się łatwo wówczas, gdy jest oderwany od społeczeństwa, ale także wtedy, gdy jest zbyt silnie zintegrowany.
Jedno wynika stąd, że społeczeństwo ulegające rozpadowi pozwala uciec od siebie jednostce, a drugie stąd, że społeczeństwo utrzymuje jednostkę w stanie zbyt silnej zależności.
Samobójstwo altruistyczne występuje wtedy, gdy popełniane jest w sposób całkowicie dobrowolny, wynikający z „reguł gry” przyjętych w grupie. Odebranie sobie życia jest jedną ze społecznie akceptowanych reakcji na sytuację. Istotna jest tu więź jednostki z grupą. Uzależnienie jednostki o grupy występuje wówczas, gdy cele jednostki mogą zrealizowane głównie dzięki uczestnictwu w danej grupie. Występuje zbyt wysoki stopień integracji grupy. Równocześnie słabnie więź jednostki ze społeczeństwem i więź jednostki z życiem ulega osłabieniu.
Samobójstwo anomiczne występują w sytuacji pozornej wolności. Zniesione zostają wszelkiego typu ograniczenia, np. w wyniku kryzysu społecznego, nie przynosi to jednostce wolności, o jakiej marzy. Ludzie przestają wiedzieć, co jest możliwe, a co niemożliwe. Jednostce zaczyna brakować regulacji, co jest źródłem ich cierpienia. Stan tego rozprężenia Durkheim nazwał anomią.

3. Georg Simmel - niemiecki socjolog, sformułował w socjologii główne założenia formalizmu, czyli formy uspołecznienia, które ściśle wiążą się z teorią struktury społecznej. Formą uspołecznienia najbardziej elementarnych społecznych układów strukturalnych, jakimi są diady i triady, jest gra lub zabawa. Jest to klucz do zrozumienia funkcjonowania małej grupy społecznej. Po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby móc nadal istnieć i rozwijać się, musi wykształcić pewne środki formy i organy.
Prawa charakteryzujące różnice między diadami i triadami to między innymi:
- w diadzie istnieje poczucie zagrożenia przez śmierć, a w triadzie jest poczucie trwałości dzięki trzeciej osobie;
- triada stanowi rodzaj całości, diada nie, stanowi ona podstawę do intymności, czego nie ma w triadzie;
- intymność w triadzie jest poddana kontroli lub ograniczeniu do części grupy;
- w triadzie delegowane są obowiązki i odpowiedzialność, a w diadzie nie.

4. Charles Cooley socjolog amerykański sformułował i wprowadził do kanonu pojęć socjologicznych koncepcję grupy pierwotnej. Grupy pierwotne charakteryzują się ścisłym zespoleniem jednostki poprzez stosunki osobiste (face-to-face) oraz współpracę. Grupy te są podstawowym czynnikiem w tworzeniu natury społecznej jednostki i jej wyobrażeń.
Warunki, które musi spełniać mała grupa społeczna, aby stać się grupą pierwotną to:
- związki między członkami grupy muszą być bezpośrednie, tzn. twarzą w twarz;
- związki między członkami grupy nie mogą mieć charakteru celowego lub zadaniowego, struktura powiązań między członkami jest elastyczna;
- małe grupy muszą cechować się trwałością, czyli nie są tymczasowe;
- grupy pierwotne nie mogą być zbyt liczne;
- w grupie społecznej musi pojawić się pewien rodzaj intymności w stosunkach między jej członkami i te stosunki muszą dominować w tej grupie.
Pierwotność małej grupy polega na tym, że:
- jest najwcześniejszym typem zbiorowości, z jakim styka się dorastająca jednostka;
- mała grupa przekazuje jednostce najbardziej podstawowe, pierwotne właściwości społeczne, dzięki czemu jednostka jest zdolna do uczestniczenia w życiu społecznym;
W sposób najbardziej efektywny są zdolne pełnić funkcje grup pierwotnych trzy typy grup: rodzina, grupa zabawowa i grupa sąsiedzka.

5. Sigmund Freud austriacki neurolog. Zdaniem Freuda głównym czynnikiem wyjaśniającym mechanizmy procesów grupowych jest libido. Powiązania uczuciowe członków stanowią istotę zbiorowości.
Najistotniejszy rodzaj powiązań uczuciowych w grupie to związki pomiędzy członkami a przywódcą. Więź łącząca jednostki w grupie ma charakter identyfikacji, lecz to co łączy je z przywódcą, to więź wynikająca z tego, że jednostka uczestnicząc w grupie, rezygnuje z ideału ego i zmienia na ideał zbiorowości ucieleśniony w przywódcy.
Kluczowym elementem jest wyjaśnienie istoty powiązań pomiędzy jednostkami w grupie oraz zasady organizacji grupy. Dla wszystkich członków grupy obiektem ucieleśniającym ideał ego jest przywódca.
Stabilność grupy jest uzależniona od stabilności związków między przywódcą a członkami. Rozerwanie więzi z przywódcą prowadzi do rozpadu całej grupy. Jest to podstawowy sens koncepcji libidearnej struktury zbiorowości.

