14. ODMIANY POEZJI LINGWISTYCZNEJ
Kierunek we współczesnej poezji polskiej, zapoczątkowany około 1956, wyjątkowe zjawisko w poezji lat 60., reprezentowane przez M. Białoszewskiego (m.in. Obroty rzeczy, Rachunek zaściankowy, Mylne wzruszenia), T. Karpowicza (m.in. Znaki równania, W imię znaczenia), Z. Bieńkowskiego (Trzy poematy) oraz przez poetów, którzy dołączyli później: E. Balcerzana (Morze, pergamin i ty, Podwójne interlinie) i W. Wirpszę (Don Juan, Komentarze do fotografii).
Poeci lingwiści sens twórczości widzieli w sprawdzaniu możliwości języka w jego różnych przejawach, eksperymentach językowych, dla których język był obiektem podejrzenia, a “podejrzliwość” sposobem samoobrony przed jego niedoskonałością. Lingwiści negując systemowy charakter języka, czynili go jednak gł. tematem poezji, podkreślali autotematyzm i niewydolność znaczeniową języka, nieufność wobec konwencji. Poezja stała się w konsekwencji narzędziem demistyfikacji języka, fundamentalne było przeświadczenie, iż w słowie “jest wszystko, wszystko co znaczy cokolwiek” (Bieńkowski, Oda do słownika).
Uprzywilejowanym narzędziem semantycznych zasobów języka stała się metafora jako produkt wykolejonego frazeologizmu, najskuteczniej obrazująca nieograniczoność możliwości: “i tej iskrzącej znaczeniami strzelaninie…słów / nie widać końca” (Balcerzan, Porozumienie) podkreślająca nieskończoność związków między słowami, siłę językowego automatyzmu zatrzymującego ruch myśli; rozległość obszarów peryferyjnych mowy, gdzie słowo zatraca charakter znaku przechodząc w bełkot lub gest foniczny.
Eksperyment lingwistyczny wykazywał braki funkcji nazywania i komunikowania. Ponadto w praktyce lingwistów język jako medium komunikacji społecznej był albo kompromitowany i parodiowany (Białoszewski), albo podejrzewany o deformację świata (Karpowicz, Wirpsza, Balcerzan), albo okazywał się środkiem łamiącym funkcje komunikatywne.
Poeci lingwiści nigdy nie utworzyli artystycznego ugrupowania, z tradycji najbliższa im była Awangarda Krakowska; charakteryzuje ich poetycko przetworzony prymitywizm ludowy, wprowadzenie przedmiotów z życia potocznego w obszar poezji (zwłaszcza u M. Białoszewskiego i T. Karpowicza), nowy stosunek poezji do rzeczy, koncepcja rzeczy jako zabawy, mechanizm prowokowania wieloznaczności obejmujący wszystkie poziomy jęz. Czerpali pomysły z futuryzmu, nadrealizmu i ekspresjonizmu, dzięki którym odkrywali piękno języka w tym, co wewnętrznie sprzeczne i niemożliwe. Moment zaskoczenia osiągali posługując się metaforą, pointą, dowcipem, kalamburem, neosemantyzacją wyrazów, stosując wiersz wolny, emocyjny, elipsę, grę homonimem, atakując język potoczny utartymi konstrukcjami frazeologicznymi wyrazów.
Poezja lingwistyczna rozwijała się w opozycji do innych nurtów poetyckich, stając się dziedzictwem dla poetów “pokolenia 68”
Horyzont lingwistyczny - poezja wobec języka (oprac. na podst. E. Balcerzan, Poezja polska w latach 1939 - 1965, cz. II)
W horyzoncie lingwistycznym wyodrębniają się trzy - antagonistyczne - możliwości kształtowania wypowiedzi poetyckiej (czyli trzy oferty dla poezji):
oferta dwujęzyczności - najaktywniejsza w świadomości badawczej, najrzetelniej opracowana w dysertacjach naukowych.
Uchwycić istotę artyzmu wiersza to rozpoznać relacje między językiem poetyckim , a wszelkimi innymi subkodami mowy. Trzeba w końcu odnaleźć to, co w poezji nieprzekładalne na język ogólny. Poezja bowiem tak gruntownie przetwarza mowę poezji, wprowadza do naszych obyczajów lingwistycznych tyle nowych praw, że w rezultacie język poetycki staje się jakby drugim językiem polszczyzny. Suwerenność drugiego języka - gdy zrozumiemy wiersz, ale nie potrafimy go sparafrazować słowami.
Wg Mayenowej: język poetycki jest nieprzekładalny.
Teoria „obcości” tekstu poetyckiego, jego „niezwykłości” werbalnej miała genealogię formalistyczną, wyrastała z doświadczeń rosyjskiej szkoły formalnej oraz z Praskiej Szkoły Strukturalnej.
Słownik terminów literackich Sławińskiego 1976r. - język poetycki - nieprzekładalny.
