SŁOWNICZEK

terminów filozoficznych użytych w tekście

aborcja — sztuczne przerywanie ciąży — etycznie złe. Spornym jest natomiast to, czy owa negatywna ocena moralna powinna znaleźć adekwatny wyraz w prawie karnym w postaci bezwzględnego zakazu aborcji czy też prawo może dopuszczać w tym względzie jakieś wyjątki i ewentualnie — jakie

aksjologia (gr. aksios — godny, cenny; logos — pojęcie, logika) — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach. Zajmuje się analizą natury wartości (tego, co cenne, dobra), a więc następującymi problemami: 1) analizą pojęcia wartości, jego odmianami (dobro, piękno, prawda, świętość), rodzajami (dobro, zło) i hierarchią wartości; 2) ustalaniem sposobów poznania wartości; 3) ustalaniem stosunku człowieka do rozpoznanych wartości. Działy te nazywa się odpowiednio: logika i ontologia wartości, epi­stemologia wartości i antropologia wartości

aksjomat (gr. aksioma — punkt wyjścia) — twierdzenie bezspornie prawdziwe, pewniki przyjęte w teorii za punkt wyjścia dowodzenia innych twierdzeń

alienacja (łac. alienus — obcy, przynależny do kogoś innego) — stan psychiczny, w którym człowiek odczuwa zaspokojenie pewnych swych potrzeb jako coś wymuszonego na nim przez siły zewnętrzne, mu obce i wrogie

altruizm (łac. altar — drugi, inny) — postawa bezinteresownej troski o dobro innych ludzi. Przeciwieństwem altruizmu jest egoizm

antropologia (gr. antropos — człowiek, logos — nauka) — zespół ogólnych nauk o człowieku, który rozpada się na antropologię fizyczną (opis biologicz­nych osobliwości ras ludzkich), antropologię kulturową (opis instytucji i obyczajów ludów pierwotnych i egzotycznych) oraz antropologię filozoficzną (opis natury ludzkiej)

antropologia filozoficzna — cześć metafizyki zajmująca się opisem natury ludzkiej, tj. ustalaniem ogółu skłonności i dążeń leżących u podstaw stałych i wspólnych ludziom zachowań, a w szczególności ustalaniem cech różniących i wyróżniających człowieka ze świata istot żywych

asceza (gr. askesis — ćwiczenie, wyrzeczenie się) — dobrowolne i metodyczne ograniczanie własnych pragnień życiowych; wstrzemięźliwy, surowy tryb życia zmierzający do doskonalenia władz duchowych człowieka, a przede wszystkim zmiany kierunku woli od wartości użytkowych ku wartościom transcendentnym

aatonomia (gr. autos — sam, nomos — prawo) — koncepcje aksjologiczne i etyczne uznające, że człowiek jako istota rozumna i wolna jest zdolny rozpoznać lub ustanawiać wartości i normy, całkowicie niezależne od jakkolwiek pojętej użyteczności dla życia jednostkowego czy zbiorowego

dekalog — (deka — dziesięć, logos — słowa) — 10 podstawnych norm etyki judaistycznej i chrześcijańskiej ujętych w formie przykazań bożych

dobro — w znaczeniu ogólnym — wartość oceniana dodatnio, stanowiąca przedmiot i cel ludzkich dążeń i pragnień, lub wszystko to czemu wartość taka jest przypisywana: przeciwieństwo zła

dobro moralne — podstawowe pojęcie etyki, oznaczające wszystko to, co realizuje przyjęty ideał moralności lub stanowi najwyższy cel moralnego postępowania (za d. najwyższe uważano np. przyjemność, szczęście, cnotę, doskonałość)

dobrobyt — stan pełnego zaspokojenia potrzeb życiowych (naturalnych) człowieka na poziomie jego pragnień

doskonałość — najwyższy stopień cech dodatnich, brak wad, bycie doskonałym, idealnym; wzorowość, świetność

duch — pierwiastek osobowy istniejący niezależnie od czasu i nie dający się zlokalizować w przestrzeni, ale przejawiający się w oddziaływaniach na rzeczywistość realną. W człowieku takim pierwiastkiem są dążenia do realizacji celów transcendentnych jak np. dążenie do poznania niemate­rialnych przedmiotów i realizacji pozażyciowych celów

dyktatora proletariatu — eufemizm (= wyrażenie ukrywające rzeczywisty sens) stosowany przez partie komunistyczne na oznaczenie swej własnej dyktatury nad całokształtem życia społecznego. Dyktatura proletariatu nie jest bowiem tym samym co dyktatura partii komunistycznej