F. Znaniecki wyróżnił cztery kategorie zjawisk społecznych: działania społeczne, zjawiska społeczne, indywiduum społeczne, grupy społeczne. Do analizy grupy społecznej posłużył się pojęciem „współczynnika humanistycznego”. W tym rozumieniu grupa jest tym, czym jest w świadomości społecznej jednostek i zbiorowości, a nie tym, co w niej może dostrzec obserwator z zewnątrz.
Grupy społeczne istnieją o tyle, o ile istnieją w doświadczeniu i działaniu ludzi. Ludzie muszą mieć świadomość grupową. Świadomość grupowa w ujęciu Znanieckiego obejmuje w doświadczeniu jednostki poczucie przynależenia, uczestnictwa, odrębności danej grupy w stosunku do innych grup.
Grupa społeczna istnieje w sferze doświadczenia jako świadomość grupowa, zaś w sferze działania istnieje dzięki rolom społecznym. Gdyby role nie były spełniane, grupa społeczna nie istniałaby.

Klasyczne teorie w mikrosocjologii

I. Początki szkoły human relations. Badania w zakładach Hawthorne należących do Western Electric Company w Chicago w 1927 r. Badacze byli zainteresowani zależnością między warunkami pracy, a zmęczeniem pracowników i odczuwaniem przez nich monotonii (I etap badań). Założyli, że zmiennymi będą: temperatura, wilgotność, itp., (okres badania 1 rok), wyizolowano grupę (6 osób) kobiet. Wyniki inne od oczekiwanych. Wyniki: stała tendencja do wzrostu wydajności pracy niezależnie od warunków fizycznych, stała tendencja do poprawy morale pracowniczego, nie uzyskano odpowiedzi na pytanie, co jest powodem zwiększonej wydajności i poprawy morale. Zaprojektowano nowy eksperyment - przeprowadzono wywiady z 20000 pracowników (II etap badań).

Odkrycie znaczenia grup pierwotnych. W trakcie badań ustalono, że wielu pracowników jest lepiej rozumianych przez współpracowników z perspektywy istniejących stosunków w zakładzie. Można to było wytłumaczyć organizacją społeczną grupy, pozycja społeczną pracownika w grupie. Zbadano sytuację w zakładzie z socjologicznego punktu widzenia (III etap badań).

Teza: Grupy społeczne powstające na poszczególnych wydziałach były zdolne do sprawowania silnej kontroli nad zachowaniem się podczas pracy ich członków.

Eksperyment: Wydzielenie grupy 14 pracowników wykonujących ten sam rodzaj pracy, których umieszczono w oddzielnym pomieszczeniu. Było wśród nich: 9 instalatorów, 3 nadzorców i 2 inspektorów. Po pewnym czasie wytworzyła się odmienna struktura od tej, którą narzucili badacze. Powstały zarysy dwóch grup.

I ustalenie badań: Istnienie autonomicznej, nieformalnej małej grupy społecznej w strukturze organizacyjnej zakładu.

II ustalenie: Okrycie systemu wartości istniejącego w grupie (cztery elementy systemu, czyli normy): nie powinieneś wyprodukować zbyt wiele, jeśli to robisz - śrubujesz normy; nie powinieneś wyprodukować za mało, jeśli to robisz - jesteś oszustem; nie powinieneś donosić do przełożonego na kolegów, jeśli to robisz - jesteś donosicielem; nie powinieneś utrzymywać dystansu lub zachowywać się oficjalnie. Status jednostki w grupie był zdeterminowany przez stopień zgodności jej działań z tymi regułami.

III ustalenie: Odkrycie funkcji, jakie spełnia organizacja społeczna grupy jest ochroną grupy przed wewnętrzną niedyskrecją lub zewnętrzną ingerencją. Czyli funkcja kontroli społecznej grupy. Osoby zachowujące się nagannie wobec kliki, były wykluczane z niej.

IV ustalenie: Kwestia racjonalności działań ludzkich. Jedynie izolowane jednostki mogą zachowywać się racjonalnie. Nie ma racjonalności w działaniach członków grupy, jeśli działają pod wpływem grupy i jej kontroli.

Podsumowanie:

1. Ograniczenie wydajności pracy pojawia się niezależnie od warunków fizycznych.

2. Efekty działań grupy były spowodowane wewnętrzną organizacją grupy, jej strukturą i systemem przekonań, które wytworzyły wewnętrzny system wartości.

II. Socjometria Jacoba Morena. Socjometria zajmuje się badaniem małych grup społecznych. Jej początki datuje się od 1923 r. Socjometria jest teorią społeczną, zgodnie z którą u podstaw społeczeństwa tkwi dynamiczna struktura. Jest to struktura atrakcyjności i odpychania, a więc struktura o charakterze emocjonalnym. Podstawą powstania tych struktur jest spontaniczność. Struktury socjometryczne nie są cechą wyłącznie małych grup.

