PRAWO W ZNACZENIU PRZEDMIOTOWYM I PODMIOTOWYM Termin „prawo” ma rozmaite znaczenie nawet w naukach prawnych. Składa się nań całokształt norm, regulujących,za pomocą przymusu państwowego, pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich. Reakcja państwa w wypadku naruszenia jakiejś normy prawnej może być rozmaita. Państwo może z własnej inicjatywy kontrolować jej przestrzeganie, co będzie miało miejsce w tych przypadkach, gdy dana norma chroni interes ogółu (np. bezpieczeństwo państwa), albo też zastosowa­nie przymusu za przekroczenie jakiejś normy (np. normy nakazującej zwrot pożyczo­nych pieniędzy) pozostawia się w gestii osób zainteresowanych. W tym ostatnim przypadku organy państwowe, w których kompetencji znajduje się wymiar sprawied­liwości, będą interweniowały w celu wymuszenia przestrzegania normy prawnej, ale tylko na żądanie uprawnionego. Wynika stąd, że niektóre normy nakładają na określony podmiot obowiązek jakiegoś zachowania się wobec innych podmiotów. Chodzi tu przeważnie o oddziaływanie korzystne dla podmiotu drugiego, który przez to uzyskuje np. uprawnienie do świadczenia ze strony podmiotu zobowiązanego. W takich przypadkach (poza tzw. uprawnieniami naturalnymi) podmiot uprawniony uzyskuje też upoważnienie do żądania (roszczenie) od organów państwowych dopuszczenia przemocy w celu wymuszenia od drugiego podmiotu należnego za­chowania się. W tego rodzaju złożonych sytuacjach mówimy o prawie podmiotowym jako o pewnym zespole uprawnień i upoważnień. Innymi słowy prawem podmiotowym nazwiemy przyznaną komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby. Prawo rzymskie podkreśla wielką autonomię podmiotu,	SKUTKI PRAWNE POSIADANIA Dążeniem każdego porządku prawnego jest to, by posiadacz był jednocześnie właścicielem i vice versa. Stąd cały szereg instytucji, które do tego celu zmierzają. Jeśli właściciel utraci posiadanie, prawo udziela mu środków petytoryjnych w celu jego odzyskania. Z kolei posiadacz, któremu nie przysługuje prawo własności może nabyć z mocy prawa. Temu celowi służy zasiedzenie. Z mocy prawa staje się też właścicielem ten, kto nabędzie posiadanie na rzeczy niczyjej. Każdy posiadacz ma uprzywilejowaną pozycję. W ewentualnym procesie windykacyjnym nie ciąży na nim, jako na pozwanym, obowiązek dowodu. Obowiązek taki spoczywa zawsze na powodzie. Jeżeli powodowi nie uda się dowód na to, że on jest właścicielem, posiadacz wygrywa proces, a gdyby przed procesem własność ta rzeczywiście należała do powoda, pozwany po procesie nabywa na mej rzeczy prawo własności. Posiadacz w dobrej wierze nabywa też na własność owoce pobrane z cudzej rzeczy zużyte przed procesem o rzecz. W ramach ochrony przed samowolą ze strony osób trzecich posiadacz może losować również obronę konieczną w celu utrzymania się przy spokojnym posiadaniu rzeczy, albo pomoc własną dla jej odzyskania. W actio Publiciana przy równej pozycji tron (in pari causa) proces wygrywał posiadacz.	TESTAMENT MANCYPACYJNY Testament mancypacyjny pojawił się jako pierwszy testament prywatny po ustawie XII tablic. Mancypacja wykorzystana została w celu rozporządzeń ostatniej woli na wypadek śmierci. W obecności 5 świadków i trzymającego wagę testator sprzedawał cały swój majątek powiernikowi, który brał na siebie obowiązek spełnienia rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formule ustnej dołączonej do samej mancypacji. Te ustne oświadczenia testatora mogły być zastąpione postanowieniami spisanymi na tabliczkach woskowych, które były natychmiast pieczętowane przez osoby uczestniczące w mancypacji. Kiedy pod koniec republiki mancypacja stała się zwykłą formalnością, punkt ciężkości przesunął się właściwie na same tabulae testamenti. Wtedy też ze względu na wyznaczenie w nich dziedzica, familiae emptor zszedł do roli zwykłego świadka. Testator przedkładał 7 świadkom tabliczki oznajmiając, że jest to jego ostatnia wola. Domagał się tylko ich opieczętowania. Treść takiego testamentu pozostać mogła nie znana osobom uczestniczącym w tej końcowej fazie jego sporządzania, jakim był9o opieczętowanie tabliczek.	