Mikołaj Sęp Szarzyński
Poezje
wstęp: J. Gruchała
WSTĘP:
Młodzieniec uczony z Rusi
ur. ok. 1550/1551
Ród Szarzyńskich herbu Junosza z Mazowsza, potem z Rusi - majątek Zimna Woda pod Lwowem. Ojciec Mikołaja - Joachim Sęp Szarzyński - podstoli lwowski..
Nauka Sępa Szarzyńskiego: Lwów, uniwersytety luterańskie w Wittenberdze i Lipsku (1565). Wędrówki naukowe: Bazylea, Zurych, Padwa, Rzym (nawrócenie na katolicyzm). Powrót do kraju - 1567.
Związki z rodzinami: Starzechowskich i Kostków.
1580 - przeprowadzka spod Lwowa pod Przemyśl (wieś Wolica)
1581 - śmierć; pochowany w Przemyślu lub Przeworsku.
Odkrywanie Sępa
Zainteresowanie Sępem u Ericha Fromma, Alberta Camusa, Sorena Kirkegaarda, Jean Paula Sartre'a
O Sępie wspominają: Bartosz Paprocki (1584), Malcher Piotrkowita (1579), Antonin z Przemyśla (1583), Joachim Bielski (1597).
Rytmy albo wiersze polskie - wyd. 1601 we Lwowie (51 utworów). Z kilkuset egzemplarzy przetrwał tylko jeden - w zbiorach Tytusa Działyńskiego. Odnalezione zostały w 1827 r. przez Józefa Muczkowskiego - on sporządził nowe wydanie Rytmów.
W 1891 r. Aleksander Bruckner ogłosił odkrycie z rękopisu Zamoyskich cykl 21 erotyków i przypisał je Sępowi.
„Nowoczesny renesans” Sępa Szarzyńskiego: połowa lat 50-tych za sprawą Giovanniego Mavera, Wiktora Weintrauba, Claude'a Backvisa - oni ugruntowali przekonanie, że Rytmy były przejawem barokowych tendencji w naszej literaturze.
1967 - Jan Błoński Mikołaj Sęp Szarzyński a początek polskiego baroku
Różne reakcje: przeciwko barokowości Sępa Szarzyńskiego - J. Sokołowska, Sęp jako przedstawiciel manieryzmu lub ostatniego pokolenia renesansu polskiego.
Czesław Hernas - we wczesnym baroku wyróżnia grupę „poetów metafizycznych” zaliczając doń, obok Grabowieckiego, S. Grochowskiego i Kaspra Twardowskiego, właśnie Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
M. Zalewski Człowiek zbuntowany. O poezji M. Sępa Szarzyńskiego interpretuje Rytmy jako poezję doświadczenia metafizycznego.
J. S. Gruchała akcentuje odniesienia M. Sępa do kerygmatu
P. Urbański Natura i łaska w poezji polskiego baroku - odniesienia Rytmów do grupy rozważań na temat natury i łaski.
K. Mrocewicz Polska poezja medytacyjna XVI w. - o poezji Sępa nie jako metafizycznej lecz medytacyjnej, w której tkwią korzenie sztuki rozmyślania upowszechnionej przez jezuitów metody ignacjańskiej.
Pytania o kanon
6 sonetów, 6 parafraz psalmów, 9 pieśni - ujęte w ramę kompozycyjną (kompozycja ramowa). Druga część Rytmów to Epitaphia, epigrammata, nagrobki, napisy krótkie i inne drobiazgi - tu znalazły się utwory okolicznościowe.
Powodem, dla którego Bruckner przypisał Erotyki Sępowi Szarzyńskiemu było to, że one znajdowały się w rękopisie razem z Rytmami (jak pogodzić erotyki z religijnymi wyznaniami?)
Analogie między Sępem a innymi poetami: Jean de Sponde (Francja), Balint Balassi (Węgry)
„Trudna miłość”
Wzorce: model petrarkistowski: łzy, ukochana jaka boska istota, postacie mitologiczne, wydoskonalenie sposobów charakterystyki psychologicznej bohaterów.
Ale Sęp także: wybiera model trudnej miłości: męki, choroby, brak wzajemności etc., rozdarcie duszy ukochanego. Włączenie konceptów w „barokowym” stylu; koncept nie tylko puentuje utwór, ale i odwraca jego sens. Tragizowanie przeżyć ponad miarę. Niepokój metafizyczny albo frasunek.
Kosmos i świat ludzki
Badania nad utworami Kochanowskiego (Tren V) i Szarzyńskiego (Nagrobek Marcinowi Starzewskiemu) o śmierci dziecka, gdyż obaj stosują motyw ściętego przez ogrodnika pędu.
Kosmologia Sępa - świat stworzony przez Stwórcę, obdarzanie upodobaniem zjawisk świetlnych (gwiazd i słońca). Tzw. „świetlna teologia” - prawdziwym słońcem jest Chrystus, którego promienie Maryja odbija niczym księżyc.
„Niestałe dobra”
Marności świata są „łakome”. Sęp dla ich zobrazowania używa symbolu cienia (a światłość - atrybut Boga). Cień i jego brak formy i kształtu ukazuje złudę świata i ludzką nieporadność wobec pokus.