Grupa społeczna przez J. Morena została zdefiniowana nie jako całość składająca się z jednostek, lecz z atomów społecznych. Atom społeczny jest najmniejszą jednostką strukturalną grupy społecznej i świata społecznego. Świat społeczny zaczyna się tam, gdzie wchodzimy w sferę stosunków międzyludzkich. Struktury socjometryczne są tworzone z długich łańcuchów jednostek ludzkich. Struktura socjometryczna jest to rozkład stosunków sympatii, obojętności i antypatii pomiędzy członkami grupy.

Podstawowa technika socjometrii polega na tym, że członków grupy pytamy, „z kim ze swojej grupy chciałbyś wykonywać pewną czynność?”. Jednakże trudno uzyskać czystą strukturę socjometryczną, ponieważ zawsze będzie zależne od sytuacji społecznej.

Możemy wyróżnić następujące struktury socjometryczne:

1. „Parę” - dwie osoby wybiorą się wzajemnie.

2. „Łańcuch” - gdy A wybiera osobę B, a ta wybiera osobę C.

3. „Gwiazdę” - jedna osoba z grupy otrzymuje bardzo dużo wyborów, ale ta osoba nie odwzajemnia tych wyborów.

4. „Sieć” - wszyscy członkowie grupy wybierają wszystkich.

5. „Klikę” tym się różni od sieci, że jest podgrupą wzajemnie wybierających się osób, które będąc członkami większej grupy odrzucają pozostałych członków.

Efekt socjodynamiczny, tzn. rozkład dokonywanych wyborów ulega zniekształceniu dlatego, że preferowane są osoby, która i tak cieszą się popularnością w grupie, a rzadko wybierane osoby ulegają dalszej dyskryminacji.

Interpretacja: Gdy jednostka uzyska bardzo dużą liczbę wyborów, kolejne wybory będzie uzyskiwać coraz rzadziej jako jednostka, a coraz częściej jako symbol.

Efekt polega na tym, że niewielka liczba bardzo lubianych osób kontroluje dużą część pozostałych wyborów, gdy duża liczba osób wybieranych przeciętnie lub poniżej przeciętnej kontroluje niewielką liczbę wyborów.

III. Teoria pola Kurta Lewina - „Klimaty przywództwa”. Istota grupy nie polega na podobieństwie lub braku podobieństwa jej członków, lecz na wzajemnej zależności. Grupa jest dynamiczną całością (np. mała grupa), co oznacza, że zmiana jakiegoś elementu wywołuje zmiany wszystkich pozostałych części. Taka grupa ma cechy żywego organizmu i cechy systemowe, przejawem tego jest skłonność do utrzymywania dynamicznej równowagi w relacjach ze środowiskiem.

Ustalenia wyników przeprowadzonego eksperymentu poświęconego klimatom społecznym.

1. Autorytarny styl przywództwa - przywódca decyduje: o przeprowadzonej przez grupę polityce, o technikach i krokach związanych z realizacją zadania, o wskazaniu zadań do wykonania i osób wykonujących, o pochwaleniu lub skrytykowaniu członka grupy - nie uczestniczy w pracach grupy.

2. Demokratyczny styl przywództwa - polityka grupy jest przedmiotem dyskusji i decyzji grupy stymulowanych przez przywódcę; grupa tworzy perspektywę swych działań, przywódca przedstawia możliwości, a grupa dokonuje wyboru; członkowie grupy pracują z tymi osobami, które wybiorą, podział pracy jest zależny od grupy; przywódca jest obiektywny, chwali lub krytykuje, jest członkiem grupy, bez zaangażowania się w jej pracę.

3. Liberalny styl przywództwa - całkowita wolność w podejmowaniu decyzji grupowych i indywidualnych. Przywódca nie uczestniczy w tym; przywódca dostarcza grupie materiałów i informacji, nie bierze udziału w dyskusji grupowej; przywódca nie uczestniczy w działaniach grupy; przywódca rzadko komentuje działanie członków grupy, robi to tylko wówczas, gdy postępują niewłaściwie.

Ustalenia:

1. Zachowania jednostki w grupie autokratycznej często są wrogie i agresywne.

2. Ta sama jednostka w grupie demokratycznej dąży do ustalenia szerokich stosunków kooperacji.

3. Dla istnienia jednostki w grupie niezbędny jest klimat przywództwa.

Struktura grupy społecznej

Grupami społecznymi określamy zbiory ludzi, które posiadają wspólne wartości, są związani więzią społeczną, wytworzyli wewnętrzną organizację. Elementy te konstytuują grupę społeczną.

Pojęcie społeczeństwo stosuje się do określenia pewnych kompleksów grup społecznych podporządkowanych określonej grupie nadrzędnej.