UŻYCZENIE (COMMODATUM) Polegało ono na oddaniu przez jedną osobę (komodant) pewnej rzeczy nieużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe, lub rodzajowo określone używanie. Wyjątkowo przedmiotem użyczenia mogły być rzeczy zużywalne, jeżeli komodatariusz zobowiązał się, że ich nie zużyje, lecz posłuży się nimi wyłącznie na pokaz (ad pompom vel ostentationem). Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżeniei nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał używać jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu, na jaki kontrakt zawarto, albo po osiągnięciu celu, do którego realizacji wziął rzecz w użyczenie (np. użyczam książkę, w celu przygotowa­nia się do egzaminu z prawa rzymskiego). Commodatum było kontraktem bonaefidei, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym. Dłużnikiem głównym był komodatariusz, ale w pewnych okolicznościach dłużnikiem mógł się stać również komodant (użyczona książka była w takim stanie, że wymagała nowej oprawy). Z tytułu roszczenia o zwrot nakładów przysługiwało nawet prawo retencji, czyli możliwość Zatrzymania rzeczy, dopóki komodant nie zwrócił równowartości nakładów. Komo­dant, z uwagi na nieodpłatność kontraktu, nie miał z niego korzyści, dlatego Odpowiadał tylko z tytułu dolus i culpa lata. Komodatariusz natomiast korzystał w pełni z kontraktu i dlatego odpowiadał za omnis culpa, a nawet zobowiązany był do strzeżenia rzeczy (custodia) i z tego tytułu odpowiadał także za przypadek zwykły . (casus fortuitus). Używając rzeczy niezgodnie z umową albo jej przeznaczeniem komodatariusz popełniał kradzież używania (furtum usus) i odpowiadał jako złodziej. Użyczenie, określane dziś w mowie potocznej często jako pożyczka, tym różniło się od mutuum, że jego przedmiotem była rzecz określona indywidualnie, a nie gatunkowo..	WYKONYWANIE ZOBOWIĄZANIA. Pod wpływem ius gentium, jak widzieliśmy, samo świadczenie, z pominięciem contrarius actus, zaczęto uznawać za podstawę do uwolnienia dłużnika od odpowiedzialności. Wykonanie zobowiązania przez dłużnika to solutio, zwane przy długach pieniężnych zapłatą. Dłużnik niekoniecznie musiał sam wykonać zobowiązanie, chyba że chodziło o świadczenie zależne od osobistych kwalifikacji dłużnika (np. namalowanie portretu). Za zgodą wierzyciela mógł też dłużnik, zamiast tego, co było przedmiotem długu, świadczyć coś innego (datio in solutum). Dłużnik winien świadczenie spełnić do rąk wierzyciela w miejscu umówionym, ale mógł też wykonać zobowiązanie do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej do przyjęcia świadczenia (solutionis causa adiectus). Osobą upoważnioną nie tylko do przyjęcia ale również do domagania się speł­nienia świadczenia był też adstipulator. Dłużnik za pomocą stypulacji przyrzekał jakieś świadczenie wierzycielowi, a obok niego (a więc akcesoryjnie) przyrzekał to samo świadczenie spełnić na rzecz adstipulatora. Ten ostatni, jako wierzyciel, mógł przyjąć świadczenie ze skutkiem umarzającym wierzytelność, a nawet mógł przez acceptiiatio zwolnić dłużnika z długu, bez konieczności świadczenia z jego strony. Jeśli uczynił to ze szkodą dla wierzyciela głównego, odpowiadał wobec niego na podstawie lex Aquilia (według II jej rozdziału), a w prawie późniejszym na podstawie stosunku zlecenia (actio wandali directa).
