PEDAGOGIKA SPECJALNA

Pedagogika specjalna może stać się nauką teoretyczną o dużym stopniu ogólności, obejmującą całokształt wiedzy dotyczącej etiologii, fenomenologii, profilaktyki, terapii i rewalidacji upośledzeń psychofizycznych. Wszechstronne ujęcie pedagogiki specjalnej jest szczególnie ważne, gdyż w przypadku zaburzonych sprawności występuje prawo wpływu parcjalnego uszkodzenia na całokształt warunków rozwojowych, tworzącej się osobowości oraz całokształt stosunków człowieka niepełnosprawnego z otoczeniem i możliwość jego pełnej integracji.

Pedagogika specjalna obok prac o charakterze empirycznym, diagnostycznym i terapeutycznym ma również swój dział normatywny. Formułuje on cele działania leczniczego i pedagogicznego na wychowanków specjalnych oraz zasady, które powinny być uwzględniane w procesie wychowawczym i rewalidacyjnym. Opracowuje się także psychopedagogiczne metody postępowania, kształtującego procesy kompensacji, korektury i usprawniania zaburzonych funkcji oraz metody wychowania terapeutycznego.

HISTORIA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

W 1831 r. została utworzona pierwsza katedra pedagogiki specjalnej na Uniwersytecie w Zurychu i to stanowiło moment przełomowy, świadczący o przejściu od praktyki pedagogicznej do teorii określającej cele, funkcje i zakres problematyki oraz miejsce pedagogiki specjalnej w ogólnym systemie nauk. Zrozumienie potrzeby oparcia działań pedagogicznych w stosunku do dzieci upośledzonych na podstawach naukowych i dążenie do uogólnienia doświadczeń praktycznych oraz do wykrycia prawidłowości dotyczących etiologii, profilaktyki i usprawniania, miało odtąd stanowić podstawę diagnozy i rehabilitacji.

Zainteresowanie pedagogiką specjalną szczególnie wzrosło na całym świecie w okresie po II wojnie światowej. W wyniku prowadzenia licznych badań powstawały prace wykazujące, że problematyka tej dyscypliny wiedzy wymaga współdziałania wielu specjalistów oraz badań interdyscyplinarnych, umożliwiających wszechstronne poznanie zjawiska upośledzenia, jego konsekwencji oraz możliwości złagodzenia i przezwyciężania. Specyficzna dla pedagogiki specjalnej stała się metoda klinicznej analizy przypadków (metoda kazuistyczna), pozwalająca wyjaśnić biologiczne, psychiczne, społeczne i pedagogiczne przyczyny oraz objawy upośledzenia, a także wypracować i zweryfikować w praktyce metody stosowane w procesie rewalidacji, rehabilitacji i resocjalizacji.

Pedagogika specjalna rozwijała się na marginesie systemu oświaty jako dyscyplina obejmująca swoim zasięgiem niewielki procent dzieci, które według oficjalnych wskaźników powinny być objęte szkolnictwem specjalnym. Wynikało to z niedostatecznego poziomu wiedzy na temat niepełnosprawności i lekceważenia doniesień o złożoności jej struktury.

Badania prowadzone przez takie osobistości jak Halina Spionek, Stanisław Jedlewski, Otton Lipkowski oraz innych specjalistów z dziedziny pedagogiki specjalnej pokazały, że w szkołach masowych wysoki odsetek uczniów wymaga pomocy specjalistycznej, ze względu na dysharmonię rozwoju psychofizycznego, deficyty parcjalne, trudności w uczeniu się, bądź nerwice i zaburzenia w zachowaniu, prowadzące do nieprzystosowania społecznego. Tak więc pedagogika specjalna powinna być nie tylko teorią i praktyką szkoły specjalnej, ale również kształcenia specjalnego w różnych formach, a także rehabilitacji i resocjalizacji, prowadzonych w różnych formach organizacyjnych, także pozaszkolnych.

STOSUNEK PEDAGOGIKI SPECJALNEJ DO JEJ SUBDYSCYPLIN

Uznanie jednostki upośledzonej jako przedmiot pedagogiki specjalnej wywołuje dyskusje nad tym, czy jest ona dyscypliną odrębną i nadrzędną w stosunku do takich subdyscyplin, jak oligofrenopedagogika, tyflopedagogika, surdopedagogika, pedagogika osób chorych i kalekich, pedagogika resocjalizacyjna, logopedia, czy reedukacja. O wiele bardziej adekwatne jest określenie przedmiotu pedagogiki specjalnej jako procesu rewalidacji i resocjalizacji osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie.