Kategorią społeczną nazywamy zbiorowości wyróżnione ze względu na społecznie ważną cechę.

Zbiorowościami społecznymi nazywamy takie zbiorowości, w których członkowie danego zbioru pozostają w stosunkach społecznych.

Współcześnie pojęcie grupy społecznej jest stosowane tylko do tych zbiorowości, które wytworzyły wewnętrzną organizację i których członkowie powstają w interakcji społecznej.

I. Zbiór osób jako element konstytutywny grupy społecznej

Grupy społeczne są różnej liczebności, liczą od dwóch do tysięcy jednostek. Z liczebnością wiążą się trzy zagadnienia:

1. Minimum osób, aby grupa społeczna mogła zaistnieć;

2. Wpływ liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne grupy.

3. Wpływ wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej grupy na liczebność grupy.

Niektórzy uważają, że zbiory dwuosobowe są grupami społecznymi, np. grupy małżeńskie, koleżeńskie itp. Są t grupy proste, ale czynią zadość wszystkim właściwościom grupy.

Wielu socjologów utrzymuje, że zbór trzech osób kreuje grupę społeczną. Jest to uzasadnione tym, że dopiero przy liczbie trzech osób występuje wielość stosunków interpersonalnych, co dotyczy bardziej rozwiniętych grup. Przy dwóch osobach istnieje tylko jeden stosunek interpersonalny, przy trzech trzy stosunki, przy dwudziestu już 190 stosunków. Liczba stosunków interpersonalnych wzrasta wg wzoru n(n-1)/2, przy czym „n” oznacza liczbę członków w grupie.

Wzrost liczby stosunków interpersonalnych w grupie może wpływać na funkcjonowanie grupy w sposób pożądany lub niepożądany. Im większa liczebność grupy, tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa członków grupy w jej działaniu.

Liczebność grupy wpływa na:

1. Częstotliwość i poziom komunikowania się (jakość komunikacja przyczynia się do wzrostu lojalności i zaangażowania się działalność grupy).

2. Możliwość kontaktów bezpośrednich lub tworzenia instytucji grupowych.

3. Konieczność tworzenia mniejszych lub specjalnych podgrup bądź też nie.

4. Organizację grupy (liczba członków w niektórych grupach jest ograniczona).

Między liczebnością grupy a pozostałymi elementami konstytutywnymi występują istotne zależności. Jednostka nie może być członkiem każdej grupy, ale grupa określa wzór fizyczny, zewnętrzny, moralny i osobowościowy członka grupy. Ważność wzoru fizycznego polega na tym, że pełni on rolę środka identyfikacji jednostki jako członka określonej grupy.

II. Wartości wspólnogrupowe - funkcje grupy

Najważniejszym elementem grupy społecznej są wspólne wartości, jakie ludzie członkowie zbiorowości osiągają lub zamierzają osiągnąć.

Istnieją dwa poglądy na ten temat:

1. Grupa społeczna polega na skupieniu się zbioru ludzi wokół wspólnych zadań.

2. Co dana grupa wnosi, jaki jest jej wkład i znaczenie dla innych systemów społecznych, jakie są rezultaty i skutki działania.

III. Więź społeczna w grupie

Więź społeczna lub więź grupowa jest to zjednoczenie się członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji. Jako element konstytutywny grupy więź społeczna jest sprowadzana do: stosunków społecznych wiążących członków grupy, świadomości grupowej, poglądów uznających strukturalno-świadomościowy charakter więzi społecznej.

J. Szczepański: Więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju.

Więź społeczna ma zapewnić trwanie i rozwój grupy, zaś organizacja grupy zapewnia współżycie członków grupy.

W socjologii więź grupowa występuje w trojakim rozumieniu: psychospołecznym, strukturalnym i dwuaspektowym.

- W znaczeniu psychospołecznym jest ujmowana jako świadomość grupowa, zbiorowa, jako poczucie łączności. St. Ossowski uważał, iż zbiór ludzi staje się grupą wówczas, gdy zjawia się u nich świadomość łączności społecznej, ta świadomość objawia się w ich zachowaniu. Do opisania więzi między jednostkami stosował pojęcie postawy, które zawierają poglądy jednostki na grupę i gotowość właściwego zachowania się w stosunku do niej.

- Strukturalne ujęcie więzi społecznej. J. Szczepański ujmuje więź społeczną jako ogół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupie z jednym stosunkiem dominującym. Na każdy stosunek składają się trzy elementy: dwóch partnerów (jednostki lub grupy), łącznik (przedmiot, postawa, interes), czyli podstawa zależności; wynikający z niej układ uprawnień i obowiązków, czyli czynności, które partnerzy winni wobec siebie wykonywać.

Ujęcie strukturalne i psychospołeczne więzi społecznej należy traktować jako uzupełniające się, ujmujące różne strony tego samego zjawiska.

