PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA

Przedmiot i cele pedagogiki resocjalizacyjnej

• Pedagogika resocjalizacyjna jest dyscypliną teoretyczną i praktyczną zajmującą się wychowaniem osób z zaburzeniami w procesie socjalizacji, tj. tą kategorią osób, która z rozmaitych powodów wykazuje objawy nieprzystosowania i wykolejenia społecznego, paraprzestępczości i przestępczości.

• Jej celem jest:

• doprowadzenie do stanu poprawnego przystosowania społecznego jednostki;

• ukształtowanie takich cech jej zachowania i osobowości, które będą jej gwarantować optymalne uspołecznienie i twórcze funkcjonowanie w społeczeństwie, którego normy i wartości będzie respektować (za sprawą procesu internalizacji wartości i norm prowadzącego do przyswojenia ideałów i wzorców zbliżonych do ideału czy tzw. normy w sensie psychologiczno - społecznym).

Pojęcie normy w zachowaniu ludzkim

• Potocznie zachowaniem normalnym nazywa się taki rodzaj zachowania, który jest najczęstszy u większości ludzi w zbliżonym wieku z danego środowiska (kryterium statystyczne, które odwołuje się do pojęcia pewnej przeciętnej).

• Inne kryteria stosowane przy określaniu normy i patologii ludzkich zachowań (przystosowania społecznego jako kryterium zdrowia) to w zależności od dyscypliny naukowej (L. Pytka, 1991):

• biologiczne/ekologiczne - dążenie do zachowania własnej egzystencji, przetrwania w środowisku naturalnym, czy społeczno - kulturowym;

• medyczno - psychiatryczne - stan doskonałego zdrowia psychicznego i fizycznego (zgodnie z normami medycznymi), zdrowa struktura osobowości i nie zaburzone funkcje;

• psychologiczne - optymalne sposoby redukcji napięć wewnętrznych, utrzymanie homeostazy psychicznej (subiektywne poczucie dobrego przystosowania, zadowolenia szczęścia itp.);

• interakcyjne - adekwatne reagowanie na bodźce pochodzące z otoczenia fizycznego i społecznego, umiejętność przeciwstawiania się presji niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych;

• społeczne - zgodność postępowania (i motywacji) z powszechnie akceptowanymi wzorcami i normami;

• pedagogiczne - dążenie do samourzeczywistnienia, autonomii, samowychowania i rozwoju.

POJĘCIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO I TERMINY BLISKOZNACZNE

• Dziecko trudne* (M. Tramer):

„Trudne do wychowania jest dziecko lub młodociany, jeśli wychowanie ich natrafia na takie opory i utrudnienia, że zwyczajnymi środkami i metodami domu rodzinnego, szkoły i szkolenia zawodowego nie może być prowadzone w sposób zadowalający lub też wychowanie ich wydaje się być zupełnie niemożliwe. Dziecko jest niezdolne do spełniania wymagań odpowiadających jego okresowi rozwojowemu lub też nie jest zdolne do wykonywania zadań życiowych trwale.”

• *J. Konopnicki określa takie dziecko mianem dziecka z zaburzeniami w zachowaniu.

• Niedostosowana społecznie jest taka osoba, która - ze względu na zaburzenia charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju - wykazuje wzmożone trudności w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych i w realizacji swych zadań życiowych.

• Dziecko zaniedbane moralnie (dziecko wykolejone) - to dziecko, które na skutek niewłaściwego oddziaływania czynników wychowujących nie osiągnęło takiego poziomu rozwoju, który byłby możliwy w zależności od posiadanych wewnętrznych sił rozwojowych dziecka w korzystnych warunkach.

• Dziecko przestępcze (nieletni przestępca) - to termin wyrażający wyłącznie swoistą aktualną sytuację wobec prawa (a ściślej: że dziecko dokonało czynu sprzecznego z prawem).

Niedostosowani społecznie wg MEN (1986)

to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu.

K. Pospiszyl przy określeniu
danego zachowania jako niedostosowane zaleca,
by uwzględnić szereg czynników
wyróżniając trzy podstawowe elementy tego zjawiska:

• różne stopnie zachowania określane mianem niedostosowanego (narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów);

• uwzględnianie nie pojedynczych objawów w postaci izolacji, lecz ich zespołów;

• wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać systematycznego postępowania.

Objawy społecznego niedostosowania:

• nadużywanie alkoholu przez młodzież;

• uzależnienie lekowe;

• toksykomania;

• samobójstwa;

• zamachy samobójcze;

• prostytucja;

• promiskuityzm;

• ucieczki z domu;

• wagary;

• pasożytnictwo społeczne;

• uczestnictwo w gangach podkulturowych.

