Niemieckie projekty socjologii humanistycznej

Socjologia humanistyczna (inaczej nazywana rozumiejącą) to jedynie ogólna nazwa większych koncepcji, jakie wyrosły z krytyki socjologii pozytywistycznej, a nie jednolita formacja teoretyczna. Do przedstawicieli tego kierunku należą: Ferinand Tönnies, Georg Simmel i Max Weber.

Wspólne cechy wielu koncepcji socjologii humanistycznej:

• Antynaturalizm - odrzuca pogląd, że rzeczywistość społeczna jest po prostu częścią przyrody, a także jego wersję zmodyfikowaną przez socjologizm, zgodnie z którą jest ona rzeczywistością wprawdzie sui generis (łac. swego rodzaju), ale może i powinna być badana w taki sam sposób jak przyroda.

• Interakcjonizm - socjologia humanistyczna jest socjologią interakcjonistyczną - nauką o interakcji społecznej. Ani „społeczeństwo”, ani „jednostka” nie są czymś „gotowym”, „danym” lecz stają się dopiero w toku interakcji społecznej.

• Podmiotowy charakter interakcji społecznych - socjologia humanistyczna interesuje się tylko takimi oddziaływaniami jednostek, którym towarzyszy zalążkowa świadomość. O interakcji społecznej możemy mówić dopiero wtedy, gdy jednostka uwzględnia w swoim działaniu możliwe reakcje innych ludzi i stara się na nie wpłynąć. Interakcja to nie zachowania, ale działania ludzi, które są bardziej lub mniej świadomie zorientowane na innych członków społeczeństwa.

• Postulat „rozumienia” - socjolog musi rozumieć i interpretować zachowania ludzkie, a nie tylko je obserwować. Socjologów humanistycznych interesują znaczenia jakie się wiążą z zachowaniem, jak sytuacje są postrzegane i definiowane przez działające jednostki.

• Wiedza społeczna jako samowiedza - wiedza pomagająca uzyskać orientację w zmieniającym się świecie, wiedza zwiększająca raczej mądrość niż techniczną sprawność.

„Eklektyczna synteza” Tönniesa (1855 - 1936)

Źródła socjologii Tönniesa: filozofia Hobbesa, Nietzschego, oraz filozofia woli Schopenhauera, dzieło Marksa, myśliciele socjalistyczni od Rodbertusa do Kathedersozialisten. Także filozofia Comte'a i Spencera.

Dzieło: „Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury” (Gemeinschaft und Gesellschaft. Abhandlung des Communismus und des Socialismus als empirischen Culturformen).

Koncepcja socjologii

Możliwe są trzy poglądy na życie społeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny, którym odpowiadają nauki: biologia społeczna, czyli antropologia, psychologia społeczna i socjologia. Dla socjologii charakterystyczne miało być skupienie się głównie i od razu na faktach. Socjologia bada społeczne fakty, ich motywy a także ich (motywów) rozróżnienie (czy wzajemne uznanie jest bardziej oparte na motywach uczuciowych czy też rozumowych.) Stąd też wynika przeciwstawienie wspólnoty (Gemeinschaft) i stowarzyszenia (Gesellschaft) odwołujące się do tego rozróżnienia.

Do istoty stosunku społecznego wg Tönniesa należy to, że każda z zaangażowanych osób domaga się pewnego - stałego lub okolicznościowego, mniej lub bardziej trwałego - postępowania od innej osoby lub innych osób. Oczekuje się, że postępowanie będzie wynikało z ich wolnej woli, odpowiadając zarazem życzeniu i woli (własnemu interesowi) tych, którzy go oczekują. Strony stosunku społecznego są zatem podmiotami świadomymi.

Wg Toenniesa niepodobna wyjaśnić zjawisk społecznych bez odwołania się to „woli”, tj. postaw jednostek, między którymi zachodzi stosunek społeczny (np. wymiana -> Tausch, jako najprostszy stosunek społeczny; T. każde współżycie określał jako wymianę świadczeń i zachęt pomiędzy jednostkami).