- Dwuaspektowe ujęcie więzi społecznej, czyli w dwóch płaszczyznach, przedstawił P. Rybicki. Więź stanowią wspólności i związki między ludźmi (związki krwi, pochodzenia, terytorium, kultury). Więź przedstawiają stany i akty świadomości. P. Rybicki wprowadza taką typologię więzi społecznej:
- więź naturalna - występuje w grupach opartych na pochodzeniu i pokrewieństwu;
- więź zrzeszeniowa powstaje na zasadzie związków dobrowolnych;
- więź stanowiona jest przeciwieństwem więzi zrzeszeniowej i występuje w takich zbiorowościach, w których podziały członków i systemy styczności zostają narzucone z zewnątrz lub są ustalone siłą.

IV. Organizacja wewnętrzna grupy

Grupy społeczne, aby istnieć muszą wytworzyć wewnętrzną organizację. Obejmuje ona ustalenie i wyznaczenie pozycji społecznych i podział ról społecznych między członków grupy.

Pozycja społeczna jest rozumiana jako system uprawnień i obowiązków uznanych przez otoczenie za przysługujące jednostce lub kategorii jednostek. Jednostka zajmuje tyle pozycji, ile pełni ról w różnych grupach społecznych. Liczba i rodzaje pozycji oraz wynikających z niech ról zależą od charakteru grupy.

Rola społeczna oznacza rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje, czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej.

Termin „instytucja” występuje w dwóch znaczeniach: trwałego sposobu postępowania, instytucji grupowej (są to zespoły ról i stanowisk obejmujące czynności określone publicznie) skierowane do realizacji funkcji grupy.

Znaczenie instytucji grupowych jest bardzo ważne dla funkcjonowania grupy społecznej:

1. Przez podział i wykonywanie zadań umożliwiają osiąganie celów przez grupę.

2. Skłaniają jednostki do wykonywania ról im przydzielonych.

3. Zapewniają wewnętrzną spójność grup.

4. Zapewniają ciągłość grupie mimo zmian generacji członków.

Wśród różnych instytucji w grupie wyróżniamy pojedyncze stanowiska lub instytucje władzy grupowej. Realizowanie władzy określa się jako przywództwo, kierowanie, rządzenie.

W literaturze socjologicznej przyjęły się dwie typologie władzy:

- Maxa Webera - wymienia władzę tradycyjną, biurokratyczną i charyzmatyczną.

- Kurta Lewina - wymienia trzy modele sprawowania władzy: model autokratyczny, model demokratyczny i model laissez faire.

Konkludując wewnętrzną organizację grupy można opisać ją jako: system pozycji i ról społecznych oraz instytucji grupowych podporządkowanych instytucji władzy grupowej.

Typologia grup społecznych

I. Systematyzacja grup społecznych

Ilość i różnorodność grup społecznych skłania do ich systematyzacji. Wyczerpujące klasyfikacje okazywały się zawodne z powodu: trudności utrzymania jednego niezmiennego kryterium klasyfikacji, różnego pojmowania grup społecznych. Utrwaliły się typologie grup, które są bardziej znane i bardziej doniosłe.

II. Typologia F. Tonniesa

1. Wspólnoty - grupy wspólnotowe (Gemeinschaft)

2. Społeczeństwa - grupy umowne (Gesselschaft)

Źródłem powstania grup społecznych jest wola jednostek:

- wola organiczna (spontaniczna, emocjonalna), której odpowiadają stosunki naturalne;

- wola refleksyjna (racjonalna, świadoma), której odpowiadają stosunki umowne, kontraktowe.

Wspólnoty stanowią grupy społeczne oparte na: stosunkach pokrewieństwa (rodzina, rody, klany), stosunkach przyjaźni (grupy przyjacielskie, koleżeńskie), stosunkach sąsiedzkich (wieś tradycyjna, gmina wiejska).

Społeczeństwa stanowią grupy opierające się na porozumieniach między jednostkami dla osiągnięcia celów (spółki, towarzystwa handlowe, zrzeszenia).

Ww. typologia określa typy idealne.

III. Typologia Ch. Cooleya

Podział grup społecznych na grupy pierwotne oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni i sąsiedztwa i na grupy wtórne oparte na umownych porozumieniach między ludźmi.

Różnice pomiędzy grupami pierwotnymi i wtórnymi:

1. System współdziałania społecznego opiera się w grupach pierwotnych na stycznościach bezpośrednich, a w grupach wtórnych na stycznościach pośrednich.

2. Więź społeczna w grupach pierwotnych oparta jest na stosunkach społecznych osobowych, a w grupach wtórnych na stosunkach instytucjonalnych.

3. Aspekt psychospołeczny - silne związki emocjonalne. Grupy pierwotne cechuje wysoki poziom identyfikacji członków grupy.

4. Grupy pierwotne wytwarzają ujednolicone cechy osobowości człowieka, zwłaszcza w dzieciństwie, co nie występuje w grupach wtórnych.

