Współczesne tendencje rozwoju pedagogiki specjalnej na gruncie zjednoczonej Europy.
Znaczne rozszerzenie zakresu pedagogiki specjalnej było możliwe dzięki rozwojowi różnych form opieki społecznej i zdrowotnej nad małymi dziećmi, ludźmi dorosłymi i starymi. Wpłynął na to także rozwój nauk medycznych i psychologicznych, a szczególnie ich działów z pogranicza pedagogiki specjalnej, a więc pediatrii, neurologii, okulistyki, otolaryngologii, psychologii klinicznej i psychologii rehabilitacyjnej. Przyczyniły się one do rozwoju diagnostyki zaburzeń rozwojowych we wczesnym dzieciństwie, a zatem i opieki specjalnej od chwili stwierdzenia objawów upośledzenia u małych dzieci (wczesna interwencja). Szczególny wpływ na rozwój pedagogiki specjalnej służącej procesowi rehabilitacji dorosłych inwalidów miał rozwój andragogiki, rehabilitacji medycznej, gerontologii i techniki medycznej.
Sprawą o istotnym znaczeniu jest porozumienie co do współczesnej pedagogiki specjalnej, a także jej zakresu i funkcji. Ustalenia w tym zakresie budzą pewne kontrowersje, gdyż dotychczas przyjmowane stwierdzenie, że przedmiotem pedagogiki specjalnej jest jednostka upośledzona, wydaje się nie dość precyzyjne. Właśnie takie ujęcie wywołuje pytania, czy pedagogika specjalna jest dyscypliną odrębną i nadrzędna w stosunku do takich subdyscyplin, jak oligofrenopedagogika, tyflopedagogika, surdopedagogika, pedagogika resocjalizacyjna, logopedia czy korektywa. Założenie, że proces rehabilitacji zawiera elementy wspólne, które można odnieść do różnych osób niepełnosprawnych, uzasadnia ogólną strukturę pedagogiki specjalnej. Subdyscypliny pedagogiki specjalnej, odpowiadające różnych rodzajom upośledzeń i specyficznym problemom oraz technikom oraz technikom ich usprawniania, opierają się na wiedzy uogólnionej i dorobku naukowym pedagogiki specjalnej. Z niej to właśnie wynikają prawidłowości dotyczące możliwości i różnego rodzaju ograniczeń rozwoju osób niepełnosprawnych, ich adaptacji społecznej oraz trudności w tym zakresie. Pedagogika specjalna wypracowuje, także i uzasadnia systemy kształcenia specjalnego i rehabilitacji i resocjalizacji, metody wychowania i nauczania specjalnego oraz techniki niezbędne w procesie usprawniania osób obarczonych różnego rodzaju dysfunkcjami. Niepełnosprawność w pedagogice specjalnej jest ujmowana jako zjawisko obejmujące trzy zasadnicze elementy:
- objawy niepełnosprawności, które utrudniają rozwój procesów uczenia się, przystosowania oraz uspołecznienia,
-stosunek środowiska do jednostki niepełnosprawnej, wyrażający się w jej ocenie, w stopniu akceptacji oraz gotowości udzielenia jej pomocy,
-sytuacje psychospołeczne, socjalne i ekonomiczne niepełnosprawnego.
Kształcenie dzieci niepełnosprawnych traktowane jest obecnie jako integralna część systemu oświaty i wychowania. W związku z tym wybijają się na czoło dwa charakterystyczne problemy jako przedmioty szczególnego zainteresowania współczesnych teoretyków i praktyków pedagogiki specjalnej. Są to:
-zakres pedagogiki specjalnej.
-integracyjny lub segregacyjny system kształcenia i zatrudnienia.
Wczesna rehabilitacja stwarza szanse sukcesu w drugim etapie wyrównywania szans - w szkole podstawowej i gimnazjum. Na tym etapie edukacji wszystkie polskie dzieci niepełnosprawne: niewidome, z wadą słuchu, z upośledzeniem umysłowym, z niepełnosprawnością narządów ruchu i chore mają możliwość kształcenia się i zdobywania wiedzy ogólnej. Współczesne podejście do dziecka niepełnosprawnego, szczególnie widoczne w krajach Europy zachodniej , nakazuje odejść od tradycyjnego spojrzenia na takie dziecko jako na jednostkę „z defektem”. Zapewniając dziecku niepełnosprawnemu optymalne warunki rozwoju, w rzeczywistej sytuacji szkolnej należy podkreślać jego możliwości, a nie braki wynikające z niepełnosprawności. Nowe są programy nauczania, nowa struktura szkolnictwa, inaczej zorganizowana i wyposażona w uprawnienia administracja lokalna, zmienił się system nauczycielskich stopni i podstaw awansu. Konstytutywne cechy nowocześnie rozumianego kształcenia ogólnego są zorientowane na postawy ucznia (moralne, społeczne), jego kompetencje osobowościowe i cywilizacyjne, zdolność do samokształcenia i autokreacji. W kształceniu niepełnosprawnych powinno dominować nastawienie na całościowy rozwój jednostki, uczenie się aktywne, odkrywcze jako cel edukacji specjalnej. Takie tendencje zauważyć można w wielu krajach Europy. Także szkolnictwo polskie, zgodnie z reformą oświaty zmierza w tym kierunku.