To co społeczne, emanuje z ludzkiego chcenia, z intencji związania się z innymi, z woli pospólnej (Zusammenwollen). Psychologiczne wyjaśnienie faktów społecznych, które postulował, miało polegać na tym, aby doszukać się znajdujących u ich podłoża aktów woli. Wszelkie twory społeczne są artefaktami substancji psychicznej. Rzeczywistość społeczna nie istnieje w taki sam sposób jak przyroda, ponieważ tworzy ją wola jednostek, które nawiązują i utrzymują wzajemne stosunki. Związki społeczne istnieją wyłącznie w umysłach tych, którzy się na nie składają. Jesteśmy w stanie obserwować życie ludzi, a więc także życie społeczne, „z zewnątrz”, ale tylko „od wewnątrz” możemy je rozumieć. Społeczeństwo zaś objawia się jednostkom jako niezależna od nich rzeczywistość, jako „psychiczne czy też moralne ciało zdolne do chcenia i działania tak samo jak jednostka ludzka. Dla Toenniesa było oczywiste, iż postrzegane w ten sposób społeczeństwo jest traktowane przez ludzi jako źródło określonych zobowiązań. Konstytuująca społeczeństwo wola ulega jak gdyby urzeczowieniu i utrwaleniu, na skutek czego społeczeństwo nie jest bytem jedynie nominalnym; ma do pewnego stopnia własną egzystencję realną, gdyż tworzące je jednostki zatracają świadomość, że jest ono ostatecznie ich własnym wytworem. Pogląd ten Toennies nazwał realizmem pojęciowym.

DWA TYPY WIĘZI SPOŁECZNEJ

Toennies podjął próbę pogodzenia dwóch tradycyjnie przeciwstawnych punktów widzenia: nominalizmu i realizmu socjologicznego, „anatomizmu” i organicyzmu.

Toennies zwraca uwagę na dwoistą naturę człowieka: człowiek nie jest istotą ani wyłącznie racjonalną, ani też z gruntu niezdolną do racjonalnego myślenia i działania. Istnieją też dwa rodzaje woli: wola organiczna (Wesenwille), płynąca ostatecznie z nietkniętej przez refleksję ludzkiej psychiki, i wola arbitralna (Kürwille), którą poprzedza namysł i kalkulacja. W pierwszym wypadku myśl jest nierozerwalnie związana z życiem, uczuciem, całością ludzkiego doświadczenia, podczas gdy w drugim ulega usamodzielnieniu. Z każdym rodzajem woli wiąże się inny rodzaj działań: pierwszy powoduje działania spontaniczne i niewyrachowane, drugi natomiast takie, które podejmuje się ze względu na to, że uważa się je za najbardziej skuteczne jako droga do osiągnięcia jakiegoś wyznaczonego z góry celu. Oba rodzaje woli są przyczyną nawiązania i podtrzymania przez ludzi stosunków społecznych. W zależności od tego, który rodzaj woli dominuje mamy do czynienia ze wspólnotą (Gemeinschaft) lub stowarzyszeniem (Gesellschaft). Pierwsza łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej, w drugim w grę wchodzą wyrachowanie, umowa, wymiana wymiernych korzyści, na jakie się liczy, wstępując w stosunki z innymi ludźmi. Wspólnota łączy ludzi jako pełne osobowości, ogarniając wszystkie dziedziny ich życia, stowarzyszenie natomiast łączy jednostki występujące w określonych rolach społecznych i dotyczy tylko jakiejś jednej strony ich osobowości. We wspólnocie głównym czynnikiem kontroli społecznej są zwyczaj i tradycja, w stowarzyszeniu - opinia publiczna i sformalizowane prawo. Podstawą wspólnoty jest własność zbiorowa, podczas gdy stowarzyszeniem rządzą pieniądz, własność prywatna itd. Wspólnota to tradycyjna wieś, stowarzyszenie - nowoczesne miasto.

„Socjologiczny impresjonizm” Simmla (1858 - 1918)

„Rzeczywistość jest nieskończenie zmienna i kalejdoskopowa, i nieuchwytna inaczej jak we fragmentach. W rozsypce jest zarówno współczesne społeczeństwo, jak i osobowość jednostki”.

Idea socjologii

Socjologia była dla Simmla tylko jednym z wielu możliwych podejść do rzeczywistości.

Dwa podejścia do społeczeństwa:

1. zespół uspołecznionych jednostek, materiał ukształtowany jako społeczeństwo przez całość rzeczywistości historycznej

2. suma form stosunków pomiędzy jednostkami, dzięki którym one przekształcane w społeczeństwo w pierwszym znaczeniu słowa.