Grupy pierwotne kształtują osobowość swych członków.

IV. Grupy małe i grupy duże

Grupy małe - cechy: mają prostą strukturę; wszyscy członkowie wchodzą w osobiste, bezpośrednie styczności i stosunki społeczne; są nieliczne i nie posiadają podgrup; mogą to być grupy pierwotne i umowne, nieformalne i formalne (np. związki, koła, oddziały komandosów itp.), gdzie stosunki są określone przepisami służbowymi; niesamoistne (mogą istnieć tylko w polu życia i działania mikrostruktury).

Grupy duże (wielkie struktury) - cechy: mają złożoną strukturę i dużą liczbą członków; nie mogą wchodzić w styczności i stosunki osobiste; porozumiewają się i utrzymują łączność za pomocą prasy, okólników, pism obiegowych, radia itp.; są oparte na hierarchicznej strukturze organizacyjnej; są samoistne - są niezależne w swym istnieniu, ale w funkcjonowaniu są zależne od małych grup.

V. Grupy formalne i nieformalne

Różnice między tymi grupami wynikają z: genezy, więzi grupowej, sposobu unormowania struktury, zasad rekrutacji.

Grupy formalne są powoływane przez szersze grupy społeczne, grupy nieformalne powstają samorzutnie, a ich działania nie są unormowane przepisami grupy zwierzchniej.

Przynależność do grup nieformalnych jest sprawą dobrowolną, podczas, gdy przynależność do grup formalnych ma charakter przymusowy.

Grupy nieformalne istnieją w obrębie grup formalnych i wynikają ze współżycia, współpracy i współdziałania członków grup formalnych jako osób, a nie jako funkcjonariuszy wykonujących określone role w grupie formalnej. Uzupełniają strukturę formalną.

Funkcje grup nieformalnych to:

- rozszerzenie środków i sposobów komunikowania się członków w strukturze organizacyjnej;

- przeciwstawianie się nadmiernej biurokratyzacji grup i instytucji formalnych;

- skuteczniej regulowane jest współdziałanie jednostek, które może przyczynić się do zwiększenia efektów pracy;

- kooperacja jest motywowana wewnętrznie, a nie zewnętrznie (np. technologią, organizacją).

Grupy nieformalne sprawują kontrolę społeczną poprzez kształtowanie się wartości wzorów postępowania, nakazów i zakazów oraz oceny postępowania uznawanego za właściwe. Jednostki niezależnie od kontroli formalnej znajdują się pod kontrolą grup nieformalnych.

W grupach nieformalnych kształtuje się kultura pracy zawodowej, zwyczaje i obyczaje pracowników oraz postawy do pracy i do zawodu.

Grupy nieformalne mogą przybierać charakter grup patologicznych (sitw, klik, bumelantów). Występowanie grup nieformalnych negatywnych sygnalizuje istnienie zjawisk dezorganizacji lub wypaczeń organizacji. W celu likwidacji takiej sytuacji kierownictwo powinno: podjąć środki do zmiany tych grup negatywnych poprzez akcję perswazyjną i uświadamiającą lub powierzenie przywódcom lub członkom owych grup negatywnych specjalnych zadań lub reorganizację stanowisk i pozycji społecznych.

VI. Teoria grup odniesienia

Rodzaje grup odniesienia

Ludzie porównywają się i odnoszą do innych w celu samookreślenia siebie oraz swojego postępowania. To pozwala na określenie swojej tożsamości, do których jednostki się odnoszą: grupy odniesienia porównawczego, grupy odniesienia normatywnego.

Grupy odniesienia porównawczego

To te grupy lub ich członkowie, czy też cechy ich charakteryzujące, które stanowią układ wielkości, w których dana jednostka postrzega siebie i innych.

Grupy odniesienia dostarczają układu odniesienia do oceny samego siebie i kształtowania postaw. Porównywanie się jednostki z różnymi grupami prowadzi do dwóch przeciwstawnych stanów: poczucia upośledzenia społecznego i niskiej samooceny i poczucia uprzywilejowania i wysokiej samooceny.

Poczucie upośledzenia lub uprzywilejowania społecznego może być równego stopnia. Jednostka lub grupa społeczna czuje się bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się, czy jest porównywana z grupą odniesienia zajmującą najwyższe miejsce pod danym względem. Poczucie uprzywilejowania społecznego oznacza świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych, podobnych do siebie pod danym względem.

Jednostka będzie orientować się na grupy podobnego upośledzenia lub podobnego uprzywilejowania, czyli na grupy swego położenia i z nimi będzie się identyfikować. Następstwem poczucia względnego uprzywilejowania lub upośledzenia jest przejmowanie interesów, postaw wzorów zachowań z grup, z którymi następuje identyfikacja.