Niektórzy autorzy dodają do tych symptomów następujące formy zachowań:

• notoryczne kłamstwa;

• werbalną agresję (wulgarność);

• lenistwo szkolne;

• nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły;

• zaburzenia koncentracji uwagi;

• lękliwość;

• konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.

(Lipkowski, 1976; Lipka, 1977; Pytka, 1984)

Autor Skali Nieprzystosowania Społecznego (wystandaryzowanego narzędzia
do pomiaru nieprzystosowania społecznego)
jako cząstkowe wskaźniki uznał takie symptomy, jak:

• notoryczne kłamstwa;

• wagary;

• alkoholizowanie się;

• ucieczki z domu;

• kradzieże;

• niekonwencjonalne zachowania seksualne;

• rozmaite formy agresji antyspołecznej z autoagresją włącznie (Pytka, 1984).

Objawy nieprzystosowania społecznego
w ujęciu MEN to:

• nagminne wagary;

• ucieczki z domu i włóczęgostwo;

• sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu;

• odurzanie się (jego próby i faktyczne odurzanie się);

• niszczenie mienia;

• stosowanie przemocy;

• bójki;

• przywłaszczanie cudzego mienia;

• kradzieże;

• udział w grupach negatywnych;

• usiłowane i dokonane samobójstwa.

ETIOLOGIA
NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
(J. Doroszewska)

• Czynniki zewnątrzpochodne (środowiskowe);

• Czynniki wewnątrzpochodne (dziedziczno - konstytucyjne).

• Czynniki zewnątrzpochodne (środowiskowe):

• Konsekwencje ogólnego rozwoju polityczno - społecznego i moralnego - np.:

• szybki rozwój techniki i przemysłu, za którym nie nadążają wartości humanitarne;

• „rewolucja obyczajowa”;

• dewaluacja ideałów;

• pęd do szybkiego wzbogacenia się.

• Warunki ustrojowo - ekonomiczne i kulturalne:

• bezrobocie;

• nędza;

• bezdomność;

• migracja;

• emigracja.

• Czynniki moralne i kulturalne środowiska domowego:

• rozbicie małżeństw;

• dysharmonie w życiu domowym;

• obniżenie poziomu życia moralnego;

• dezintegracja domu i rodziny (np. praca rodziców);

• alkoholizm i inne nałogi;

• brak opieki i troski o dziecko;

• dorywczość życia - brak planu w wychowaniu;

• konflikt pokoleń;

• brak czasu dla dzieci.

d. Metody wychowania w szkole:

• przeładowane programy;

• brak współpracy z domem;

• złe metody nauczania;

• zbyt trudne zadania stawiane dziecku bez rozumienia jego potrzeb;

• niesprawiedliwość i brak obiektywizmu nauczyciela;

• przemoc w szkole;

• obojętność na pozaszkolne przeżycia dziecka, na wczesne objawy demoralizacji;

• konflikt z domem.

• Czynniki wewnątrzpochodne (dziedziczno - konstytucyjne):

• Wybujałość w zakresie jednej z trzech głównych właściwości układu nerwowego: siły, równowagi, ruchliwości.

• Nadpobudliwość emocjonalna.

• Tendencje neurotyczne związane ze słabością układu nerwowego (fobie, obsesje, nerwice natręctw, neurastenie).

• Psychopatie - to wrodzone odchylenia struktury osobowości od przeciętnej miary szczególnie w zakresie charakteru, włącznie z nieprawidłowościami życia uczuciowo - popędowego, uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce oraz napędu psychoruchowego.

• Charakteropatie - zaburzenia psychiczne pochodzenia organicznego spowodowane anatomicznym uszkodzeniem mózgu lub na skutek chorób mózgu (zwyrodnienie, niedorozwój mózgu, encefalopatia, zapalenie opon mózgowych, gruźlica mózgu itp.). Ponadto spowodowane zaburzeniami wewnątrzwydzielniczymi, alkoholizmem narkomanią.

• Ociężałość umysłowa i oligofrenia (brak myślenia abstrakcyjnego, przyczynowo - skutkowego, brak krytycyzmu, sugestywność).

• Padaczkowe stany pomroczne (tzw. przełączenia świadomości).

STADIA NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

• Stadium pierwsze:

• wystąpienie u jednostki poczucia odtrącenia (niezaspokojenie potrzeby zależności emocjonalnej);

• reakcją może być: agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości;

• występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi;

• jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.