ZAWŁASZCZENIE Occupatio jest niewątpliwie najstarszym sposobem nabycia własności. Polegała na ona na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej.W rozwiniętym prawie rzymskim do kategorii res nullius należały: 1) dzikie zwierzęta (ferae bestiae), pod które to pojęcie podciągali Rzymianie istoty dziko żyjące, które schwytać można było na lądzie, w morzu i w powietrzu. Zwierzęta oswojone mogły być przedmiotem okupacji, jeśli utraciły przyzwyczajenie powrotu do swego właściciela (animus revertendi), 2) insula in mań nata, czyli wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego oraz wszystkie inne wartościowe przedmioty wydobyte z morza, 3) res hostiies, czyli rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu, a należące do obywatela, z którego państwem rozpoczął Rzym działania wojenne, 4) res derelictae, czyli rzeczy porzucone. W prawie justyniańskim nabywano je .również przez zawłaszczenie. Porzucony grunt od czasów Walentyniana (364 r.) nabywał ten, kto go uprawiał przez okres 2 lat, 5)Thesaurus, czyli skarb,to przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, że zatraciła się już pamięć o ich właścicielu.Początkowo nabywał go na własność przez zawłaszczenie znalazca. Później, po szeregu reform w tym zakresie, przyjęto jrozstrzygnięcie Hadriana, iż znalazcy skarbu na cudzym gruncie przysługuje jedna |ego połowa, a druga stanowi własność właściciela gruntu.	LEGAT DAMNACYJNY Do czasów Augusta w prawie rzymskim była znana tylko jedna forma zapisu, był to pochodzący z ius civile zapis formalny zwany legatem (legatum). Legat obciążał tylko dziedzica testamentowego, musiał być zatem umieszczony w testamencie , później również w kodycylu potwierdzonym w testamencie. (zapis-przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku) Z czterech form legatu na uwagę zasługują dwa: legatum per vindicationem i legatum per damnationem. Legat damnacyjny (per damnationem) nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Służyła mu do tego celu actio ex testamento. Przedmiotem takiego zapisu mogły być rzeczy nie tylko testatora (jak przy legacie windykacyjnym), lecz również rzeczy dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim przypadku dziedzic miał obowiązek wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiorcy jej równowartość.	KONDEMNACJA PIENIĘŻNA Condemnatio była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Jej cechą charakterystyczną było to, że opiewała zawsze na pewną określoną(condemnatio certa) bądź nieokreśloną (condemnatio incerta) kwotę pieniężną (condemnatio pecuniaria), i to nawet wtedy gdy proces toczył się o rzecz. Powód, któremu zależało na odzyskaniu samej rzeczy, a nie kwoty pieniężnej tytułem surrogacji, mógł posłużyć się skargą arbitralną i w związku z tym żądać od pretora umieszczenia w formułce tzw. klauzuli arbitralnej. Na mocy tej klauzuli sędzia, który w wyniku postępowania dowodowego doszedł do przekonania, że rzecz należy się powodowi, wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. Jeśli wezwanie to okazało się nieskuteczne, powód szacował rzecz według własnej , uwzględniając również wartość subiektywną(tzw. pretium affectionis), a sędzia zasądzał pozwanego(który utrzymywał się przy rzeczy sporne) na zapłacenie powodowi kwoty pieniężnej w wysokości nie przewyższającej sumy szacunkowej. W dużym stopniu wątpliwe jest to, czy zasada ferowania wyroków opiewających na kwotę pieniężną znana była już w procesie legisakcyjnym. W procesie formułkowym przetrwała ona do końca i jeśli jej nie uchylono, to chyba dlatego, że z wyroku opiewającego na pieniądze obie strony mogły być zadowolone: pozwany, że utrzymał się przy rzeczy, na której mu zależało, a powód, że otrzymał za nią ekwiwalent, którego by nigdy nie uzyskał w wyniku zwyczajnej sprzedaży	ZMIANA WIERZYCIELA Każda wierzytelność, czyli prawo wierzyciela do domagania się jakiegoś zachowania od dłużnika, stanowi określoną wartość majątkową . puszczenie jej w obieg ma w gospodarce towarowo-pieniężnej ogromne znaczenie, często bowiem zdarza się, że określona osoba, pozbawiona