Można jednak sadzić, że duże zróżnicowanie szkolnictwa specjalnego, także integracyjnego, ze względu na rodzaje i stopnie niepełnosprawności, napotyka i będzie napotykało na znaczne trudności. Wycinkowe, niepełne badania nie pozwalają na kompetentną ocenę podstaw programowych kształcenia ogólnego. Nadzieją napawa jednak fakt, iż w kształceniu niepełnosprawnych dzieci i młodzieży zaangażowani są pedagodzy specjalni dobrze przygotowani do tej specyficznej i trudnej pracy.
Problematyka pedagogiki specjalnej rozszerzyła się dzięki zwróceniu uwagi na znaczenie rehabilitacyjne wychowania specjalnego dzieci niepełnosprawnych pozostających w rodzinach, zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa. Zakres pedagogiki specjalnej rozszerzył się, także ze względu na coraz częstsze występowanie upośledzeń złożonych i konieczności pomocy pedagogicznej dzieci nimi obarczonych. W zakres pedagogik specjalnej weszła logopedia korekcyjna, a w perspektywie wejdzie również pedagogiczna uczniom wybitnie zdolnym. Pedagogika specjalna objęła swoim zainteresowaniem i działalnością, także osoby dorosłe i w podeszłym wieku- jako andragogika specjalna. W kręgu jej problematyki znaleźli się inwalidzi, których sprawność fizyczna bądź psychiczna została naruszona w toku życia, wskutek wypadków przy pracy, urazów bądź różnego rodzaju chorób. Wymagają oni rehabilitacji medycznej, psychicznej, społeczno- zawodowej, pedagogicznej, którą kieruje zespół specjalistów tzw. Teame. W zakres pedagogiki specjalnej wchodzą również działania rehabilitacyjne wobec ludzi w podeszłym wieku, u których wskutek schorzeń czy starzenia się wystąpiło inwalidztwo.
Dzięki zmianom jakie dokonały się i nadal się dokonują w Polsce i na świecie dostrzega się ludzi niepełnosprawnych. Jeszcze nie tak dawno byli oni usadowieni na marginesie życia społecznego, byli przedmiotem a nie podmiotem zainteresowań osób zajmujących się rehabilitacją. Świat współczesny akceptuje prawo niepełnosprawnych do decydowania o swoim losie. Obniżona samoocena z braku uznania przez pełnosprawnych wpływa bardziej na zachowanie i osobowość niepełnosprawnych niż sam fakt inwalidztwa.
Prawo niepełnosprawnych do samostanowienia o sobie, do samodzielności i niezależności określane jest autonomią. Uznanie podmiotowości i autonomii niepełnosprawnych to uszanowanie ich życzeń i pragnień, prywatności i intymności. Celem rehabilitacji i edukacji niepełnosprawnych powinno być rozwijanie autonomii, która będzie się wyrażała w kierowaniu własnym zachowaniem, kształtowaniu relacji społecznych opartych od lat najmłodszych na zasadzie wzajemności. Do autonomii należy wdrażać dziecko pomagać w dokonywaniu wyborów. To droga do samodzielnych wyborów w młodości i dorosłości. Niestety często o losach osób niepełnosprawnych decydują ludzie pełnosprawni. Rzadko pyta się ich, w jakich środowiskach chcą żyć, do jakich szkół chcą uczęszczać (specjalnych czy integracyjnych), jakimi sposobami pragną porozumiewać się. Także rodzicom tych dzieci często odbiera się prawo do autonomicznych decyzji odnośnie wyboru drogi edukacyjnej. Międzynarodowe Biuro Audiofonologii bardzo mocno podkreśla prawo rodziców do wyboru formy edukacji potomstwa. Powinni być jednak rzetelnie poinformowani o zaletach i wadach jednej i drugiej drogi kształcenia (w szkole specjalnej czy integracyjnej). Pracownikom poradni nie wolno narzucać w sposób autokratyczny swoich poglądów i bezwzględnego kierowania do typu szkoły, który oni i tylko oni uważają za słuszny. Ciągle jeszcze ludzie pełnosprawni podejmują decyzje w imieniu niepełnosprawnych odnośnie ubioru, posiadania przedmiotów, sposobów spędzania czasu wolnego, kontaktów towarzyskich itp. Bardzo trafnie wyraziły dążenie do autonomii osoby niesłyszące zrzeszone w amerykańskich związkach dla głuchych: „Nadszedł czas, iż głusi decydują o swoim losie. Zbyt długo stali oni na uboczu i byli uzależnieni od decyzji ludzi słyszących. Należy umożliwić podejmowanie decyzji odnośnie sposobów porozumiewania się, a także nauczania i wychowania dzieci głuchych. To pozwoli im czuć się pełnoprawnymi, użytecznymi członkami społeczeństwa.
Dotychczasowe rozważania pozwalają skonstatować, iż charakterystyczną tendencją rozwoju współczesnej pedagogiki specjalnej jest coraz większy humanizm i antropocentryzm. Każdy człowiek, a więc i niepełnosprawny stanowi podmiot badań zarówno dyscyplin filozoficznych, jak i nauk szczegółowych.
Bibliografia:
1. ”Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej”, Zofia Sękowska, Wyższa Szkoła pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1998