egocentryzm (łac. ego — ja, centrum — środek) — postawa, sposób myślenia, polegające na traktowaniu siebie jako ośrodka wszystkiego i ujmowaniu rzeczywistości z punktu widzenia własnej osoby i własnych przeżyć oraz na absolutyzowaniu własnego stanowiska wobec otoczenia

egoizm — (łac. ego — ja) — postawa życiowa zabiegania wyłącznie lub przede wszystkim o własne dobro i interesy oraz przekładanie ich nad dobro i interes drugich

egzemptifikacja — wyjaśnianie czegoś metodą przykładową; udokumentowanie

egzystencjalizm — współczesny kierunek filozoficzny, występujący również w lite raturze pięknej wg którego właściwym przedmiotem badań i punktem wyjścia analizy filozoficznej jest indywidualne życie człowieka, które może przebiegać w sposób banalny lub autentyczny; egzystując banalnie człowiek żyje zgodnie ze społeczno-historycznymi regułami postępowania mając poczucie swojskości świata i sensowności własnego istnienia; zdarzające się w życiu sytuacje trudnych wyborów moralnych uświada­miają mu jednak, że reguły te są nieprzydatne w podjęciu ważkich decyzji życiowych, a świat jest obojętny wobec jednostkowych dylematów egzystencjalnych; w istocie człowiek w swych wyborach aksjologicznych jest całkowicie wolny i może ze swym życiem zrobić co chce; żyjąc autentycznie człowiek akceptuje tę swą wolność i wybierając tworzy wszelkie wartości i nadaje sens swemu istnieniu ponosząc pełną i wyłączną odpowiedzialność za siebie i świat, w którym żyje

epiknreizm — stworzona przez Epikura filozofia życia szczęśliwego, jako toż­samego z życiem moralnym; wg epikureizmu dobrem najwyższym jest przyjemność, prowadząca do najwyższego celu dążeń ludzkich — szczęś­cia; warunkiem wystarczającym do osiągnięcia szczęścia jest brak cier­pień, tj. stan tzw. atarakcji

eufemizm — słowo lub zwrot stosowane w intencji złagodzenia słów lub zwrotów uznanych za drastyczne, wulgarne lub nieprzyzwoite (np. mijać się z prawdą zamiast łgać, dyktatura proletariatu zamiast dyktatura partii komunistycznej)

eutanazja — (gr. euthanasia — dobra śmierć) — bezbolesna śmierć spowodowana na życzenie nieuleczalnie chorego lub pod wpływem współczucia dla niego przez drugą osobę. W polskim prawie karnym uznana za przestępst­wo

ewolucjonizm — 1) pogląd filozoficzny i naukowy wg którego struktura rzeczywis­tości i jej stan teraźniejszy mogą być wyjaśnione tylko jako rezultat rozwoju (ewolucji), któremu podlegają przedmioty i zjawiska; 2) Kieru­nek w filozofii i naukach społecz. inspirowany przez biologiczną teorię ewolucji (Ch. Darwin) i system filozoficzny H. Spencera, przyjmujący jako główne założenie koncepcję zmienności i postępowego rozwoju całej rzeczywistości; rozwój ten ma charakter ewolucyjny, tj. ciągły, stopniowy i jednokierunkowy, dotyczy zarówno całej ludzkości, jak też poszczegól­nych społeczeństw, instytucji społecznych i dziedzin kultury, a więc także etyki

fałsz — jedna z dwu wartości poznawczych w logice dwuwartościowej; błędność, nieprawdziwość zdania (twierdzenia, hipotezy), jego niezgodność z rze­czywistością; przeciwieństwo prawdy

fenomenologia — kierunek filozoficzny, zainicjowany przez E. Husslera i M. Schelera twierdzący, że wartości moralne istnieją obiektywnie w sposób hierarchicznie uporządkowany, choć urzeczywistniają się w przemijają­cych rzeczach wartościowych (= dobrach)

filozofia człowieka — opis życia ludzkiego jako ciągu sytuacji (zdarzeń), które są reakcją na przytrafiające się człowiekowi okoliczności zewnętrzne (los) i na własne czyny. W przeciwieństwie do antropologii filozoficznej ujmującej człowieka statystycznie filozofia człowieka opisuje dynamiczny wymiar ludzkiej egzystencji