pieniędzy, dysponuje wierzytelnością, która może być wymagana w nawet odległej przyszłości. Wierzytelność tę przekazać może innej osobie, czy to w oczekiwaniu świadczenia wzajemnego(obligandi causa) czy też zamiast innego świadczenia (datio in solutum), do którego jest zobowiązana. W tej sytuacji wierzytelność może spełniać funkcję pieniądza i jako taka aktywizuje życie gospodarcze . Na tych właśnie zasadach opiera się dzisiaj cały obrót bezgotówkowy. Może to się jednak odbywać tylko wtedy, gdy prawo przewiduje środki prawne umożliwiające obrót wierzytelnościami, czyli przelew. Przelewem, albo cesją wierzytelności nazywamy dziś przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela(cedenta) na drugą osobę(cesjonariusza) mocą zawartej między nimi umowy. Umowa ta wywiera skutek rozporządzający nawet bez wiedzy dłużnika (debitor cessus). np.: A umawia się z C, że ten przejmie jego wierzytelność wobec B . Wskutek tej umowy C staje się wierzycielem B, nawet bez jego wiedzy. W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, iż zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze nieformalnej umowy, przy zachowaniu tożsamości węzła obligacyjnego, była zupełnie niemożliwa. Wychodząc jednak naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego , w ciągu kilku pierwszych wieków stworzyli Rzymianie w zasadzie tylko surogaty dzisiejszej cesji. Dłużnik mógł za pomocą stypulacji przyrzec nowemu wierzycielowi to, co winien świadczyć wirerzycielowi dotychczasowemu. Akt ten zwany nowacją (novatio) nie powodował jednak przejścia	PACTA Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, prawo rzymskie określało jako pacta. Cechą charakterystyczną takich umów była ich niezaskarżalność. Z biegiem czasu jednak i ta zasada ustąpić musiała pod naporem potrzeb obrotu gospodarczego. Niektóre pacta stały się zaskarżalne albo na podstawie kontraktu, do którego zostały dołączone, albo na podstawie prawa pretorskiego, albo wreszcie na podstawie konstytucji cesarskich. Z uwagi na źródło zaskarżalności, w średniowieczu wszystkie pacta podzielono na trzy grupy, określając je jako: pacta adiecta, pacta praetoria i pacta legitima. Mimo ogromnego podobieństwa paktów do kontraktów konsensualnych, nawet w prawie justynińskim stanowiły ono odrębne źródła zobowiązań
KONSTYTUCJE CESARSKIE W okresie pryncypatu rośnie znaczenie cesarza jako twórcy prawa. Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze względu na formę przybierały postać edyktu, mandatu, dekretu albo reskryptu. Edykty (edicta) wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, a z uwagi na imperium cesarskie miały one moc normy obowiązującej albo na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. Takim właśnie edyktem nadał Karakalla obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom państwa rzymskiego. Mandaty (mandata) były to instrukcje dla namiestników tak w prowincjach cesarskich, jak i senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich. Chociaż adresatem ich był urzędnik, wiązały one jednak mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali. Mandatem np. Trajan uregulował kwestię konkubinatu żołnierzy. Dekretem (decretum) był wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie. Cesarz ta drogą wprowadzał też nowe zasady, jak to miało miejsce w przypadku tzw. decretum divi Marci o utracie wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej. Reskrypt (rescriptum) to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub cesarz stal się viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty osób prawnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową, jak np. reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim. W okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza , a wydawane przezeń akty noszą miano leges. Tworzą one dział, który określa się jako ius novum. Z wymienionych form konstytucji największe znaczenie zyskują edykty,	Usucapio była nabyciem własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo. Celowość instytucji zasiedzenia uzasadnia się w źródłach rzymskich koniecznością