Pogarda dla złudnych wartości ziemskich - w sonetach I, V oraz pieśni VIII i IX
Ukazując dobra doczesne Sęp posługuje się figurą retoryczną, zwaną wyliczeniem.
Nawiązania do stoicyzmu - odrzucenie niewzruszoności wobec namiętności. Przeciwstawienie złudy tego świata z pogardą, szczęśliwą wiecznością.
Homo meditans
Próby określenia głównych tematów wierszy Sępa: stosunek do śmierci, tęsknota za mistycznym zjednoczeniem z Bogiem, kontrast między pokusami życia a pragnieniem szczęścia wiecznego, treści teologiczno-egzystencjalne, ukazywanie przeżyć religijnych w formie poetyckich wyznań.
Wpływy mistyków: Jana od Krzyża, Teresy z Avila, Ludwika z Grenady, św. Ignacego.
Święty Ignacy Loyola - umiejętność medytacji (znalezienie przedmiotu rozmyślania, ale odniesienie go do rzeczywistości pozazmysłowej, sprzyjającej poruszeniu woli i uczuć).
Inne inspiracje: Psałterz, Księga Hioba, Księga Koheleta
Wobec kerygmatu
Maksymalizm etyczny, skłonność do samooskarżeń.
Jedyna moc - Bóg
Opatrzność
Grzeszność, ale wybawienie człowieka
Miłosierdzie
„Odpowiednie dać rzeczy - słowo”
zaskakiwanie czytelnika
wieloznaczność sformułowań
używanie słów rzadkich, niezwykłych
metafory optyczne
wartości foniczne słów
metafory
oksymorony („głupia mądrość”, „wojny spokoju”)
aliteracje, paronomazje
przestawnia
przerzutnia
koncepty i paradoksy
zaskakujące puenty
wirtuozeria techniczna
RYTMY ABO WIERSZE POLSKIE
List dedykacyjny - panu Jakubowi Leśniowskiemu, podkomorzemu ziemi lwowskiej
Napis na statuę abo na obraz śmierci
Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego
Sonet II: Na one słowa Jopowe: „Człowiek zrodzony z niewiasty na krótkie i bolesne życie: wyrasta i więdnie jak kwiat, przemija jak cień chwilowy”
Sonet III: Do Najświętszej Panny
Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem; tam tekst: zbawienia mego nadzieja jest w Tobie - ty mnie przy sobie postaw
Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego; tam: i nie miłować ciężko i miłować nędzna pociecha
Sonet VI: Do Pana Mikołaja Tomickiego: Tomicki studiował w Padwie i chyba tam spotkał się z Sępem
Pieśń I na Psalm Dawidów XIX (niebiosa głoszą chwałę Boga)
Pieśń II na Psalm Dawidów LII (Dlaczego złością się chełpisz, przemożny niegodziwcze)
Pieśń III Psalmu LVI Paraphrasis: Lamenta Kościoła Powszechnego - zmiłuj się nade mną Bożę, bo czyha na mnie człowiek
Pieśń IV Psalmu CXXX Paraphrasis: (z głębokości wołam do Ciebie, Panie)
Pieśń V na kształt Psalmu LXX (racz mnie wybawić, o Boże)
Pieśń VI na kształt Psalmu CXXIII (Do Ciebie wznoszę me oczy)
Pieśń I: O Bożej Opatrzności na świecie
Pieśń II: O rządzie Bożym na świecie - parafraza modlitwy z dzieła Boecjusza O pociechach, jakie daje filozofia
Pieśń III: O Wielmożności Bożej
Pieśń IV: O cnocie ślacheckiej (parafraza 2 strof ody Horacego)
Pieśń V o Friduszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów Roku Pańskiego 1519 (nawiązuje do ody Horacego)
Pieśń VI o Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów Roku Pańskiego 1571
Pieśń VII - Stefanowi Batoremu, królowi polskiemu (Batory był królem w latach 1576-86)
Pieśń VIII - Iż rozum człowiekowi potrzebniejszy niż skarby
Pieśń IX - Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy
O tymże epigrama abo napis krótki
Część II: Epitafia, epigrammata, nagrobki, napisy krótkie i inne drobizagi
Nagrobek Panu Janowi Starzechowskiemu
Nagrobek Marcinowi Starzechowskiemu
Na śmierć Zofijej...
Pannie Zofijej Kostczance
Epitafium Rzymowi (przekład epigramatu Janusa Vitalisa)
Na herb leliwę - utwór poświęcony Hieronimowi Sieniawskiemu
Na obraz Stefana Batorego
Prośba do Boga, z Boeciusa
Nagrobek Bolesławowi Śmiałemu
Na obraz św. Maryjej Magdaleny
Na herb Dąbrowa (Jan Kostka)
Statua Kupidynowa
Fraszka'
Statua Fortuny
Część III: Erotyki z rękopisu Zamoyskich
Kolęda do Zosie
Fraszka do Zosie
Frasunek
Do Zosie
Do Anusie
Do Kaśce
Fraszka o Kasi i o Anusi
O Kasi..
Frasunek do Kaśce