hedonizm — doktryna etyczna, wg której przyjemność (rozkosz) jest jedynym lub najwyższym dobrem, celem i głównym motywem ludzkiego postępowa­nia; również postawa życiowa, wyrażająca się w dążeniu do umiejętnego wykorzystywania przyjemności; koncepcja Benthama i Milla doprowa­dziły do przekształcenia hedonizmu w utylitaryzm. W wielu sformułowaniach hedonizm jest ściśle związany z eudajmoni-z m e m i często określenie danego poglądu mianem "hedonizm" lub "eudajmonizm" wiąże się z ujemnym lub dodatnim ładunkiem uczucio­wym, łączącym się z tymi terminami

henneneutyka — dyscyplina filozoficzna zajmująca się kytycznym badaniem objaśnianiem i wewnętrzną interpretacją źródeł pisanych w celu ustalenia ich prawidłowego sensu; w XIX wieku stała się wzorem szeroko rozumianej sztuki interpretacji stosowanej we wszystkich naukach huma­nistycznej. Od końca lat 50 naszego wieku metodę hermeneutyczną rozciągnięto na wszelkie wytwory kultury, a nawet na cały świat traktując go jako swoisty "tekst", w którym szuka się źródeł sensu ludzkiego istnienia. Czołowy przedstawiciel — H ans—Georg Gadamer (ur. 1900) i Paul Ricoeur (ur. 1913)

heteronomia (gr. heteros — inny, nomos — prawo) — koncepcje aksjologiczne i etyczne uznające, że człowiek stanowi wartości, normy i oceny kierując się zawsze względami jakkolwiek pojętej użyteczności, a nie całkowicie niezależnie od tego typu czynników. Pojęcia autonomia-heteronomia są zawsze zrelatywizowane, a więc wymagają wskazania od czego zależne a od czego niezależne są ludzkie oceny i normy moralne

idealizm — kierunek filozoficzny uznający istnienie i działanie w świecie niezależ­nego od materialnej rzeczywistości, bezosobowego pierwiastka idealnego lub osobowego pierwiastka duchowego. Przeciwieństwem idealizmu jest materializm głoszący, że żaden taki pierwiastek nie istnieje, a to co nazywa się ideą lub duchem jest tylko psychicznie uchwytnym aspektem zasad działania materialnej rzeczywistości

idealizm obiektywny —kierunek filozoficzny uznający istnienie i oddziaływanie na bieg zjawisk w świecie bezosobowego pierwiastka idealnego (istniejącego poza czasem i przestrzenią)

imperatyw kategoryczny — naczelna zasada etyki T. Kanta, bezwarunkowy nakaz moralny głoszący: "postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby była prawem powszechnym"; w szerszym znaczeniu — podstawowa i ogólna norma moralnego postępowania

intelektualizm — stanowisko, które głosi wyższość intelektu nad innymi zjawiskami życia psychicznego, a zwłaszcza (w filozofii) jego najwyższy walor poznawczy, lub sprowadzające całość życia psychicznego do zjawisk intelektualnych, uznając zjawiska uczuciowe i wolicjonalne za pochodne intelektu

irracjonalizm — stanowisko w teorii poznania, które w przeciwieństwie do racjonalizmu, tj. aprioryzmu i empiryzmu odrzuca rozumowe i doświad­czalne źródła wiedzy, przypisując wyższą wartość poznaniu intuicyjnemu (mistycyzm i sentymentalizm) i wiedzy objawionej (rewelacjonizm i il-luminizm). Wg mistyków źródłem wiedzy jest wewnętrzne zjednoczenie się z przedmiotem poznania a wg sentymentalizmu uczuciowe skupienie się na przedmiocie poznania, rewelacjoniści uznają zaś, że wszelka wiedza jest dana w objawieniu zewnętrznym zawartym w Piśmie Świętym, a illuminiści, że w objawieniu wewnętrznym będącym szczególnym aktem Łaski Bożej. Zwolennicy irracjonalizmu głoszą przy tym, że powyższe źródła poznania dają wiedzę bezpośrednią i niezawodną

konstytutywny — 1) będący głównym składnikiem czegoś; podstawowy, zasad­niczy, istotny; 2) ustanawiający coś, stanowiący o czymś

kontestator — osób a kwestionująca coś, zaprzeczająca czemuś, protestująca biernie przeciwko uznanym instytucjom, obyczajom czy autorytetom

materia — jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, ściśle związana z wszelkimi odmianami materializmu. Wg tradycji filozofii starożytnej oznaczała: to, co dane w percepcji zmysłowej, to, z czego zbudowane są ciała, zasadę bytu, substancję lub substrat wszechrzeczny. W czasach nowożytnych zaczęto pojmować materię jako "ogół ciał"

