XV. Powrotna fala reakcji
Sytuacja po zamachu
Aleksander III przejmuje tron już w dniu śmierci ojca; od zawsze był zwolennikiem surowego systemu rządów, wypowiada się, że będzie starał się kontynuować dzieło Aleksandra II;
nadal jednak wysłuchuje się liberalnych ministrów, Loris-Melikow nadal jest u steru Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a co więcej do głosu dochodzą przedstawiciele najczarniejszej reakcji:
Konstantin Pobiedonoscew - oberprokurator Synodu, fanatyczny orędownik samowładztwa,
Siergiej Stroganow - bardzo stary już wtedy generał, niegdyś wychowawca carewicza Mikołaja,
Lew Makow - były minister spraw wewnętrznych (oddał urząd Loris-Melikowi w 1880r.);
na posiedzeniu Rady Ministrów 8.03.1881r. Pobiedonoscew wystąpił przeciwko „Konstytucji” Loris-Melikowa, wychwalał samowładztwo i twierdził, że ziemstwa tylko oddalają cara od ludu. Zwolennicy systemu liberalnego i grupa Pobiedonoscewa nie doszli do ładu i car nie powziął żadnej decyzji, odwlekało się to tygodniami;
rozwiązanie przyszło nagle i niespodziewanie, wszystkie wątpliwości rozproszył manifest Aleksandra III z 29.04.1881 (nazywany manifestem o niewzruszoności samowładztwa), w którym car podjął decyzję o władzy absolutnej oraz bronieniu jej za wszelką cenę, wezwał też lud, by służył mu w bezwzględnym tępieniu wszelkich przejawów buntu.
Pierwszy etap reakcji
po ogłoszeniu manifestu sytuacja stała się jasna - Loris-Melikow oraz Milutin podali się do dymisji, usunięto też Konstantego Mikołajewicza („konstytucjonalista”, znienawidzony przez cara zwolennik reform) oraz Wałujewa (liberalny konserwatysta, również opowiadający się za zmianami systemu);
ministrem spraw wewnętrznych został polecony przez Pobiedonoscewa Nikołaj Ignatiew (były poseł z Konstantynopola, nazywany w Turcji nieprzypadkowo ojcem kłamstwa);
przystąpiono do zdecydowanej walki z nastrojami rewolucyjnymi i do umocnienia systemu politycznego;
do 1883r. trwała nieoficjalna działalność Świętej Drużyny, w której skład wchodziła głównie arystokracja. Jej zadaniem było obniżenie wartości działalności rewolucyjnej za pomocą takich metod jak szpiegowanie czy prowokacje;
w sierpniu 1881r. car zatwierdził uchwałę Komitetu Ministrów, która upoważniła władze do wprowadzenia stanu wyjątkowego w miastach zagrożonych przez działalność rewolucyjną. Organy policyjne w takich przypadkach otrzymywały prawo aresztowania i zsyłania podejrzanych czy zamykania gazet, szkół i przedsiębiorstw. Dekret miał być ważny 3 lata, nie cofnięto go jednak aż do rewolucji lutowej (1917);
utworzenie organów ochrony porządku państwowego, zwanych zwykle oddziałami ochrany. Główne zadanie - tropienie i wykrywanie przestępstw o char. politycznym (→szpiegowanie obywateli, opłacanie donosicieli i prowokatorów, itp.). Ochrana była instytucją tak samo nienawidzoną i budzącą grozę jak niegdyś III Oddział;
za Aleksandra III aresztowano i osadzono w twierdzy Pietropawłowskiej wielu wybitnych działaczy narodnickich, rozprawiono się z ruchem robotniczym, tłumiono wszelkie próby antypaństwowych wystąpień;
w 1887r. grupa studentów petersburskich, młodych rewolucjonistów postanowiła dokonać zamachu na cara dokładnie w tym samym dniu, w którym zginął Aleksander II. Zamach udaremniono i 15 osób postawiono przed sądem, który na pięć z nich wydał wyrok śmierci;
w okresie rządów Ignatiewa wydano kilka dekretów ważnych dla ludności chłopskiej:
obniżenie wysokości spłat wykopowych,
plan zniesienia podatku pogłównego,
założenie Włościańskiego Banku Rolnego, który miał się zająć m.in. udzielaniem chłopom pożyczek na zakup gruntów;
przez cały 1881 rok żywiono jeszcze w kołach liberalnych nadzieje na zwołanie jakiegoś przedstawicielstwa społecznego, nie dementował tych pogłosek i sam Ignatiew, by móc utrzymać się w roli liberała, za którego go początkowo uważano - reputacja ta zatarła się jednak dość szybko;
na początku 1882r. Ignatiew przedstawił carowi plan zwołania Soboru Ziemskiego z udziałem aż 3tys. ludzi, miało to nastąpić podczas uroczystości koronacyjnych na Kremlu. Projektu nie przyjęto, ale zaniepokojony tym obóz reakcjonistów zaczął naciskać na cara, by dał dymisję Ignatiewowi. W połowie 1882r. Rosja miała już nowego ministra spraw wew. - zaślepionego w swoim fanatyzmie przeciwnika wszelkiego postępu - Dmitrija Tołstoja. Rosja carska weszła w fazę najskrajniejszej reakcji politycznej.