Oprócz zasadniczych i ogólnych podstaw procesu rewalidacji, występują szczegółowe zadania i metody oddziaływania rewalidacyjnego w zależności od tego, czy mamy do czynienia z osobą niewidomą czy też głuchą, bądź unieruchomioną, chorą, bądź upośledzoną umysłowo. Subdyscypliny, które zajmują się wymienionymi grupami osób niepełnosprawnych, należy uznać za nauki stosowane, dla których nauką podstawową jest właśnie pedagogika specjalna, korzystająca z wielu nauk pomocniczych.

Przyjęcie, że proces rewalidacji zawiera elementy wspólne, które można odnieść do wszystkich osób niepełnosprawnych, uzasadnia ogólną strukturę pedagogiki specjalnej, jako nauki o jednostce upośledzonej bez względu na rodzaj upośledzenia. Subdyscypliny pedagogiki specjalnej, odpowiadające różnym rodzajom upośledzeń i specyficznym problemom oraz technikom rewalidacji, opierają się na aksjomatach i wiedzy uogólnionej w dorobku naukowym pedagogiki specjalnej.

UPOŚLEDZENIE

Upośledzenie w pedagogice specjalnej ujmowane jest jako zjawiska obejmujące dwa zasadnicze elementy:

• objawy upośledzenia, które utrudniają rozwój procesów uczenia się, przystosowania i uspołecznienia,

• stosunek środowiska do jednostki upośledzonej wyrażający się w ocenie upośledzenia, w stopniu akceptacji jednostki upośledzonej oraz gotowości udzielania pomocy.

EWOLUCJA ZAKRESU PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Odnośnie zakresu pedagogiki specjalnej obserwuje się w ostatnim czasie wiele zmian. Do 1973 r. obejmowała ona jednostki upośledzone naukowo, niewidome, głuche oraz hospitalizowane i młodzież nieprzystosowaną społecznie. W1973 r. Minister Oświaty i Wychowania rozszerzył zadania kształcenia specjalnego na dzieci z utrudnieniami w nauce i zaburzeniami w zachowaniu. W związku z tym, pedagogika specjalna weszła do szkół masowych, organizujących różne formy pomocy dla wymienionych dzieci, a więc np. klasy specjalne, zespoły korekcyjne, zespoły reedukacyjne i wyrównawcze, świetlice dla uczniów pozostających pod kontrolą kuratora sądowego. Okazało się, że uczniów wymagających którejś z wymienionych specjalistycznych form pomocy pedagogicznej jest znacznie więcej, aniżeli uczniów niepełnosprawnych przebywających w szkolnictwie specjalnym. Ponadto problematyka pedagogiki specjalnej rozszerzyła się dzięki zwróceniu uwagi na znaczenie rewalidacyjne wychowania specjalnego dzieci niepełnosprawnych pozostających w rodzinach, zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa. Zakres pedagogiki specjalnej rozszerzył się także ze względu na coraz częstsze występowanie upośledzeń złożonych i konieczność pomocy pedagogicznej dla dzieci nimi obarczonych.

Pedagogika specjalna objęła swoim zainteresowaniem i działalnością osoby dorosłe - jako andragogika specjalna. W kręgu jej problematyki znaleźli się inwalidzi, których sprawność fizyczna, bądź psychiczna została zaburzona w toku życia, wskutek wypadków przy pracy, urazów, bądź różnego rodzaju chorób. Wymagają ono rehabilitacji medycznej, psychicznej, społeczno-zawodowej, pedagogicznej, którą kieruje zespół specjalistów. W zakres pedagogiki specjalnej wchodzą również działania rehabilitacyjne wobec ludzi w podeszłym wieku, u których wskutek schorzeń, czy starzenia się wystąpiło inwalidztwo.