Oferta dwuznaczności - poeta i czytelnik są osobami „dwujęzycznymi”.
Epika - przeźroczystość, liryka - nieprzeźroczystość (np. Białoszewski Mylne wzruszenia):
„(…)Adalinek idzie w płaszczu
wcale nie on
jutro nie sobota”
dwukrotność i dwutorowość czytania tego samego tekstu to jeden z najprostszych rezultatów retardacji. Mylność świata przenika do słowa, staje się dramatem mowy.
„ulica wygląda jak ulidza
coś jej nie pasuje”
Białoszewski chce pokazać, że wraz ze zmianą ulicy zmienia się słowo. „Ulidza” należy do drugiego języka polszczyzny.
Funkcja poetycka (Jacobson) - projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji.
To wszystko: akademicka, uniwersytecka koncepcja poezji.
oferta funkcjonalności - poeci nurtu klasycystycznego: protest wobec poezji nieprzekładalnej i nieprzeźroczystej. Wg nich poezja to szkoła sprawności językowej; nie jest językiem w języku.
Polszczyzna jest niepodzielna, choć wewnętrznie zróżnicowana. Przejawia się jedynie w rozmaitych stylach funkcjonalnych np. styl potoczny, naukowy. Język poetycki to też pewien styl funkcjonalny.
Wyraz oferty funkcjonalności i zapis rozterek „funkcjonalisty”: (Miłosz Moja wierna mowo)
„Moja wierna mowo,
służyłem tobie.
Co noc stawiałem przed tobą miseczki z kolorami,
żebyś miała i brzozę i konika polnego i gila
zachowanych w mojej pamięci.(…)
Teraz przyznaję się do zwątpienia.
Są chwile kiedy wydaje się, że zmarnowałem życie.
Bo ty jesteś mową upodlonych,
mową nierozumnych i nienawidzących
siebie bardziej może od innych narodów,
mową konfidentów,
mową pomieszanych,
chorych na własną niewinność.(…)”
Tutaj metafora jest przetłumaczalna na słowa języka potocznego.
Łamigłówki i zagadki np. Sroczość Miłosza, muszą odsyłać do wiedzy pozajęzykowej.
Obie oferty 1 i 2 - wspólny rys: szacunek do języka a niekiedy nawet do kultur języka, jako zjawiska, który stymuluje artyzm wiersza.
oferta ponadjęzykowości - język „zachowuje się” tak samo w każdym bez wyjątku sektorze komunikacji społecznej (mowa towarzyska, dostojników państwowych, liryka). Ważne jest co się mówi i do kogo. Jeśli słowo nie ma uzasadnień w treści jest bez wartości.
Fundamentalne różnice między odmianami piśmiennictwa nie tkwią w języku.
Poezja ponad językiem (np. zwolennicy w Szkole Chicagowskiej).
Słowo nigdy nie zastąpi życia, nie wskrzesi czasu minionego.
Myśl o niedoskonałości języka.
Poeta, jak każdy użytkownik języka, ma jakiś idiolekt. Np. Iwaszkiewicz kryśli zamiast kreśli.
Konstrukcyjność i tematyczność - wyznaczniki artyzmu `ponadjęzykowego”.
Przykłady poetów lingwistów:
- Białoszewski
“Lingwizm” Białoszewskiego polega przede wszystkim na zwróceniu się w stronę języka mówionego. Sam poeta pisze:
“Zaczęło się wszystko od mówienia, a nie od pisania”
Związane jest to z upodobaniem Białoszewskiego do spraw codziennych, z jego pragnieniem przedstawienia w sposób poetycki codziennego życia.
"Studium klucza"
„Klucz
ma
zapach wody gwoździkowej
smak elektryczności
a jako owoc
to on cierpki
niedojrzały
będący cały sobie
pestką”
- Lipska (elementy lingwistyki widoczne również u niej) - oprac. na podst. Poezja Ewy Lipskiej w szkole średniej, oprac. K. Urbańska.
(*** Na Twój pogrzeb)
„(…)
Jestem ci już potrzebna
jak umarłemu
żywy”.
Śmierć może być także lingwistyczną zabawą i grą słów, jak w wierszu powyżej.
(*** Zdobądź się wreszcie)
„(…)
Nie bądź pośmiertny.
(…)
Nie nadużywaj śmierci.
(…)”
Śmierć jest tu potraktowana żartobliwie. Takie maskowanie śmierci żartem służy zabawie słowami, ale także wygładza grozę śmierci. Nie jest ona już tak straszną.
- S. Barańczak
"Struś'
„W piaskach Sahary albo Gobi
Struś różne dziwne rzeczy robi.
Z uwagi na długość nóg z tych rzeczy naj-
Sensowniejszą jest to, że kuca w momencie składania jaj”
Bibliografia:
Internet
E. Balcerzan, Poezja polska w latach 1939 - 1965, cz. II
Poezja Ewy Lipskiej w szkole średniej, oprac. K. Urbańska.