• Stadium drugie:

• utrwalanie się wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów;

• odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi;

• próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór;

• jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym;

• pojawiają się pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego: alkoholizowanie się, wagarowanie, wybryki seksualne itp.

• Stadium trzecie:

• autonomizowanie się działalności antyspołecznej (antagonistyczno - destrukcyjnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla osoby nieprzystosowanej;

• osoby te dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym;

• nieprzystosowanie przyjmuje postać grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem.

Typologia niedostosowania społecznego
(Czapów, 1978; kryterium: rodzaje czynników etiologicznych)

• Zwichnięta socjalizacja:

• nieprzystosowanie społeczne manifestuje się w różnorodnych formach, jednak czynnikiem dominującym są: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne).

• Demoralizacja:

• pojawia się wówczas, gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowane;

• proces ten wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.

• Socjalizacja podkulturowa:

• jest odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej;

• socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych, popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogólności przestępcze.

Fazy oddziaływania resocjalizującego:

• Faza pierwsza:

• podstawowym zadaniem jest nawiązanie kontaktu i wytworzenie więzi uczuciowej z wychowankiem,

• aby ten cel osiągnąć stosuje się zestaw nagród psychologicznych, (dając możliwość osiągnięcia sukcesów w tych dziedzinach, w których może zaprezentować swe zalety),

• odwołujemy się do zainteresowań, umiejętności i zdolności,

• stawiamy takie cele i zadania wychowawcze, które są w zasięgu możliwości intelektualnych i emocjonalnych dziecka (stopniujemy trudność),

• chodzi o to, aby dziecko mogło dostrzec alternatywę między atrakcyjnymi celami, jakie oferuje wychowawca oraz atrakcyjnością wynikającą z zachowania antyspołecznego.

• Faza druga:

• po nawiązaniu silnej więzi emocjonalnej między wychowankiem a wychowawcą oraz uruchomieniu konfliktu wewnętrznego jednostki związanego z dwoma alternatywnymi sposobami zachowania należy nauczyć tę osobę sposobów rozwiązywania tego konfliktu,

• w tym celu tworzymy taki system bodźców, aby zachowania antyspołeczne straciło swe wartości nagradzające i aby wybór zachowania społecznie akceptowanego był naturalną reakcją tej osoby redukującą wspomniany konflikt wewnętrzny.

• Faza trzecia:

• po panowaniu przez jednostkę umiejętności dokonywania wyborów zgodnych z oczekiwaniami społecznymi należy zmniejszać intensywność zewnętrznej kontroli wychowawczej (pozwolić na swobodę działania),

• wyższy poziom autonomii wychowanka sprzyja kształtowaniu się w nim mechanizmu kontroli wewnętrznej (sumienia) (o postępie w te dziedzinie świadczyć będą budzące się wyrzuty sumienia)

• Faza czwarta:

• po wykształceniu się w należytym stopniu kontroli wewnętrznej oraz zdolności do utrzymania dojrzałych kontaktów z innymi osobami, kolejnym krokiem będzie autonomizowanie wychowanka oraz wzmacnianie więzi z innymi osobami dorosłymi i rówieśnikami,

• temu procesowi sprzyjać powinna wykształcona w toku resocjalizacji bardziej adekwatna percepcja samego siebie oraz bardziej realistyczny obraz stosunków jednostki ze światem zewnętrznym.

Model resocjalizacji
to celowe, świadome oddziaływanie interwencyjne organizowane przez społeczeństwo.
Przykłady takich modeli stanowią:

• Model dyscyplinarno - izolacyjny:

• resocjalizacja ma się odbywać poprzez odizolowanie od wpływów środowiska zewnętrznego oraz różne formy dyscyplinowania młodzieży (z karami fizycznymi włącznie).

• Model opiekuńczo - izolacyjny:

• resocjalizacja ma się odbywać poprzez zaspokojenie podstawowych potrzeb młodzieży (kładzie się nacisk na stworzenie warunków do nauki szkolnej i zdobycia wykształcenia zawodowego),

• model podkreśla znaczenie więzi interpersonalnej między wychowawcą a wychowankiem w prawidłowym przebiegu resocjalizacji.

• Model terapeutyczny:

• uzdrawianie jednostki poprzez różne formy oddziaływania na psychikę za pomocą środków psychologicznych mających na celu przede wszystkim zmianę ustosunkowań jednostki do ludzi oraz norm i wartości oferowanych przez społeczeństwo,

• głównym elementem tego modelu jest manipulowanie obrazem świata oraz stosunków międzyludzkich w oczach wychowanka.