metafizyka — początkowo "nauka o pierwszych, czyli podstawowych zasadach bytu";* z czasem termin metafizyka stał się nazwą działu filozofii — teorii bytu; w nawiązaniu do koncepcji neoplatonizmu, w filozofii Ojców Kościoła (patrystyce) i neotomizmie przez metafizykę rozumiano "naukę o bycie jako takim"

modernizm — ogół kierunków awangardowych w literaturze, sztuce i filozofii na przełomie XIX i XX wieku przeciwstawiających się pozytywistycznemu realizmowi i naturalizmowi, głoszących kryzys kultury i moralności mieszczańskiej, wyrażających protest wobec panujących norm społecz­nych; w twórczości nacechowanych indywidualizmem, symbolizmem, estetyzmem

neotomizm — współczesna wersja tomizmu, kierunek dominujący we współczesnej katolickiej myśli filozoficznej, stanowiący oficjalną doktrynę filozoficzną katolicyzmu. Interpretuje i rozwija podstawowe założenia systemu filozo­ficznego św. Tomasza z Akwinu w dziedzinie metafizyki i filozofii przyrody, teorii poznania, etyki i doktryny społecznej — stawia sobie za zadanie teoretyczne, uzasadnienie doktryny katolickiej, opracowanie zgodnie z założeniami katolicyzmu problemu stosunku wiedzy do religii i wykazanie znaczenia teologicznie pojętej filozofii dla nauki i zagadnień społecznych

— wszelka wypowiedź dotycząca tego, co "powinno być", w szczególności zaś wyrażająca wskazanie określonego sposobu postępowania w okreś­lonej sytuacji; każda norma wyznacza obowiązek takiego, a nie innego zachowania się w danych warunkach, w celu spowodowania stanu rzeczy uznanego za pozytywny lub pożądany ze względu na przyjęte wartości

etyczna — zasada postępowania, dyrektywa wyznaczająca obowiązek określonego zachowania się w danej sytuacji przez odwołanie się do odpowiednich wartości i ocen moralnych

ocena — sąd wartościujący, wszelka wypowiedz mająca postać "to jest wartoś ciowe" (dobre, piękne itp.) lub "to nie jest wartościowe" (jest brzydkie, złe itp.), wyrażająca dodatnie lub ujemne ustosunkowanie się oceniającego do przedmiotu oceny

prawda — 1) zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy; 2) zgodność z jakąś uznaną zasadą lub normą

profanom — świeckość, dziedzina spraw świeckich

profanacja — zbeszczeszczenie miejsca, albo przedmiotu kultu religijnego; zhań hienie, skalanie czegoś, co jest otoczone czcią

prokreacja — wydanie na świat potomstwa, spłodzenie, zrodzenie; rzadziej: generacja, pokolenie — kontynuacja istnienia gatunku ludzkiego

racjonalizm — w teorii poznania kierunek przeciwstawny irracjonalizmowi. W sporze o pochodzenie wiedzy i o metody jej uzasadnienia, w opozycji do irracjonalizmu, racjonalizm upatruje w rozumie i doświadczeniu jedyne źródła poznania i kryterium prawdy. Racjonalizm występuje bądź w formie aprioryzmu bądź empiryzmu; aprioryzm uznaje istnienie wiedzy niezależnej od doświadczenia (np. w matematyce), empiryzm głosi natomiast, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia

redukcjonizm — pogląd, wg którego zjawiska i procesy złożone oraz rządzące nimi swoiste prawa dadzą się wyjaśnić na podstawie analizy zjawisk i procesów prostrzych i odpowiadających im mniej skomplikowanych praw. W aks-jologu mianem redukcjonizmu określa się, różnorakie próby sprawdzenia wartości wyższych (transcendentnych — poznawczych, etycznych, es­tetycznych i religijnych) do niższych (utylitarnych) związanych z po­trzebami życiowymi i nadbudowanymi nad nimi pragnieniami

sacrum — święte, świętość; to co święte. Kategoria (pojęcie), przy pomocy, którego współczesne religioznastwo usiłuje podać najogólniejszą charakterystykę wszelkich zjawisk religijnych: "religia jest doświadczeniem sacrum"

szczęście — trwałe, pełne i uzasadnione zadowolenie z życia. Podstawowe teorie szczęścia zależne są od przyjętej koncepcji człowieka i wartości: w natura­lizmie szczęście wiąże się z przyjemnością naturalną, w antynatyraliźmie z sensownością aksjologiczną życia

teleologia — pogląd filozoficzny, wg którego celowość stanowi zasadę oraz wyjaśnienie istoty i przebiegu procesów w przyrodzie i w życiu ludzkim