Wg Simmla socjologia nie musi i nie może zajmować się „społeczeństwem” w pierwszym znaczeniu, jak zwykła to robić do tej pory: jej właściwym przedmiotem jest społeczeństwo w znaczeniu drugim - nie Gesellschaft, lecz Vergesellschaftung (zespół, asocjacja), nie swoista „substancja”, lecz nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami. Pojęcie interakcji u Simmla staje się pojęciem centralnym. To ona jest ważna, a nie jej utrwalone i „zobiektywizowane” rezultaty fascynujące socjologów do tej pory.

Pojęcie formy społecznej

Socjologia wg Simmla nie miała być opisem zaobserwowanych zjawisk. Przedmiotem jej zainteresowania powinny być nie fakty społeczne jako takie, lecz tylko pewna ich strona, którą Simmel nazywa „formą” - sposoby odnoszenia się jednostek względem siebie.

Socjologia formalna a psychologizm

Simmel pisał, że uspołecznienie jest zjawiskiem psychologicznym (a socjologia miała badać właśnie formy uspołecznienia). Uważał zjawiska psychiczne za konieczny, ale niewystarczający warunek zachodzenia zjawisk społecznych (w socjologii chodzi przede wszystkim o reakcje międzyludzkie, a nie o człowieka samego w sobie).”Jeżeli społeczeństwo ma stanowić autonomiczny przedmiot samodzielnej nauki, jest to możliwe jedynie z tego powodu, że z sumy tworzących go elementów indywidualnych wyłania się coś nowego. W przeciwnym razie wszelkie problemy nauki społecznej byłyby problemami psychologii indywidualnej. Pojęcia psychologii indywidualnej są dla socjologii ważne, ale nie może ona się na nich zatrzymać”.

Interakcjonizm Simmla

Simmel był skłonny widzieć społeczeństwo tam, gdzie pewna liczba istot ludzkich zaczyna wzajemnie oddziaływać na siebie, tworząc chwilową bądź trwałą jedność. W punkcie wyjściowym swej koncepcji umieszcza interakcję. Wszelkie zjawiska społeczne (na przykład język czy też normy regulujące stosunki wzajemne członków społeczeństwa) są wobec niej wtórne, stanowią nie istotę, lecz tylko atrybuty uspołecznienia. Interakcja jest nie do pomyślenia bez wzajemności, toteż większość stosunków między ludźmi może uchodzić za wymianę. Jest ona zarazem najczystszym i najdalej rozwiniętym rodzajem wzajemnego oddziaływania. Każde wzajemne działanie należy rozpatrywać jako wymianę. (Nauczyciel zwracający się do uczniów, czy dziennikarz mówiący na forum - kierujące działanie zwrotne pozornie biernej masy).

Jednostka interesuje socjologię ze względu na cechy, które są ważne w kontekście jej życia społecznego.

„Socjologizm” Simmla

Namysł nad stanem i tendencjami rozwojowymi społeczeństw zachodnioeuropejskich doprowadził Simmla do tezy o „hipertrofii (hipertrofia powiększenie się czegokolwiek do nadmiernych rozmiarów; przerost) kultury obiektywnej” w świecie nowoczesnym oraz do przekonania, iż: „najbardziej istotne zagadnienia współczesnego życia wynikają z pragnienia jednostki, aby zachować niezależność i odrębność własnej egzystencji w obliczu przemożnego naporu społeczeństwa, dziedzictwa historycznego, zewnętrznej kultury i techniki życia”.

Socjologia rozumiejąca Maxa Webera (1864 - 1920)

Źródła: Comte, Weber określał siebie jako wychowanka „szkoły historycznej” i podkreślał, że zależy mu na poznaniu zjawisk społecznych w ich historycznej swoistości. Nauki historyczne były dla niego naukami historycznymi. Kolejnym źródłem był neokantyzm (w wydaniu Rickerta, któremu zawdzięczał przekonanie, że badacz nie obcuje z rzeczywistością jako taką, tylko z rzeczywistością zorganizowaną przez jego aparat pojęciowy). Trzecim źródłem myśli Webera był marksizm.