SYSTEMY KSZTAŁCENIA SPECJALNEGO

System kształcenia specjalnego przybierać może charakter integracyjny bądź segregacyjny. Współcześnie występuje w Polsce system kształcenia częściowo integracyjny, a częściowo segregacyjny. System segregacyjny czyli nauczanie w szkołach podstawowych specjalnych obejmuje dzieci upośledzone umysłowo, niewidome, niedowidzące z dodatkowymi dysfunkcjami, głuche i niedosłyszące z dodatkowym ograniczeniem, dzieci z parcjalnymi deficytami rozwojowymi, dzieci chore przewlekle i z dysfunkcją narządu ruchu, dzieci z trudnościami w uczeniu się, z zaburzeniami w zachowaniu, uczące się w systemie integracyjnym. W szkołach średnich uczą się także w integracji z młodzieżą pełnosprawną niewidomi, niedowidzący oraz niedosłyszący. Jedynie szkoły zawodowe dla tej młodzieży zachowują w większości charakter segregacyjny, z przyczyn technicznych i metodycznych.

Szczególną formą integracji są klasy specjalne w szkołach masowych, przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim oraz możliwość uczęszczania do zwykłych klas w szkołach masowych przy zastosowaniu zindywidualizowanego programu nauczania.

Próby totalnej integracji kształcenia nie dały pomyślnych rezultatów, gdyż dotychczas nie wypracowano warunków, w których dziecko specjalne uczestniczy z pożytkiem dla siebie w procesie kształcenia zintegrowanego. Dotyczy to zwłaszcza dzieci niewidomych, głuchych i upośledzonych umysłowo. W pierwszym przypadku integrację utrudniają względy natury technicznej, w drugim ograniczenia w komunikowaniu się oraz rozwoju mowy, a w trzecim - niski stopień wyuczalności dzieci.

Warunkiem integracji kształcenia dzieci specjalnej troski jest zintegrowane działanie rodziny, szkoły oraz czynników społecznych uczestniczących w procesie rewalidacji. Zintegrowana pomoc ma znaczenie bezpośrednie i pośrednie dla dobra dzieci niepełnosprawnych, ponieważ stwarza atmosferę i warunki sprzyjające akceptacji społecznej, a w związku z tym dobru społecznemu i efektywnej rewalidacji społecznej.

ROZWÓJ PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Charakterystyczną tendencją rozwoju współczesnej nauki jest coraz większy humanizm i antropocentryzm. Człowiek stanowi przedmiot badań, zarówno dyscyplin filozoficznych, jak i nauk szczegółowych. Ten humanistyczny trend współczesnej nauki znalazł również swój wyraz w powstaniu odrębnych specjalizacji zajmujących się człowiekiem niepełnosprawnym w ramach określonych dziedzin wiedzy, takich jak: medycyna (ortopedia, okulistyka, otolaryngologia), psychologia (kliniczna, defektologiczna), pedagogika (specjalna) i technika.

Rozwój pedagogiki specjalnej dokonuje się m.in. dzięki wynikom badań także w zakresie innych dziedzin wiedzy takich, jak: genetyka. biochemia, farmakologia, psychologia oraz dzięki postępowi w zakresie techniki. Ponadto rozwój ten zależy od sytuacji ekonomicznej oraz społeczno-prawnej w danym kraju.

POWIĄZANIA Z PSYCHOLOGIĄ

Integracja psychologii i pedagogiki specjalnej jest szczególnie istotna w następujących przypadkach:

• badania i ustalania możliwości rozwojowych dzieci niepełnosprawnych i mechanizmów kompensacyjnych, które te dwie nauki stosują,

• przystosowania systemów i organizacji kształcenia, treści programów i metod pracy rewalidacyjnej,

• wykrywania pozytywnych dyspozycji i potencjalnych uzdolnień dzieci specjalnych.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

UPOŚLEDZENIE wg Philipa Lamorala z Belgii ("Nowe technologie oraz integracja dzieci upośledzonych")

Za osoby upośledzone uważam (zgodnie z sugestiami Światowej Organizacji Zdrowia) dzieci, które posiadają wady powstałe na skutek uszkodzenia lub ułomności, ograniczające ich zdolność do zaspokajania i wypełniania swoich normalnych ról, lub też w całości te role uniemożliwiające. Różne rodzaje i stopnie upośledzenia wraz z faktem, że niektóre dzieci cierpią na złożoną ułomność lub posiadają kilka wad oznacza, że grupa dzieci o których mowa jest niezmiernie zróżnicowana.