Grupy odniesienia normatywnego to te grupy, z których dana jednostka czerpie dla siebie wartości, normy, czy wzory zachowań. Na wybór grupy odniesienia normatywnego wpływają: potrzeby jednostki, stopień natężenia potrzeb. Według koncepcji Maslowa indywidualne potrzeby stanowią hierarchię potrzeb: fizjologicznych, bezpieczeństwa, społecznych, uznania i samorealizacji.

Trzy rodzaje pozycji: najwyższe, średnie i najniższe.

Pozycje najwyższe, to: przywódcy (wierni wartościom, normom, wzorom postępowania), liderzy (zachowania reformatorskie).

Pozycje średnie wykazują tendencje do konformizmu wobec wartości, norm i wzorów zachowań w grupie. Cechuje je chwiejność postaw.

Pozycje najniższe - najmniej konformistyczne i w najmniejszym stopniu przyjmują wartości, normy i wzory zachowań swej grupy jako układu odniesienia normatywnego.
Dwa odłamy grup odniesienia:
- pierwsi to członkowie, którzy stosują się do norm i wzorów zachowań, aby utrzymać członkostwo w grupie;

- drudzy to członkowie, którzy zajmują najwyższe pozycje w grupie i nie zależy im na przynależności do grupy.

Znajomość stanu potrzeb danej jednostki pozwala przewidywać, jakie grupy mogą stanowić układy odniesienia normatywnego. Zależność między pozycją społeczną jednostki w danej grupie a szansami stania się przez nią grupą odniesienia normatywnego.

Najbardziej konformistyczne usposobione są dwie kategorie społeczne: sympatycy oraz kandydaci danej grupy. Sympatycy akceptują wartości i są emocjonalnie przywiązani do grupy. Kandydaci są już wstępnie przyjęci do grupy, która stała się dla nich grupą odniesienia normatywnego. Teoria grup odniesienia wyjaśnia, jakie elementy otoczenia kształtują osobowość społeczną jednostki, a także zjawiska konformizmu i nonkonformizmu.

Role społeczne i struktury ról

1. Wewnętrzna struktura roli społecznej

Rola społeczna jednostki jest strukturą wielopoziomową. Obejmuje dwa poziomy i dwa szerokie zakresy zjawisk społecznych.

Poziom pierwszy - to strukturalnie narzucone nakazy roli - czyli społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki. Określają one standard pożądanych przez grupę zachowań osoby, zajmującej określoną pozycję społeczną.

Drugi poziom - to osobowościowa definicja roli. Obejmuje ona wszystkie elementy składające się na poziom pierwszy, które zostały przyswojone przez jednostkę, stając się elementami struktury jej osobowości.

Oba poziomy roli społecznej wywodzą się z odrębnych dziedzin rzeczywistości społecznej.

Strukturalnie narzucone nakazy roli są składnikiem grupy społecznej, jej systemu norm i wartości - jej struktury.

Osobowościowa definicja roli jest komponentem osobowości jednostki. Tak rozumiana rola zawiera nie tylko „czyste” elementy struktury (normy, wartości, czy wymogi), ale także nakazy i wymogi zinterpretowane przez jednostkę.

Oba poziomy roli zawierają dalsze elementy strukturalne - subpoziomy.

Strukturalne nakazy roli obejmują ułatwienia roli - czynniki natury technicznej, ekologicznej, kulturowej, które powodują, że pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są łatwo zauważalne.

Innym subpoziomem roli są dylematy roli lub problematyczne kwestie roli.

Każda rola zawiera takie normy, wartości, nakazy, które są nieostro sformułowane i umożliwiają rozbieżne interpretacje, czy znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami. Istnienie dylematów prowadzi do zmniejszenia efektywności grupy, narastania konfliktów i napięć w zbiorowościach.

Osobowościowa definicja roi zawiera dwa subpoziomy:

Koncepcja roli - obejmuje system normatywny, system wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury społecznej, a zinternalizowanych przez jednostkę. Jest to system poglądów na to, jak powinna ona działać zajmując określoną pozycję. Jest to również system poglądów na to, jakimi środkami się posługiwać i jakie cele osiągnąć.

Odegranie roli - sprowadza się do zachowań jednostki zdeterminowanych z jednej strony przez nakazy i wymogi strukturalne, z drugiej do zachowań zdeterminowanych przez koncepcję roli, czyli przez osobowość jednostki.

Wewnętrzna stratyfikacja roli

Struktura roli jednostki jest wewnętrznie stratyfikowana (uwarstwiona). Stratyfikacja jest systemem trojakiego rodzaju cech:

- cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli, stanowiących o jej odrębności w stosunku do innych ról;

- cech wystarczających dla danej roli, których brak odbija się na charakterze roli;

- cech peryferyjnych, które są elementami roli, ale są dla niej nieistotne, ich brak nie pozbawia roli jej istoty.

Różnice między strukturą i stratyfikacją

Z badań nad rolą ucznia wynika, że rola społeczna zinternalizowana przez ucznia i rola narzucona mu przez nauczycieli są skrajnie różne ze względu na ich stratyfikację, choć niewiele się różnią co do treści.

