Symbole i obrazy 25

literackiego pierwowzoru. Zależność pośredniowiecznej ikonografii od li­teratury wzrastała z czasem i w XVII wieku wierność sformułowań ma­larskich wobec literackiego tekstu stała się jednym z najwyżej cenionych walorów w dziełach sztuk plastycznych.

Nie bez znaczenia dla ikonografii było dokonane w okresie Renesansu ponowne związanie literackiej i obrazowej tradycji kultury starożytnej, osiągnięte około 1500 r.⁴². W Średniowieczu literacka tradycja starożytnych tematów oddzieliła się od znajomości plastycznych motywów antycznych, a łącząca je niegdyś naturalna więź została zapomniana. Starożytne tematy czerpane z literackich źródeł (Owidiusz, Wergiliusz) przedstawiano nieraz, ale przyodziewano je w formy stylowe własnej epoki. Z drugiej strony za­adaptowane starożytne motywy artystyczne, na przykład rzut fałd, typy fizjonomiczne, gesty, układy kompozycyjne itd. stosowano do wyobrażania tematyki chrześcijańskiej — jak np. w zachodnich portalach katedry w Reims czy w ambonach Nicola i Giovanniego Pisano. Dopiero w dzie­łach dojrzałego Odrodzenia, w twórczości Rafaela, Tycjana, Michała Anio­ła, Correggia, dokonało się ponowne zjednoczenie antycznych form i te­matów, a sugestywność wizji Antyku stała się tak doskonała, iż niekiedy wręcz myląca: dzieła renesansowe zaczęto mylnie brać za starożytne.

W sferze ikonograficznej pojawiło się inne jeszcze zjawisko, które Panofsky określił terminem pseudomorphosis: „Pewne postacie w sztuce Renesansu, choć zachowały klasyczny wygląd, zyskały takie znaczenie, jakiego ich klasyczne prototypy nie posiadały, choć zapowiedzi takiego znaczenia można w starożytnej literaturze wykryć. Dzięki swej średnio­wiecznej przeszłości sztuka renesansowa umiała nieraz przełożyć na obraz; to, co twórcy antyczni musieli uznać za nie nadające się do wizualnego przekazu"⁴³.

Na północy Włoch obok pojęcia istorii pojawiło się pojęcie poesia, co również, i jeszcze wyraźniej, wskazuje na zależność od poezji. Zależność tę pojmowano jednak wówczas jako związek z poezją liryczną, a nie epic­ką. W ten sposób nazywano mitologiczne obrazy Tycjana ^u. Akcentowano bardziej poetycki nastrój niż doniosłą ludzką akcję. Ceniono wyżej tonację liryczną niż heroiczną. Tradycyjne w Padwie i Wenecji zainteresowania archeologiczne, ujawniające się w sztuce Mantegni, moderował elegijny nastrój poetycki, dominujący w próbach rekonstrukcji świata antycznego (Hypnerotomachia Poliphili Francesco Colonny, 1499). Obrazy Giorgiona,

⁴² E. Panofsky i F. Saxl, Classical Mythology in Medieval Art, „Metropolitan
Museum Studies", IV, 1932-33, s. 228-280; — E. Panofsky, Studies in Iconology,
New York 1939; — tenże, Renaissance and Renascences in Western Art, Stockholm
1960.

⁴³ E. Panofsky, Studies, s. 70 n.

^u H. Keller, Tizians Poesie fur Konig Philip U. von Spanien, Wiesbaden 1969.

---