likwidacji stanu niepewności prawnej co do własności rzeczy. Zarówno w interesie pewności obrotu gospodarczego, jak i stabilizacji prawnej stanowiska osoby władającej rzeczą jest to by położyć kres niepewności co do prawa nad rzeczą. Tę funkcję spełnia właśnie instytucja zasiedzenia. Na zasiedzenie mógł się powołać zarówno ten, kto nabył rzecz, ale wobec braku odpowiedniej formy (no. res mancipi, nabył przez tradycję) nie uzyskał na niej własności, jak i ten, kto nawet przy zachowaniu formy nie nabył własności rzeczy, bowiem zbywca nie był jej właścicielem (nabycie a non domino).W pewnych przypadkach z zasiedzenia mógł skorzystać nawet właściciel, któremu trudno było przeprowadzić dowód na to, że jest właścicielem. Aby taki dowód przeprowadzić, winien wykazać, że rzecz nabył od właściciela, który też nabył ją od osoby uprawnionej itd.(probatio diabolica, dowód diabelski). Obciążony obowiązkiem przeprowadzenia dowodu na to, że jest właścicielem rzeczy mógł powołać się na zasiedzenie. Zasiedzenie, znane już ustawie XII tablic, przeszło ciekawą ewolucję. Dostępne pierwotnie tylko dla obywateli rzymskich, dotyczyło własności kwirytarnej, a jeśli chodzi o grunty, możliwe było tylko na gruntach italskich. Po constitutio Antoniniana Karakalli o obywatelstwie rzymskim stało się ono dostępne prawie dla wszystkich mieszkańców imperium rzymskiego. Na gruntach prowincjonalnych, stanowiących własność narodu rzymskiego lub cesarza, konstytucje cesarskie wprowadziły nową instytucję zwaną longi temporis praescriptio. Po zlikwidowaniu wszystkich różnic w obrębie pełnego władztwa prawnego nad rzeczą, zasiedzenie w prawie justyniańskim ukształtowało się jako instytucja jednolita. Na ruchomościach przyjęło nazwę usucapio, a na nieruchomościach -longi	zarzutu procesowego zwanego longi temporis praescriptio, odeprzeć powództwo o wydobycie, utrzymując się przy spornym gruncie. W odróżnieniu od usucapio, longi temporis praescriptio nie była sposobem nabycia własności gruntu. Władztwo na gruntach prowincjonalnych to nie własność. Fuzja obu instytucji nastąpiła , jak o tym była mowa przed chwilą ,w prawie justyniańskim .Przez longi temporis praescriptio określono obecnie zasiedzenie własności na gruntach , bez względu na ich położenie , a wymagany do tego czas posiadania wynosi 10 lat inter praesentes i 20 lat inter absentes . Usucapio natomiast oznaczała zasiedzenie na rzeczach ruchomych, przy czym Justynian przedłużył wymagany w tym wypadku czas posiadania rzeczy do 3 lat.	CZYNNOŚĆ PRAWNA Wśród zdarzeń prawnych szczególną rolę odgrywają czynności prawne, czyli oświadczenia woli , zmierzające do powstania , zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego . W pewnych wypadkach do wywołania zamierzonych skutków prawnych oświadczeniu woli towarzyszyć musi dodatkowe działanie podmiotu , jak np. wręczenie przedmiotu świadczenia ( w kontraktach realnych )albo określony wpis (w kontraktach literalnych) Czynności prawne dzielić można na: 1.jednostronne, jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony (np. sporządzenie testamentu, wyzwolenie niewolnika) i dwustronne, czyli wymagające zgodnego oświadczenia (umowy) dwóch stron (np. umowa przechowania) 2.formalne, gdy ważność czynności zależna jest od zachowania określonej formy(np. mancypacja, stypulacja wymagająca użycia określonych słów) oraz nieformalne, gdy pod tym względem prawo nie stawia żadnych wymogów(np. zawarcie umowy najmu.3.Między żyjącymi (inter vivos), jeśli regulują stosunki za życia podmiotu działającego (np. zlecenie) oraz na wypadek śmierci (mortis causa), jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci (np. testament) 4.Zobowiązujące i rozporządzające, w zależności od tego czy czynność powoduje jedynie powstanie zobowiązania (np. kupno- sprzedaż), czy też powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (np. przeniesienie własności , przelew wierzytelności) 5.Obciążające, jeśli nakładają obowiązek na obie strony (np. najem) i pod tytułem darmym, gdy czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie, a druga odnosi same korzyści (np. darowizna) 6.Kausalne (przyczynowe)i abstrakcyjne w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społ-ekonom. zasługującego na ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje	SPÓŁKA Klasyczna spółka prawa rzymskiego swój rodowód wywodzi z ius gentium. Spółka (societas) była kontraktem konsensualnym, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gosp. Istotnymi elementami spółki są: 1)porozumienie 2)wspólne świadczenia wnoszone do spółki(rzecz lub praca) 3)wspólny cel gosp. Wzajemne świadczenia wspólników mogły polegać na wkładzie każdego z nich do spółki albo jakiejś wartości majątkowej albo własnej pracy . Na wzór dawnego consortium, strony mogły zawiązać najszersze wspólnictwo, wnosząc do spółki cały swój aktualny, a nawet przyszły majątek(tzw. societas omnium bonorum). Bardziej ograniczona spółka to tzw. societas unius negotiatonis, miała ona na celu przeprowadzenie jednej lub wielu operacji gosp. Przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy. Wkłady wspólników nie musiały być równe i mogły polegać wyłącznie na osobistym świadczeniu pracy. Wniesiony majątek stawał się własnością wspólników proporcjonalnie do ich wkładów. Wspólnicy uczestniczyli w zyskach i stratach w częściach równych, chyba ,że ustalili inne zasady partycypowania w aktywach i pasywach spółki. Niedopuszczalna była jednak tzw. ,, lwia spółka''(societas leonina), w której jeden ze wspólników uczestniczył tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach. Każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki. Na podstawie kontraktu spółki prowadzenie tych spraw można było powierzyć jednemu ze wspólników, a na podstawie kontraktu zlecenia także osobie trzeciej, spoza grona wspólników. Spółka nie miała osobowości prawnej. Nie powstawały zatem prawa i obowiązki spółki jako odrębnej osoby , lecz tylko prawa i obowiązki samych wspólników. Każdy z nich działając z ramienia spółki nabywał prawa dla siebie i tylko na podstawie swej przynależności do

WYKONYWANIE ZOBOWIĄZANIA	Dłużnik miał zwrócić tę samą, a nie taką samą rzecz. Commodatum opierało się na zasadach dobrej wiary, a nie prawa ścisłego (stricti iuris) i było kontraktem dwustronnie zobowiązującym niezupełnym.Pierwotnie commodatum chronione było za pomocą pretorskiej actio infacum, opiewającej na wyrównanie szkody wyrządzonej którejkolwiek ze stron w związku z kontraktem (ochrona tzw. negatywnego interesu umownego). Pod koniec/republiki prawo, przy komodacie, nie zadowalało się już tylko wynagrodzeniem szkody, lecz wymagało po prostu wypełnienia kontraktu (ochrona tzw. pozytywnego interesu umownego). Pretor zaczął wówczas przyznawać powództwa cywilne: komodantowi — actio commodati directa, a komodatariuszowi — actio commodati contraria UŻYCZENIE (COMMODATUM)	TESTAMENT MANCYPACYJNY	SKUTKI PRAWNE POSIADANIA	który czyni użytek z przy­sługującego mu prawa podmiotowego, co w sposób najbardziej dobitny sformułował Gaius słowami: nullus yidetur dolo facere, qui suo iure utitur. Z drugiej jednak strony, ten wspaniały nauczyciel prawa w swych Institutiones zakreśla również gra­nice, w jakich obracać się winien ten, któremu prawo podmiotowe wyznacza okre­ślone kompetencje. Formułuje w tej kwestii Gaius znaną dyrektywę, iż „male enim nostro iure uti non debemuś''. Barierę, której jednostce w Rzymie przekraczać nie było wolno, stanowiły zasady sprawiedliwości i słuszności, bonum et aequitas. Sprowadzały się one praktycznie do tego, co współczesne systemy prawa precyzują w tzw. klauzulach generalnych, a co np. w polskim prawie cywilnym określa się jako zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa. Prawo podmiotowe (np. wierzytelność) może reprezentować jakąś wartość ekono­miczną. Zwie się ono wówczas prawem majątkowym. Może ono jednak nie być uwarunkowane żadnym interesem ekonomicznym uprawnionego (np. prawo ojca do wychowania własnego dziecka). Wówczas nosi ono miano prawa niemajątkowego. PRAWO W ZNACZENIU PRZEDMIOTOWYM I PODMIOTOWYM