Przeciwstawność stratyfikacji i struktury polega na tym, że elementy podstawowe roli ucznia w roli narzuconej mu przez nauczycieli, a więc elementy pierwszego poziomu, w roli zinternalizowanej przez niego stanowią cechy peryferyjne.

Część nakazów i nacisków strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur osobowościowych człowieka lub jeśli się przedostają, stratyfikacja czyli hierarchiczne ułożenie tych elementów, jest inne. W tym przypadku jednostka nie będzie się nigdy z nimi identyfikowała. Tak jest np. z rolą ucznia lub rolą rekruta w wojsku.

Autonomia jednostki - dwa rodzaje:

Funkcjonalna autonomia jednostki polega na uniezależnieniu się jednostki od jednostek, z którymi znajduje się ona w bezpośrednim interakcji.

Strukturalna autonomia polega na tym, że jednostka ma zdolność do przeciwstawiania się naciskom strukturalnym bez prób rozerwania tej struktury.

I. Rozłam w roli

1. Funkcjonalna autonomia jednostki jest wstępnym warunkiem rozłamu w obrębie osobowościowej koncepcji roli. Właściwie nigdy nie dochodzi do całkowitego podporządkowania się jednostki strukturze roli. Jednostka zinternalizuje wymogi, nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, co umożliwia jej dokonanie rozłamu w roli i osiągnięcie pewnego poziomu autonomii, z drugiej strony nie naraża jej na drastyczne sankcje i represje.

2. Koncepcja roli jest tak skonstruowana, aby sprostać wewnętrznym psychicznym potrzebom jednostki.

3. Zachowania jednostki, tj. odegranie roli są niezależne od właściwości psychologicznych jednostki od cech jej osobowości. Dlatego mówi się, że sposób odegrania roli wyraża to, kim jest dana jednostka i stanowi przejaw jej rzeczywistej osobowości.

Często dochodzi do rozdźwięku między tym, co czyni dana jednostka, a tym kim jest. Często mamy do czynienia z takim odegraniem roli, jakie jest sprzeczne z prawdziwą osobowością tej jednostki - wówczas przeczy ona samej sobie lub nie jest sobą. Wówczas pojawia się wyraźny rozłam w osobowościowej koncepcji roli. Działania, dzięki którym jednostka dokonuje rozłamu i wyraża jego istnienie prowadzą do wtórnej autonomii i niezależności od struktur społecznych.

II. Scalenie jednostki z rolą społeczną

Autonomia nie musi oznaczać oddzielenia czy uniezależnienia jednostki od nacisków i wymogów strukturalnych. Ludzie wykorzystują role także jako środki samoidentyfikacji i samopotwierdzania się.

Gdy pojawia się głęboka harmonia między trzema elementami struktury roli - strukturalnymi nakazami roli, dyspozycjami psychicznymi oraz koncepcją roli dochodzi do scalenia jednostki z rolą. Rezultatem tego jest odegranie roli całkowicie zgodnie ze strukturalnymi nakazami i naciskami.

Układy ról indywidualnych

Role społeczne łączą się w pewne układy i struktury tworząc specyficzny rodzaj struktur wewnątrz i międzygrupowych. Zajmowanie pewnej pozycji społecznej w grupie powoduje pełnienie zespołu ról.

III. Mechanizmy redukowania napięcia w roli

W obrębie zespołu ról pojawiają się sprzeczności i konflikty, które wywołują napięcia w roli. Naciski i żądania wynikające z poszczególnych pozycji zespołu ról układają się w złożony układ obowiązków, że przeważa on zdolność jednostki do działania.

Jednostka uruchamia pewne indywidualne osobowościowe mechanizmy redukujące napięcie roli. W tym celu jednostka dokonuje oddzielenia tych nacisków od siebie, co pozwala przypisać im nierówną ważność i uchylić się od realizowania jednych wymogów i spełnienia innych.

Niekiedy zachodzi potrzeba użycia mocniejszych środków i jednostka uruchamia mechanizm przenoszenia swych obowiązków na inne osoby. Istnieją jednak granice, np. student nie może kazać zdać za siebie egzamin.

Niekiedy skuteczniejszym środkiem redukującym napięcie w roli może być ograniczenie stosunków ról. Jednostka dąży do przerwania pewnych stosunków, np. poprzez wstrzymanie stosunków z krewnymi.

Rozszerzenie systemu stosunków ról ma swe granice, ponieważ napięcie w roli zaczyna wzrastać szybciej, wraz z coraz większą liczbą ról. Nad początkowymi korzyściami zaczynają przeważać skutki ujemne, co prowadzi do rozregulowania struktury roli.

W konsekwencji jednostka gorzej wypełnia zobowiązania wobec partnerów i oni przestają wywiązywać się ze swych zobowiązań, co wzmaga stan napięcia w roli.

9

---