• Model wolnościowy lub półwolnościowy:

• resocjalizacja w warunkach wolnościowych tzn. w naturalnym środowisku społecznym,

• model trudny w realizacji, lecz skuteczny w odniesieniu do osób o stosunkowo niskim poziomie nieprzystosowania społecznego,

• model jest realizowany przez system kurateli społecznej i zawodowej.

W stosunku do nieletnich sąd orzeka
następujące środki wychowawczo - poprawcze:

• resocjalizacja w środowisku otwartym:

• upomnienie,

• odpowiedzialny dozór rodziców;

• dozór kuratora sądowego;

• zakład wychowawczy;

• zakład poprawczy.

• Upomnienie stosuje się jako środek wobec nieletnich, dla których rozprawa sądowa jest już dostatecznie silnym przeżyciem, nie są zdemoralizowani, a konflikt z prawem jest incydentem. Z chwilą udzielenia upomnienie kończy się postępowanie.

• Odpowiedzialny dozór rodziców polega na zobowiązaniu przez sąd rodziców do składania pisemnych sprawozdań oraz wypełniania poleceń sądu względem nieletniego i ich samych. Kontrolę nad wykonaniem poleceń sąd zleca kuratorowi zawodowemu. Środek ten może być stosowany tylko w przypadkach, gdy rodzice nieletniego cieszą się dobrą opinią, są ludźmi odpowiedzialnymi i mają autorytet u dziecka.

Dozór kuratora sądowego sąd stosuje w przypadku:

• jeżeli stwierdza niecelowość umieszczenia nieletniego w zakładzie ze względu na okoliczność czynu przestępczego bądź ze względu na charakter nieletniego, bądź też na warunki jego życia i środowiska nieletniego;

• na okres zawieszenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym tytułem próby poprawy;

• nad wychowankiem warunkowo zwolnionym z zakładu poprawczego, również na okres próbny.

Zadania kuratora sądowego i społecznego obejmują:

• indywidualne oddziaływanie na nieletniego, środowisko rodzinne i rówieśnicze;

• staranie o wykształcenie, naukę zawodu i zatrudnienie oraz organizowanie czasu wolnego nieletniemu;

• troskę o poprawę stosunku rodziców do dzieci, to jest o takie wykonywanie obowiązków rodzicielskich względem własnych nieletnich dzieci, aby miały one zapewnione warunki do prawidłowego rozwoju.

Zadania kuratorskich ośrodków pracy z młodzieżą: (podległych Ministerstwu Sprawiedliwości)

• zapewnienie nieletnim ciągłej opieki wychowawczej w okresie, gdy pozostają ni poza oddziaływaniem szkoły, a ze względu na warunki rodzinne pozbawieni są właściwej opieki i nadzoru;

• stworzenie możliwości należytego przygotowania zadań domowych przez indywidualną pomoc w odrabianiu lekcji;

• wyrabianie wartościowych cech charakteru;

• budzenie, kształtowanie i rozwijanie u nieletnich zainteresowań technicznych, artystycznych i sportowych;

• przygotowanie do pożytecznego spędzania czasu wolnego przez wyrabianie umiejętności i nawyków kulturalnej rozrywki, sportu i zabawy;

• udzielanie pomocy materialnej tym podopiecznym, których sytuacja tego wymaga.

SYSTEM OPIEKI NAD DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ NIEDOSTOSOWANĄ SPOŁECZNIE
jest organizowany przez:

• Ministerstwo Edukacji Narodowej,

• Ministerstwo Sprawiedliwości,

• Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej,

• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Ad. 1. Ministerstwo Edukacji Narodowej:

• poradnie psychologiczno - pedagogiczne;

• pedagodzy szkolni;

• Państwowe zespoły ognisk wychowawczych;

• Pogotowia opiekuńcze (placówki opieki całkowitej o charakterze diagnostyczno - selekcyjnym i kompensacyjnym, dla dzieci, którym rodzice z przyczyn obiektywnych nie mogą zapewnić opieki);

• Domy dziecka (placówki opieki całkowitej dla dzieci i młodzieży pozbawionej opieki rodzin, najczęściej sierot społecznych);

• Państwowe młodzieżowe ośrodki wychowawcze (przeznaczone dla młodzieży niedostosowanej społecznie i przestępczej, najczęściej sprofilowane).

Ad. 2. Ministerstwo Sprawiedliwości :

• Rodzinne ośrodki diagnostyczno - konsultacyjne;

• Schroniska dla nieletnich;

• Zakłady wychowawcze różnych typów w zależności od potrzeb wychowanków.

Ad. 4. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych :

• Policyjne izby dziecka;

• Referaty do spraw nieletnich przy terenowych jednostkach policji.

---