Chaos świata i początek wiedzy

Punktem wyjścia socjologii Maxa Webera była wizja świata społecznego jako chaosu. Historia nie ma żadnego immanentnego sensu: jest terenem starcia ludzi i grup ludzkich obdarzonych wolą pokonania wszelkiego oporu i osiągnięcia swoich partykularnych celów.

Pytanie: w jaki sposób nauka, należąc do nieuchronnie podzielonego świata (obiektywność i stronniczość, uniwersalizm nauki i partykularyzm życia), jest w stanie pozostać jednością i unikać właściwych mu konfliktów?

Odpowiedzią jest sąd wartościujący (Werturteil) i odniesienie do wartości (Wertbeziehung). Pierwszego nauka społeczna (tak samo jak wszelka inna nauka) musi bezwzględnie się wystrzegać, ale bez drugiego jest niemożliwa, gdyż tylko wartości konstytuują badaną przez nas kulturę.

Żadne fakty społeczne nie są ważne same przez się, lecz tylko przez swój związek z naszymi wartościami. Dlatego we wstępnej fazie postępowania badawczego postawa uczonego nie różni się w istocie od postawy innych ludzi. Z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem uczony przestaje istnieć dla świata: wolno mu kierować się tylko normą obiektywności naukowej. Musi on zająć wobec przedmiotu swych badań stanowisko analogiczne do stanowiska uczonego-przyrodnika, który nie wartościuje, nie ocenia, nie postuluje. Nauka pyta jakie cele sobie ludzie stawiają, jakie są adekwatne środki ich osiągnięcia, a także szanse na nie, jakie mogą być koszty i skutki uboczne realizacji takiego czy innego programu itd. Nauka pomaga też ludziom uzyskać świadomość tego, co robią, do czego dążą, ale w żadnym razie nie poucza ich, co powinni robić i jakie powinny być ich cele.

Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają, pozostając wolne od wszelkiej stronniczości poza tą, która polega na zorientowanym na określone wartości wyborze przedmiotu badań. Po dokonaniu tego wyboru uczony jest zobowiązany liczyć się wyłącznie z faktami oraz regułami określającymi poprawność rozumowania i postępowania badawczego. Pod tym względem nie powinno być różnicy między badaczem kultury a badaczem przyrody.

Typy idealne

Najważniejszym narzędziem realizacji celów poznawczych nauk społecznych uczynił Weber typy idealne.

Pojęcie typu idealnego nie ma charakteru cennego i nie ma nic wspólnego z jakąkolwiek inną „doskonałością” oprócz logicznej. „Idealny” to w tym wypadku po prostu tyle co „nierealny” czy też „jedynie pomyślany”. Typu idealnego nie odkrywa się w empirycznej rzeczywistości, typ idealny się tworzy, ażeby tę rzeczywistość badać i rozumieć, nie oczekując wszakże, iż będzie z nim kiedykolwiek całkowicie zgodna. Typ idealny pokazuje, jaka rzeczywistość mogłaby być, ale jaka nie jest.

„Utopia” - w odróżnieniu od przyrodniczego prawa - niczego definitywnie nie ustala. Występuje przemijalność wszystkich konstrukcji typów idealnych, ale i zarazem nieuchronność tworzenia ciągle nowych. Jest tak dlatego, że w naukach o ludzkiej kulturze tworzenie pojęć zależy od sposobu postawienia problemów, zaś te ostatnie zmieniają się wraz z treścią kultury. Typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość” bądź „fałszywość”.

Rozumienie działań ludzkich

Działanie znaczące - przeciwstawiane zachowaniu się jedynie odruchowemu. Socjologia zaś - nauka, która dzięki interpretacji dąży do zrozumienia działania społecznego.

Weber był wrogiem socjologii, w której Kollektivbegriffe harum spuken tzn. w której w celu wyjaśnienia faktów społecznych przywołuje się nieustannie jakieś byty zbiorowe w rodzaju społeczeństwa, klasy czy, dajmy na to charakteru narodowego.

Wszystkie socjologiczne wyjaśnienia pozostają wyjaśnieniami tak długo, jak długo nie potrafimy powiedzieć, dlaczego jednostki działają tak jak działają. To one tworzą wszelkie „ciała” zbiorowe, to one są „atomami” świata społecznego.