Polityka wewnętrzna Dmitrija Tołstoja
uroczystości koronacyjne odbyły się w maju 1883r., wydawano różne przyjęcia, w czasie których car starał się rozwiać wszelkie złudzenia tlące się jeszcze wśród chłopstwa od ostatniej sytuacji rewolucyjnej. Przemawiał, by nie wierzyli w pogłoski o nowym podziale ziemi, o dodatkowych bezpłatnych przydziałach, itp., ponieważ są to plotki rozpuszczone przez wrogów;
Aleksander III głęboko wierzył, że najkorzystniejsze dla interesów państwa jest pierwszeństwo szlachty w sprawach związanych z wszelkimi dziedzinami życia i zarządzania krajem;
rząd pomyślał nie tylko o materialnym zabezpieczeniu obszarników na wypadek ewentualnych trudności finansowych, ale zwrócił też uwagę na problem siły roboczej w gospodarstwach szlacheckich. Najemni robotnicy rolni pracowali bardzo ciężko i otrzymywali mizerne wynagrodzenie. W 1886r. wprowadzono dekret o najmie na roboty rolne, by zapobiec porzucaniu przez robotników pracy (zgodnie z dekretem w przypadku porzucenia jej, groziła im odpowiedzialność karna);
następstwa reakcyjnej polityki dały się za sprawą Dmitrija Tołstoja i ministra oświaty Iwana Dielanowa szczególnie odczuć w dziedzinie oświaty:
rozszerzano wpływy duchowieństwa na szkolnictwo podstawowe,
w 1884r. zniesiono autonomię uniwersytetów,
w latach następnych wprowadzono do szkolnictwa wyższego m.in. podwyższenie opłat za naukę czy zmniejszenie do minimum liczby żeńskich zakładów naukowych,
do szkół średnich praktycznie zamknięty został dostęp dla dzieci ludzi niższego stanu;
zaostrzenie przepisów dotyczących cenzury:
stosowanie szykan i utrudnień w odniesieniu do prasy,
zespół czterech ministrów - spraw wewnętrznych, oświaty, sprawiedliwości i oberprokurator Synodu - upoważniony został do zamykania czasopism;
szerokie przywileje prasy reakcyjnej:
„Moskowskije Wiedomosti”- antypolski redaktor Katkow, propagowanie idei rusyfikacji innych narodów, naświetlanie od strony reakcyjnej wszystkich wydarzeń ze świata polityki,
„Grażdanin” - wydawany przez ks. Władimira Mieszczerskiego; aferzystę, który nie liczył się ani z etyką, ani z prawdą,
„Nowoje Wriemia” - wydawane przez Aleksego Suworina; po czasie pismo o charakterze prawicowym;
czasy Aleksandra III = ostra polityka rusyfikatorska, szczególnie dotkliwa dla ludności polskiej w Królestwie; wprowadzenie j. rosyjskiego do szkół, urzędów, sądownictwa;
najcięższe lata dla ludności żydowskiej w imperium: pogromy w 1881r. i ograniczenia dot. przede wszystkim przyjmowania do szkół i osiedlania się; represje również innych narodowości;
zarządzenie przeciwko osiedlaniu się w Rosji Niemców (czego w Rosji nigdy wcześniej nie robiono).
Kontrreformy
kontrreformy - zmiany z ostatnich lat panowania Aleksandra III, bardzo niekorzystne dla społeczeństwa, wprowadzały ograniczenia do trzech wydanych wcześniej ustaw o reformach: miejskiej, ziemskiej i sądowej;
1889 - dekret o ustanowieniu funkcji naczelników ziemskich (władza nad gromadą chłopską, możliwość nakładania kar);
kontrreforma ziemska - umożliwiała znaczne zwiększenie liczby radnych szlacheckich w ziemstwach, co uzyskano dość łatwo dzięki obniżeniu cenzusu majątkowego dla ziemian. Chłopi nie mogli sami wybierać swoich radnych;
nowa ustawa o miastach z 1892r. jeszcze bardziej ograniczała liczbę mieszkańców miast, którzy mieli prawo brać udział w wyborach do organów samorządu miejskiego. Faworyzacja właścicieli nieruchomości. Radni żydowscy mogli zasiadać tylko w guberniach stanowiących dla nich strefę osiedlenia, przy czym i tak musieli być mianowani odgórnie;
reformy sądowej nie zdołano konsekwentnie przeprowadzić, wyjęto jednak sprawy polityczne spod kompetencji sądów przysięgłych oraz zmieniono cenzus w trybie powoływania sędziów przysięgłych. Można tu dołączyć też dekret o naczelnikach ziemskich, którzy przejęli znaczną część uprawnień sędziów pokoju;
listopad 1894 - śmierć Aleksandra III (lata panowania: 1881-1894), pogorszenie zdrowia nastąpiło na skutek katastrofy kolejowej w 1888r. Rządy cara uznawane są zazwyczaj za wsteczne. W polityce zagranicznej nastąpił przewrót związany z nawiązaniem sojuszu z Francją;
Aleksander III był jednym z nielicznych władców, który za swego panowania nie prowadził żadnych wojen - stąd otrzymał przydomek Uśmierzyciel (Mirotworiec);
jego następcą został Mikołaj II (1894-1917), ostatni car Rosji. Postanowił on nie odstępować od samowładztwa i kontynuować politykę ojca. Z wyjątkiem pewnych zmian personalnych, reakcyjny system nieustannie się utrzymywał, a dopiero wypadki rewolucyjne z 1905r. miały zmusić carat do zasadniczych ustępstw.