J. APRESJAN „KONCEPCJE I METODY WSPÓŁCZESNEJ LINGWISTYKI STRUKTURALNEJ.”
PRASKA SZKOŁA STRUKTURALIZMU - LINGWISTYKA FUNKCJONALNA
PRASKA LINGWISTYKA STRUKTURALNA jest teorią rzeczywistych zjawisk i procesów języka naturalnego.
Główni przedstawiciele szkoły praskiej: językoznawcy czescy: Vilem Mathesius, Bohumil Trnka, Bohuslav Havranek, Josek Vachek, Vladimir Skadlicka oraz rosyjscy: Nikołaj Trubieckoj, Roman Jakobson, Siergiej Karcewski. Ich teoria tworzy zbiór stosunkowo konsekwentnych poglądów. Praca uogólniająca, poświęcona podstawom lingwistyki funkcjonalnej: Josef Vachek „The Linguistic School of Prague. An Introduction to Its Theory and Practice”.
Teoria praskich strukturalistów wyrosła ze sformułowanej w 1929 r. pracy pt. „Tezy Praskiego Koła Lingwistycznego”, która zawierała tezy o „języku jako systemie funkcjonalnym” tj. „systemie środków wyrazu, służących do jakiegoś określonego celu”. System ten chcieli ujawnić we wszystkich aspektach języka - fonologicznym, morfologicznym oraz syntaktycznym, najpełniej jednak udało im się opracować teorię fonologicznie, która została systematycznie wyłożona w „Podstawach fonologii” Trubieckiego. Praca ta zawiera opis około dwustu systemów fonologicznych rozmaitych języków, stanowi podsumowanie działalności teoretycznej Trubieckiego i całego kierunku praskiego.
FONETYKA I FONOLOGIA.
Trubieckoj w zgodzie z ogólnym strukturalnym rozumieniem języka rozgranicza fonetykę i fonologię. Uważa, że fonologia ma się do fonetyki jak ekonomia polityczna do towaroznawstwa. Tylko fonologię zalicza do właściwych dyscyplin lingwistycznych, uważa jednak za możliwe wykorzystanie danych fonetycznych przy analizie jednostek fonologicznych. Rozważa trzy podstawowe funkcje elementów fonologicznych:
wierzchołkotwórczą albo kulminatywną, polegającą na wskazaniu tego, jaką liczbę jednostek (wyrazów, związków wyrazowych) zawiera dane zdanie,
rozgraniczającą albo delimitatywną polegającą na wskazaniu granic między jednostkami,
rozróżniającą sens albo dystynktywną, polegającą na rozróżnianiu jednostek znaczących.
Teoria rozróżnienia znaczeń stanowi jądro koncepcji fonologicznej Trubieckiego i innych strukturalistów praskich. Centralnym jej pojęciem jest pojęcie opozycji fonologicznej czyli rozróżniającej znaczenie, przez którą należy rozumieć „przeciwstawienie głoskowe” zdolne do „rozróżniania znaczenia dwóch wyrazów danego języka” np. sól - ból, franc. sein (pierś) - son (dźwięk), niem. stillen (uspokajać) - Stollen (sztolnia).
Pojęcie fonemu jest pochodne w stosunku do pojęcia opozycji fonologicznej: fonem jest określany jako zespół cech istotnych pod względem fonologicznym. (W przeciwieństwie do deskryptywistów i glossemantyków: deskryptywiści, z nielicznymi wyjątkami uważali analizę fonemów na „komponenty” za coś drugorzędnego, Hjelmslev natomiast uważał fonem za elementarną figurę planu wyrażania i zaprzeczał celowości rozkładu fonemu.
Trubieckoj formułuje techniczne zasady identyfikacji fonemów. Aby wyróżnić fonemy języka, trzeba umieć odróżniać:
fonem od jego wariantów (paradygmatyczna identyfikacja fonemów),
fonem od grupy fonemów (syntagmatyczne identyfikacja fonemów).
Za realizację jednego fonemu uważa się:
połączenie głosek, którego części składowe w danym języku nie są rozdzielane na dwie sylaby; zgodnie z tą regułą grupa głosek [ts] stanowi jeden fonem w języku rosyjskim, czeskim i polskim (np. co), ale dwa fonemy w języku fińskim, gdzie grupa ta jest możliwa tylko na styku dwóch sylab (np. it-se - „sam”),
połączenie głosek tworzone przy pomocy jednolitej artykulacji por. dyftongi angielskie,
połączenie głosek, którego długość nie przewyższa długości innych fonemów danego języka.