„Takie pojęcia jak państwo, spółdzielnia, feudalizm itp. oznaczają dla socjologii ogólnie mówiąc kategorie określonych rodzajów ludzkiego zachowania, a zatem mają one za zadanie zredukowanie ich do działania <<zrozumiałego>>, a to z kolei znaczy: wyłącznie do działania pojedynczego człowieka, który bierze w nim udział”.

„Gdy socjologia mówi o państwie, narodzi, spółce akcyjnej, rodzinie, korpusie lub podobnych tworach, to ma na myśli jedynie przebieg faktycznego działania społecznego jednostek, gdyż tylko one są dla nas dającymi się zrozumieć podmiotami sensownie zorientowanych działań”.

Dwa rodzaje rozumienia: rozumienie bezpośrednie (actuelles Vestehen) i rozumienie wyjaśniające (erklärendes Verstehen). Przy pierwszym mamy do czynienia z sytuacjami, w których jesteśmy w stanie pojąc znaczenie działań innych ludzi na mocy swego rodzaju oczywistości: po prostu obserwując czyjeś działanie wiemy, co ono znaczy, bez podejmowania żadnych skomplikowanych operacji intelektualnych. W taki sposób rozumujemy mimikę ludzką, konwencjonalne gesty, operacje matematyczne itd. Rozumieniem bezpośrednim posługuje się każdy człowiek.

Rozumienie wyjaśniające miało być wyższym szczeblem poznania działań ludzkich, umożliwiającym odpowiedź nie tylko na pytanie co?, lecz również na pytanie dlaczego? Miało pozwolić na poznanie nie tylko znaczenia ludzkiego działania, lecz również jego przyczyn, czyli motywów.

W metodologii Webera istnieje zasada, zgodnie z którą interpretator musi przynajmniej na początku założyć, że działania i wiedzenia, które stara się zrozumieć, są racjonalne w pewnym znaczeniu tego terminu. Dopiero wówczas, gdy to założenie okazuje się nietrafne, należy uciekać się do wyjaśnień innego rodzaju, a więc odwołujących się do emocji lub tradycji.

Chodziło o wybór strategii badania świata społecznego, której punktem wyjścia byłby typ idealny postępowania doskonale racjonalnego, w stosunku do którego empirycznie dane działania ludzkie są większymi lub mniejszymi odchyleniami. Chodziło o znalezienie układu odniesienia dla badania wszelkich działań ludzkich, które zdaniem Webera mogą stać się zrozumiałe tylko przez porównanie z działaniami racjonalnymi.

„Konstrukt ściśle celowo racjonalnego działania służy w socjologii, za sprawą swej oczywistej zrozumiałości i swej - zyskanej dzięki racjonalności - jednoznaczności, jako tym (typ idealny), pozwalający zrozumieć realne, ukształtowane przez wszelkiego rodzaju czynniki irracjonalne (afekty, błędy) działanie jako odchylenie od tego przebiegu, jaki cechowałby zachowanie czysto racjonalne”.

Im bardziej racjonalne jest działanie, tym bardziej jest przewidywalne, tj. określona przyczyna pociąga za sobą określony skutek. Człowiek jest wolny, co znaczy, że może świadomie wybierać cele i środki do ich osiągnięcia. Na tym właśnie polega działanie racjonalne w odróżnieniu od innych rodzajów działania.

”Socjologia formalna” Maxa Webera

Tendencji formalistycznej sprzyjał wyznawany przez niego ideał naukowej ścisłości, nakazujący dążyć do wyzwolenia nauk spod presji języka potocznego i tworzyć pojęcia teoretyczne o najszerszym zastosowaniu.

Działanie społeczne jako takie zachowanie się jednostki, które w swojej genezie i swoim przebiegu jest zorientowane na przeszłe, obecne lub spodziewane zachowanie się innych jednostek. Niezbędne jest minimum świadomości, dzięki któremu zachowanie się zostaje wyposażone w `subiektywne znaczenie'.

Weber wyróżnił cztery rodzaje działań społecznych, biorąc pod uwagę stopień oddalenia od linii granicznej oddzielającej ogół działań społecznych w powyższym znaczeniu od „czynności czysto odruchowych”. Najbliżej tej granicy znajdują się działania tradycjonalne (traditional) i afektywne (affectuell), najdalej - działania racjonalne, które zostały według tej samej zasady podzielone na celowo racjonalne (zwerckrational) i wartościoworacjonalne (wertrational) czy też aksjologicznoracjonalne.