PACTA	wierzytelności z jednej osoby na drugą, ale umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego(zamiast dotychczasowego). Ujemną stroną nowacji było to, że wraz ze starym zobowiązaniem ulegały umorzeniu związane z nim prawa akcesoryjne(np. zastaw, poręka), a nadto akt nowacji nie mógł dojść do skutku bez udziału dłużnika. Pozytywną stroną nowacji było definitywne uzyskanie prawa podmiotowego przez nowego wierzyciela. ZMIANA WIERZYCIELA	KONDEMNACJA PIENIĘŻNA	LEGAT DAMNACYJNY	ZAWŁASZCZENIE Occupatio
spółki miał obowiązek przenieść je na pozostałych wspólników. To samo dotyczyło zobowiązań zaciąganych w imieniu spółki. Przy podejmowaniu działań, każdy ze wspólników winien wykazywać taką staranność, jaką normalnie okazuje wobec spraw własnych. Ponieważ spółka jako kontrakt konsensualny zawiązywała się w wyniku porozumienia, rozwiązanie jej następowało przez porozumienie odwrotne(mutuo dissensu) wszystkich wspólników. Wszelkie rodzaje spółki miał charakter wybitnie osobisty i dlatego ich rozwiązanie następowało również przez śmierć jednego ze wspólników, jego capitis deminutio, a nawet wystąpienie ze spółki. Spółka terminowa rozwiązywała się z upływem terminu. Ten sam skutek powodowało zrealizowanie celu, dla którego została zawarta, albo też gdy jego osiągnięcie stało się niemożliwe. Po rozwiązaniu spółki kontrahenci likwidowali wzajemne stosunki zobowiązaniowe i własnościowe. W braku zgodności mogli dochodzić wzajemnych pretensji na drodze sądowej, za pomocą powództwa zwanego actio pro socio. Powództwo miało charakter infamujący. SPÓŁKA	prawnie obojętny. W tym drugim przypadku skutek prawny oświadczenia woli, jako od tej causa oderwany, wyraża się w samym fakcie złożenia określonego oświadczenia woli. CZYNNOŚĆ PRAWNA	ZASIEDZENIE	temporis praescriptio. Wymogi warunkujące zasiedzenie to: Res habilis chodzi tu o przedmiot, na którym można nabyć własność przez zasiedzenie. Bowiem nie na wszystkich rzeczach można było dokonać zasiedzenia. Wyjęte spod zasiedzenia(res inhabiles) były rzeczy niedostępne w obrocie gospodarczym (res extra commercium), pochodzące z kradzieży (res furtivae), nabyte gwałtem (res vi possessae). Należące do fiskusa i Kościoła. Titulus Tytułem słusznym (iustus titulus)była czynność leżąca u podstawy wejścia w posiadanie rzeczy, a więc umowa kupna-sprzedaży, darowizny, posagu, zapisu. Fides Jest to dobra wiara(bona fides) posiadacza i istnieć musiała przynajmniej w momencie wejścia w posiadanie rzeczy (mala fides superveniens non nocet) Possessio Tylko posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia (possessioad usucapionem). Musi zatem ono polegać na faktycznym władaniu rzeczą (corpus)połączonym z wolą zachowania jej dla siebie (animus).Oddanie rzeczy w dzierżenie osobie trzeciej nie niweczy ciągłości posiadania, jako niezbędnego warunku zasiedzenia. Przerwa w posiadaniu (usurpatio) wskutek utraty rzeczy powodowała to, że dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Inaczej rzecz miała się w przypadku zawieszenia biegu terminu zasiedzenia, wtedy bowiem nie wliczało się jedynie okresu, w którym zasiedzenie nie mogło nastąpić (np. rzecz przeszła na własność osoby, która nie mogła przerwać zasiedzenia przez wniesienie powództwa windykacyjnego). Po ustąpieniu przeszkody rozpoczęte uprzednio zasiedzenie biegło w dalszym ciągu . Tempus. Zgodnie z ustawą XII tablic okres posiadania potrzebny do zasiedzenia wynosił 1 rok dla ruchomości, a 2 lata dla nieruchomości. Od czasów Sewerów na gruntach prowincjonalnych ich posiadacze, użytkujący nieruchomości przez 10 lat inter praesentes (mieszkańcy tej samej prowincji), albo posiadacze przez 20 lat inter absentes (mieszkańcy różnych prowincji), mogli za pomocą	zwane obecnie leges edictales lub generales. Mandata znikają zupełnie, decreta odgrywają drugorzędną rolę, a rescripta, z uwagi na zanik działalności jurystów stały się podstawą ukształtowania odmiany procesu zwanego reskryptowym. Obfita liczba rozproszonych konstytucji, nie zawsze ze sobą zgodnych, wymagała odpowiedniego uporządkowania. Powstałe w tym czasie zbiory konstytucji nazwano kodeksami. Ostatnim z nich był Kodeks justyniański KONSTYTUCJE CESARSKIE

---