tomizm — system teologiczno—filozoficzny stworzony przez św. Tomasza z Ak-winu w XIII w., stanowiący jedną z filozoficznych podstaw religijnych, moralnych i społecznych nauk katolicyzmu

transcendentny (łac. transcedens — przekraczający) — istniejący na zewnątrz czegoś, wykraczający poza coś, w szczególnym przypadku wartości wykraczające poza wszelkie użytkowe kryteria wartościowania, poza wszystko, co w jakimkolwiek sensie pożyteczne

utylitaryzm — koncepcja etyczna w filozofii XVIII — XIX wieku, zgodnie z którą najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania, zwłaszcza moralnego, społecznego i politycznego powinno być "największe szczęście największej liczby ludzi"; współcześ­nie przez utylitaryzm rozumie się też pogląd, wg którego przedmioty i zjawiska należy oceniać przede wszystkim ze względu na ich użyteczność, przydatność i korzyści praktyczne, jakie się z nimi wiążą

wartość — podstawowa kategoria aksjologii oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń. W filozofii toczy się spór, czy wartości są czymś, co przysługuje stanom rzeczy obiektywnie czy subiektywnie: obiektywiści ujmują wartość jako cechę lub układ cech czyniący dany stan rzeczy wartościowym niezależnie od wszelkich podmiotowych uwarunkowań; subiektywności uznają zaś wartość za nadawaną przedmiotowi przez podmiot własność, która ujawnia jedynie jego zdolność do zaspokojenia ludzkich potrzeb naturalnych i związa­nych z nimi pragnień

zbawienie — trwałe wyzwolenie od wszelkiego zła, ocalenie, uratowanie od czegoś; wybawienie, wyzwolenie, w religii chrześcijańskiej: oclenie od potępienia wiecznego

zło — to co negatywne, wartość (zwłaszcza moralna) oceniana ujemnie, rozu­miana zwykle jako przeciwieństwo dobra, a niekiedy jako jego brak. Zło nazywa się też przeciwwartością, wartością ujemną, a stan rzeczy o ujemnym znaku aksjologicznym — przeciwpowinnymi

LITERATURA

I. Klasyczne teksty z zakresu etyki naturalistycznej

1. T.C. Lukretius,"O naturze wszechrzeczy", Warszawa 1957

2. T. Hobbes, "Lewiatan", Warszawa 1954

3. B. Mandeville, "Bajka o pszczołach", Warszawa 1957

4. J. Bentham, "Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa", Warszawa 1958

5.J. S. Mili, "Utylitaryzm. O wolności", Warszawa 1959

6.D. Hume, "Badania dotyczące zasad moralności", Warszawa 1975

7. A. Smith, "Teoria uczuć moralnych", Warszawa 1989

8. JJ. Rousseau, "Umowa społeczna", Warszawa 1966

9. T. Kotarbiński, "Pisma etyczne", Wrocław 1987

10. K. Marks, "Rękopisy ekonomiczno—filozoficzne", Warszawa 1962

11. H. Marcuse "Człowiek jednowymiarowy", Warszawa 1992

n. Klasyczne teksty z zakresu etyki antynaturalistycznej

1. Platon, "Prawa", Warszawa 1960

2. Platon, "Uczta", Warszawa 1984

3.1. Kant, "Uzasadnienie metafizyki moralności", Warszawa 1953

4. H. Elzenberg, "Z filozofii kultury", Kraków 1991

5. Biblia,to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, przekład ks. d. Jakuba Wujka, Warszawa 1966

6. św. Tomasz z Akwinu "Suma teologiczna", Warszawa 1927

7. E. Mounier, "Co to jest personalizm?", Kraków 1960

III. Opracowania podręcznikowe

1. Z. Łyko, "Moralność na codzień", Warszawa 1983 /wyd.II/

2. H. Jankowski, "Etyka", Warszawa 1975

3. M. Ossowska, "Normy moralne. Próba systematyzacji", Warszawa 1985 /wyd. III/

4. ks. T. Syczeń, "ABC etyki", Lublin 1983 /wyd. III/

5. WŁ Tatarkiewicz, "O szczęściu", Warszawa 1990 /wyd. DC/

6. K. Wojtyła /Jan Paweł II - Papież/, "Elementarz etyczny", Lublin 1983

7. J. Woroniecki OP, "Katolicka etyka wychowawcza", Lublin 1986

8. Cz. Znamierówski, "Zasady i kierunki etyki", Warszawa 1957

---