W fonologii główną rolę grają nie fonemy, lecz opozycje rozróżniające znaczenie. Dowolny fonem posiada określoną treść fonologiczną tylko o tyle, o ile system opozycji fonologicznych ujawnia określony układ lub strukturę. Aby zrozumieć tę strukturę, trzeba zbadać różne typy opozycji fonologicznych.
Opozycje klasyfikują się wg trzech różnych cech:
pod względem stosunku danej opozycji do całego systemu opozycji,
pod względem stosunku między członami opozycji,
pod względem siły danej opozycji w rozróżnianiu znaczeń.
Z punktu widzenia stosunków między członami opozycji wyróżnia się:
opozycje prywatne, tworzone na podstawie cech binarnych typu „dźwięczność” - „bezdźwięczność”, „nosowość” - „nienosowość” albo w postaci ogólnej A - nie A, np. b - p itd.,
opozycje gradualne albo stopniowe, których człony różnią się nie obecnością - brakiem cechy, ale jej stopniem, np. i - e,
opozycje ekwipolentne albo równoznaczne - wszystkie pozostałe, np. p - t, f - k itp.
Ze względu na siłę rozróżniającą opozycje dzielą się na STAŁE i ZNEUTRALIZOWANE. Dwa fonemy tworzą opozycję stałą, jeśli różnią się we wszystkich możliwych pozycjach. Dwa fonemy tworzą opozycję neutralizowaną, jeśli są rozróżniane w jednych pozycjach, a nie rozróżniane w innych, np. [t] i [d] na początku i na końcu wyrazu: tom - dom, but - bud. Pozycja, w której zachodzi neutralizacja przeciwstawienia, nazywa się pozycją neutralizacji; w pozycji tej realizowany jest ARCHIFONEM, przez który rozumie się zespół cech rozróżniających, wspólnych dla obu fonemów. Archifonem może pokrywać się z jednym z członów opozycji albo mieć postać przejściową między nimi .
POJĘCIE CZŁONU NACECHOWANEGO I NIE NACECHOWANEGO.
Przez pojęcie członu nacechowanego opozycji rozumie się ten jej człon, który charakteryzuje się obecnością pewnej cechy, nie nacechowanego - ten człon, który charakteryzuje się jej brakiem. Uważa się, że „pozbawiony cechy” jest ten człon opozycji, który w pozycji neutralizacji pokrywa się z achifonemem. Takie na przykład są spółgłoski bezdźwięczne w stosunku do dźwięcznych w języku rosyjskim i polskim: przeciwstawienie bezdźwięcznych dźwięcznym neutralizuje się na końcu wyrazu, przy czym archifonem pokrywa się ze spółgłoską bezdźwięczną.
Roman Jakobson, w odróżnieniu od Trubickiego, rozpatruje nie artykulacyjne, lecz fonetyczne cechy fonemów, przy czym każdą cechę akustyczną ustala się eksperymentalnie (i wizualnie) przy pomocy specjalnej aparatury spektograficznej.
Zwrot do cech akustycznych i wykorzystanie systemu opozycji binarnych doprowadziły do dwóch doniosłych rezultatów:
Podczas gdy do opisu samogłosek i spółgłosek w terminach artykulacyjnych potrzebne są w zasadzie dwa różne systemy cech artykulacyjnych, do opisu samogłosek i spółgłosek na podstawie akustycznej wystarczy jeden system cech akustycznych. Okazuje się on wspólny nie tylko dla samogłosek i spółgłosek, ale także dla systemów fonologicznych różnych języków. Dzięki temu Jakobson opracował uniwersalny system składający się z 12 binarnych cech dystynktywnych, umożliwiający opis praktycznie dowolnego języka.