Działania społeczne są jednokierunkowe, aczkolwiek zawsze zorientowane na innych ludzi, nie zawierają w sobie żadnej konieczności, lecz tylko prawdopodobieństwo, wywołania odpowiedzi z ich strony. Wtedy, gdy odpowiedź ma miejsce, zapoczątkowując dłuższy lub krótszy szereg oddziaływań wzajemnych dwóch lub więcej jednostek, powstaje stosunek społeczny o takim lub innym charakterze.

Socjologia historyczna

Weber wystrzegał się budowania uniwersalnych schematów rozwoju społecznego. Poszukiwał co najwyżej ogólnej tendencji przemian społecznych uchylając pytanie o niewzruszone prawa historyczne. Z każdej sytuacji historycznej istnieje wiele możliwych wyjść i nigdy nie jest z góry przesądzone, które z nich zostanie wybrane.

Schemat zmiany u Webera jest bezkierunkowy. Ponieważ siły twórcze ulegają z czasem wyczerpaniu, zmiana ma charakter falowy. Nie ma konieczności dziejowej, ale są fakty, które pozwalają stwierdzić, jakie zmiany zachodzą.

W stworzonej przez Webera koncepcji chodziło nade wszystko o psychospołeczne warunki powstania nowoczesnego społeczeństwa zorganizowanego na zasadzie racjonalności. Bardzo bliskie typu idealnego działania racjonalnego okazuje się tylko kapitalistyczne przedsiębiorstwo.

Weber szukał za pomocą badań porównawczych wyjaśnienia charakteru nowoczesnej cywilizacji zachodniej poprzez wskazanie, jacy ludzi SA jej twórcami.

Biurokracja u Webera to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami bezosobowych zasad.

Klasa, stan i partia

Pojęcie klasy odnosi się do sytuacji ekonomicznej jednostek. Weber wprowadza pojęcie klas posiadania (Besitzklassen), o którym wyodrębnieniu decyduje „naga własność”, ale w nowoczesnym społeczeństwie klasy te tracą swe kluczowe kiedyś znaczenie na rzecz klas zarobkowych (Erwerbklassen). O sytuacji klasowej jednostki decyduje zatem nie stan posiadania, ale szanse, jakie ma na rynku, sprzedając swe talenty i kwalifikacje. Weber odrzuca Marksowską koncepcję obiektywnego interesu klasowego, wykluczając tym samym hipotezę o przekształcaniu się „klasy w sobie” w „klasę dla siebie”. Według niego nie ma podstaw do traktowania klas społecznych jako rzeczywistych lub potencjalnych podmiotów działania zbiorowego; pojęcie klasy jest pojęciem klasyfikacji, a nie określeniem realnych bytów społecznych, których antagonizm wpływa na dynamikę społeczeństwa.

Stan odnosi się do zróżnicowania społeczeństwa pod względem konsumpcji, gustów, stylu życia i posiadanego prestiżu, partia do zróżnicowania pod względem udziału we władzy politycznej i wpływu na polityczne działania innych obywateli. Wg Webera podziały te nie pokrywają się z reguły na podziały na klasy.

Struktura społeczna z punktu widzenia Webera ma trzy względnie niezależne wymiary: ekonomiczny, kulturowy i polityczny. Nie istnieje między nimi odpowiedniość.

Socjologia fenomenologiczna

Twórcą (inspiratorem) s. f. jest Edmund Husserl (1859 - 1938), gdyż stworzona przez niego filozofia fenomenologiczna miała istotne implikacje socjologiczne. Socjologia fenomenologiczna powstała zaś w wyniku modyfikacji Husserlowskiej filozofii przez uczniów i kontynuatorów, a zwłaszcza przez Alfreda Schütza (1899 - 1959).

Atrakcyjność fenomenologii dla socjologów

Wpływ Husserla na s. f. był dwojaki. Z jednej strony, jego pisma były trudnym do zignorowania źródłem argumentów przeciwko pozytywistycznej wizji świata i metody naukowej, albowiem tak czy inaczej płynął z nich wniosek zawarty w tytule jednej z fenomenologicznych publikacji: Fakty społeczne nie są rzeczami. W socjologii nie idzie o taki świat, jaki rzeczywiście jest, lecz o świat, który obowiązuje dla danych osób, o świat im się zjawiający, z takimi cechami, z jakimi im się zjawia.