Na podstawie akustycznej udało się ustalić korelacje par fonemów, dotychczas nie zauważone, np. p : t = u : i
Dotychczas lingwiści dążyli do tego, by ich wnioski teoretyczne dawały się potwierdzić intuicyjnymi wyobrażeniami przeciętnego nosiciela języka. W eksperymentach Jakobsona lingwistyka po raz pierwszy wejrzała w taką głębię obiektu, której istnienia przeciętny nosiciel języka nie podejrzewa, i zdobyła dane eksperymentalne obalające intuicję prymitywną \, choć być może odgadnięte przy pomocy subtelniejszej intuicji badacza, wyostrzonej w pracy eksperymentalnej.
MORFOLOGIA.
Poglądy praskich strukturalistów w najważniejszych kwestiach morfologii można podsumować w następujący sposób:
Podstawową jednostką morfologicznego systemu języka jest MORFEM; każdy morfem można przedstawić jako wiązkę elementarnych opozycji morfologicznych, np. opozycji przypadków, opozycji czasownikowych form czasu itp. Wachlarz cech semantycznych, służących za podstawę tych opozycji, wyróżnia się w sposób zupełnie analogiczny do tego, przy pomocy którego wyodrębnia się w fonologii cechy fonologiczne. Tak więc rosyjska końcówka czasownikowa -em rozkłada się na elementarne znaczenia semantyczne (semy) liczby (w opozycji do -y), osoby (w opozycji do -ete), itd. Podobne poglądy na morfem jako „zespół komponentów” lub „figur treści” rozwijali Harris i Hjelmslev.
W szeregu pozycji opozycje morfologiczne mogą się neutralizować; tak więc w języku rosyjskim w rzeczownikach nieżywotnych rodzaju męskiego neutralizuje się opozycja mianownika i biernika; w języku angielskim w czasie przeszłym czasowników neutralizują się opozycje osób i liczb; w języku niemieckim w liczbie mnogiej neutralizuje się opozycja rodzaju itd.
Opozycje morfologiczne są binarne. Z tego punktu widzenia rosyjski system przypadkowy jest opisywany nie na podstawie jednej cechy o sześciu lub ośmiu wartościach jak to jest w gramatykach tradycyjnych, ale na podstawie trzech o dwóch wartościach:
Peryferyjność (celownik, narzędnik, miejscownik) - nieperyferyjność (mianownik, dopełniacz, biernik);
Ukierunkowanie (celownik, biernik) - nieukierunkowanie (mianownik, narzędnik),
Objętościowość (dopełniacz, miejscownik) - nieobjętościowość (mianownik, celownik, biernik, narzędnik).
Cecha ukierunkowania - nieukierunkowania do dopełniacza i miejscownika się nie stosuje.
Opozycje morfologiczne sa asymetryczne: jeden z członów opozycji morfologicznej jest członem nacechowanym (silnym), drugi - nie nacechowanym (słabym). Jakobson uściślił pojęcie nacechowania: zaproponował, by za nacechowany uważać ten człon, opozycji morfologicznej, w którym jest wyrażone pewne znaczenie A, za nie nacechowany - ten człon opozycji, w którym znaczenie to nie jest wyrażone. A zatem opozycję „A - nie A” albo „wyrażone A - nie wyrażone A” zastąpił opozycją „wyrażone A - nie wyrażone A”. Tak więc w wyrazach nauczycielka, tkaczka, poetka wyrażone jest znaczenie „osoba płci żeńskiej, scharakteryzowana co do zawodu”, a w wyrazach nauczyciel, tkacz, poeta znaczenie to nie jest wyrażone.
SYNTAKTYKA.
Teoria syntaktyczna praskich strukturalistów została opracowana przez Mathesiusa, jednak ma ona charakter nie zakończony.
Kluczowa teza syntaktyczna ich teorii to przeciwstawienie „formalnego podziału” zdania na podmiot i orzeczenie gramatyczne „aktualnemu podziałowi” zdania na „novum” i „datum”, „remat” i „temat”. Novum jest tym, dla czego tworzy się uogólnienie, a datum jest tym, o czym przekazuje się informację. Istotne przy tym jest to, ze że podmiot gramatyczny nie zawsze pokrywa się z „datum”, a orzeczenie gramatyczne z „novum”. W zdaniu Ptak leci zgodność taka istnieje, a w zdaniu Leci ptak „datum” jest orzeczenie gramatyczne, a „novum” - podmiot gramatyczny.
Sens teorii „aktualnego podziału” polega na tym, że skupia ona uwagę na naturalnych mechanizmach przekazywania akcentu logicznego.