Husserl: „Nauki humanistyczne są naukami o ludzkiej subiektywności w jej świadomościowym odniesieniu do świata”.

Dwie socjologie fenomenologiczne

Pierwsza socjologia fenomenologiczna polegała głównie na korzystaniu z Husserlowskiej analizy ejdetycznej, czyli z osiągnięć jego wczesnej filozofii, podczas gdy druga wyrosła z idei świata przeżywanego.

Wydaje się, iż fenomenologia Husserla podsunęła myśl swego rodzaju ucieleśnienia pojęć stworzonych przez socjologię formalną, dostarczając jednocześnie pomysłu na uczynienie socjologii dyscypliną teoretyczną.

Możliwości poznawcze człowieka wynikają nie tyle, a nawet nie przede wszystkim, ze zdolności naukowego obserwowania zjawisk, ile stąd, że dana mu jest także zdolność docierania do ich istoty, niezależnie od wszelkich procedur empirycznych, zdolność intuicji ejdetycznej.

Drogą takiej filozoficznej analizy można dojść do nieporównanie lepszego zrozumienia zjawisk społecznych niż to, które zapewnia „pozytywistyczna” obserwacja faktów. Nie znaczy to oczywiście, że socjologowie ci odmawiali tej obserwacji wszelkiej wartości; uważali wszakże nie bez racji, iż nie jest ona wystarczającą podstawą dla godnej tego miana teorii społeczeństwa, albowiem droga do niej nie prowadzi przez empirię.

Rzeczywistość społeczna ma nade wszystko charakter duchowy. Właśnie świadomość jest tym, co społeczeństwo ludzkie konstytuuje czy też współkonstytuuje.

Dlatego na przykład analizy wspólnoty były, w gruncie rzeczy, analizami form świadomości pojawiających się na skali od Ich-Bewusstsein do Wir-Bewusstsein.

Schütz jako twórca drugiej socjologii fenomenologicznej

Dwa źródła: filozofia Husserla, socjologia Webera.

Dla Schuetza znaczenia są punktem wyjścia wszelkich badań społecznych, ponieważ w odróżnieniu od przyrodnika badacz świata społecznego ma do czynienia nie z rzeczami, lecz ze znaczeniami. Znaczenia te nie są czymś dodanym do rzeczywistości społecznej, co można byłoby od niej jakoś oddzielić, ale to one właśnie czynią ją tym, czym jest.

”Fakty, dane i zdarzenia, z którymi ma do czynienia naukowiec przyrodnik, są po prostu faktami, danymi i zdarzeniami w jego polu obserwacji, ale to pole nie <<znaczy>> nic dla cząsteczek, atomów i elektronów w nich zawartych. Fakty, zdarzenia i dane badacza społecznego mają zupełnie inną strukturę. Jego pole obserwacji, świat społeczny nie jest z istoty swej nieustrukturalizowany. Dla ludzi żyjących, myślących i działających w nim ma on określony sens i strukturę istotności. To oni dokonali już preselekcji i reinterpretacji tego świata posługując się zespołem potocznych konstruktów odnoszących się do rzeczywistości świata codziennego. To te właśnie myślowe obiekty determinują ich zachowania, definiują cel ich działań i środki, którymi rozporządzają, by je osiągnąć. Krótko mówiąc, to one pomagają im określić swoje miejsce w przyrodniczym i społeczno-kulturowych środowisku i poznać je. Obiekty myślowe konstruowane przez badaczy społecznych odnoszą się do myślowych obiektów, tworzonych przez potoczne myślenie ludzi, przeżywających swe codzienne życie wśród bliźnich, i na nich są oparte. Dlatego konstrukty używane przez badacza można nazwać konstruktami drugiego stopnia, to znaczy konstruktami konstruktów tworzonych na społecznej scenie przez aktorów, których zachowanie badacz obserwuje i stara się wyjaśnić zgodnie z regułami proceduralnymi swej nauki”.

Można powiedzieć, że socjologia fenomenologiczna dokonała swego rodzaju nobilitacji potocznego myślenia, widząc w nim nie tylko podstawowy składnik rzeczywistości społecznej, ale i źródło wszelkiego sensu i wszelkiej wiedzy o niej. Dla Schuetza kluczowe znaczenia miała koncepcja świata przeżywanego jako przed- i pozanaukowego układu odniesienia wszelkiego myślenia.

Przedmiotem badań społecznych jest i musi być nade wszystko świat życia codziennego, z którego wyłania się przed jakąkolwiek nauką określony ład stosunków międzyludzkich. Socjologowie nie zdziałają niczego rzeczywiście ważnego tak długo, jak długo nie staną się badaczami tego świata (Lebenswelt). Chodziło w istocie nade wszystko o badanie myślenia potocznego. Rzeczywistość społeczna bynajmniej nie jest chaosem, któremu dopiero refleksja teoretyczna nadaje sens i strukturę. Posiada wewnętrzny porządek wprowadzony przez zwykłych ludzi, którzy nie mogliby żyć razem bez rozumienia się i wspólnoty wartości. Ma też swoją racjonalność, aczkolwiek różną od tej, do której zwykła odwoływać się nauka, odrywając się przez to od swoich korzeni.

Schütz przyjmuje tzw. postulat adekwatności, według którego terminy, jakimi posługuje się badacz, powinny pozostać w możliwie bliskim związku z terminami, w jakich swą sytuację zwykli opisywać uczestnicy badanego przez niego świata społecznego.

Starał się także zbliżyć punkt widzenia badacza do punktu widzenia badanych, zrywając z postawą, którą Gouldner nazwał „dualizmem metodologicznym”, a polegającą na tym, ze sukces poznawczy socjologii uzależnia się od przeprowadzenia możliwie wyraźnej linii demarkacyjnej między podmiotem a przedmiotem poznania oraz zajęcia przez socjologa pozycji zewnętrznego obserwatora.

Formułując postulując adekwatności, Schuetz rozbudował program naukowy, który nie miał nic wspólnego z apologią zdrowego rozsądku. Inaczej zresztą być nie mogło, albowiem zdrowy rozsądek miął w jego oczach te same wady, które wytykał obiektywistycznej nauce społecznej - brał świat za dany i nieproblematyczny. Ponadto świat zdrowego rozsądku jest światem wartościowań i namiętności, podczas gdy Schuetz chciał być bezstronnym i beznamiętnym obserwatorem.

Krytykując uczonego, który świat społeczny obserwuje z zewnątrz, postulował zarazem zdobycie się na poznawczy dystans w stosunku do tego świata. Chodzi nie o utożsamienie się z nim, lecz o tworzenie konstrukcji teoretycznych w taki sposób, aby nie tylko były one wewnętrznie spójne, ale i dawały się pogodzić - jak pisał - „ze wszystkimi pierwotnymi doświadczeniami świata życia codziennego, które obserwator zdobył w obrębie nastawienia naturalnego, zanim przeskoczył na teren teorii”.

Tezy Schuetza:

• Socjologia rozumiejąca potrzebuje fundamentu filozoficznego, którego jej twórcy wbrew pozorom nie położyli

• Odkrycie dla socjologii problematyki myślenia potocznego

• Wykazanie, iż zwrot w stronę badania świadomości i subiektywnego znaczenia nie musi i nie powinien oznaczać nawrotu do psychologizmu, lecz może i powinien być związany z tworzeniem nowej teorii świadomości, która zaczyna wprawdzie od ludzkiego ja, ale zmierza do opisania sfery intersubiektywności

• Próba przezwyciężenia zakorzenionej w socjologii opozycji podmiotu i przedmiotu badania społecznego

Pozytywy socjologii Schuetza:

1. Proponowała stanowisko rzeczywiście radykalne, wymagające wyciągnięcia wszystkich możliwych wniosków z projektu socjologii rozumiejącej i przebudowy socjologii od podstaw;

2. Stanowiła zachętę nie tylko do takich czy innych zmian teoretycznych i warsztatowych, ale i do przemyślenia pozycji socjologa w świecie społecznym;

3. Była ostrzeżeniem przed wchodzeniem socjologii w rejony teoretycznych abstrakcji i wskaźników, w którym zapomina się o ludziach zamieszkujących świat społeczny;

4. Kierowała uwagę na problemy zlekceważone przez wcześniejszą socjologię, przede wszystkim na problem myślenia potocznego.

---