Kształtowanie tożsamości ucznia ze szkoły średniej w aspekcie dualizmu kulturowego
Opracował: Łukasz Tomczyk
Pedagogika IV rok
Grupa II
I Część teoretycza
Poniższe rozważania w mojej pracy będą obejmowały zagadnienia związane z kształtowaniem się tożsamości osoby uczącej się w miejskiej szkole średniej, a mieszkającej od urodzenia w środowisku wiejskim.
Na początku chciałbym przedstawić kilka teoretycznych podejść związanych z tożsamością własną, która pierwotnie była związana z naukami ścisłymi i definiowana jako „równość, która jest prawdziwa dla dowolnych wartości występujących w nich zmiennych”.
Stopniowo wraz z rozwojem nauk humanistycznych pojęcie to zostało transponowane na grunty: socjologii, psychologii, pedagogiki i oznacza najczęściej w kontekście tożsamości indywidualnej posiadanie przez dany podmiot wizji własnej osoby, a dokładniej wizji tego co dla autocharakterystyki najważniejsze, najbardziej charakterystyczne i specyficzne.
Tożsamość zgodnie z Oxfordzkim Słownikiem Socjologicznym zdefiniowana jest jako: identyczność (z ang. Identity) oraz ciągłość, definiowana w różnorakie sposoby w zależności od nurtu reprezentowanego przez podejścia psychodynamiczne bądź też socjologiczne.
Pochodną tożsamości indywidulanej jest tożsamość kulturowa, która oznacza względnie trwałą identyfikację pewnej grupy ludzi i pojedynczych jej członków z określonym układem kulturowym tworzonym przez zespół idei, przekonań, poglądów, z konkretnymi zwyczajami i obyczajami, z danym systemem aksjologicznym i normatywnym. Owa identyfikacja powinna umacniać wewnętrzną jedność grupy i stanowić o jej differentia specifica. Tożsamość taka wyraża się w zasadzie: Jest się takim jakim się jest, jest się innym, a to że jest się innym, ma stanowić powód do dumy, a nie do zawstydzenia.
Tozsamość kulturowa jest częścią tożsamości społecznej, która jest nadawana społecznie, przekształcana społecznie i musi być potwierdzana społecznie.
Źródła tożsamości kulturowej powiązane są z symbolicznym interakcjonizmem, z czego wynika, iż świadomość tożsamości kulturowej jest wynikiem kontaktu z inną grupą, sposobem określenia samego siebie poprzez przynależność do różnego typu grup społecznych. Tożsamość przejawia się w zachowaniach i jest spostrzegana przez innych poprzez jej symbole.
Z pojęciem tożsamości wiąże się jej specyficzny podtyp tzw. tożsamość społeczna, która to jest szczególnie przydatna w wyjaśnianiu działań społecznych, interakcji oraz niektórych procesów kulturowych. Podkreśla się, że przebieg działania (interakcji) zależy w dużym stopniu od przyjętej przez jednostkę koncepcji własnej osoby.
Tożsamość powstaje wtedy, gdy jednostka potrafi w procesie komunikowania się spojrzeć na siebie oczami innych i gdy w ten sposób stwarza obraz samej siebie, przez co zachodzi konieczność poszukiwania własnej identyczności w czasie i przestrzeni.
Jednoczesna przynależność do wielu grup społecznych, różnorakich kulturowo (w szerokim znaczeniu tego słowa) wymusza kształtowanie się tożsamości jako wypadkowej tożsamości: rodzinnej, lokalnej (miasto, wieś), religinej, narodowej, grupowej (uczeń, student).
Nabywanie własnej tożsamości wiąże się z procesami interaakcji społecznych, które są niezbędne do wystąpenia złożonego procesu socjalizacji.
To kim jestem ulega ciągłemu nadbudowywaniu poprzez zdobywanie przez jednostkę ciągłych doświadczeń ilosciowych oraz jakościowych dzięki współezgzystencji w społeczeństwie.
„Tożsamość osobista wyraża się w niepowtarzalnej biografii, tożsamość społeczna w przynależności jednej i tej samej osoby do różnych, często niekompatybilnych grup odniesienia. O ile tożsamość osobista gwarantuje coś takiego jak ciągłość <<ja>> w zmieniających się sytuacjach z historii życia, to tożsamość społeczna zapewnia jedność w różnorodnych systemach ról, które w tym samym czasie trzeba <<umieć>>.”
Tożsamość w swym istnieniu jest zjawiskiem, które poszukuje stałości w zmienności.
Socjalizacja jest procesem skomplikowanym, niezmiernie złożonym dlatego można zaobserwować w literaturze naukowej wiele różnorodnych definicji z racji nieostrości terminologicznej oraz wielostronnych podejść naukowych.
Najogóloniejsza postać z jaką się spotkałem podaje encyklopedia popularna PWN określając socjalizację jako: „[łac. socialis `społeczny'], bezwiedny proces przystosowania się człowieka do życia społ., polegający na przejmowaniu wartości, norm i wzorów zachowań obowiązujących w danej zbiorowości.”
Podobną, chociaż bardziej rozbudowną definicje podaje W.Okoń, który uważa socjalizację jako „ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj. umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby się mogła stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa” oraz „ogół zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływań społecznych, umożliwiających jej stopniowe stawanie się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa.”
Niezmiernie ważnym elementem w w.w. procesie jest ukazanie złożoności ogólnej socjalizacji na etapy:
- Socjalizacji pierwotnej zachodzącej w dzieciństwie, kiedy jednostka ludzka przyswaja sobie podstawowe umiejętności potrzebne w życiu społecznym. Z tego typu zjawiskiem mamy do czynienia najczęściej w rodzinie, sąsiedztwie, grupie rówieśniczej. Socjalizacja pierwotna obejmuje także wyłanianie się i formowanie osobowości. Jednostka ludzka nabywa przede wszystkim w trakcie tego procesu poczucie odrębności od otoczenia, poczucie „ja” w najbardziej elementarnej formie objawiające się zrozumieniem, że jest się tym, kim się jest nazywanym.
W socjalizacji pierwotnej na jednostkę mają wpływ znaczący inni, przeważnie rodzice. Według George`a H. Meada okres socjalizacji pierwotnej kończy się, gdy jednostka ukształtuje w swojej świadomości pojęcie „uogólnionego innego” tzn. gdy staje się zdolna do identyfikacji nie tylko z „znaczącymi innymi”, lecz z ogółem innych. Przejście z jednej fazy do drugiej oznacza zazwyczaj, iż jednostka zyskała poczucie własnej tożsamości.
Uogólniony Inny jest pomostem pomiędzy socjalizacją pierwotną a wtórną, jest to proces niezmienrnie ważny przy analizie funkcjonowania podmiotu w różnych środowiskach kulturowych (np. miasto - wieś).
- Socjalizację wtórną, która zaczyna się w momencie wejścia jednostki w wtórną grupę społeczną (w przypadku badanego podmiotu jest to szkoła średnia w mieście), proces ten jest nieunikniony i trwa całe dorosłe życie. Zachodzące interakcje uczą jednostkę wartości, norm i przekonań składających się na wzór kultury, w jakiej żyje.
We współczesnych społeczeństwach socjalizacja wtórna zachodzi w znacznej mierze dzięki szkolnictwu.
Procesy socjalizacji pierwotnej jak i wtórnej są niezbędnymi warunkami wytworzenia tożsamości. Interakcje społeczne kształtują to „kim jestem”, formują strukturę własnego Ja, dając wewnętrzne poczucie integralności.
W przypadku, gdy integralność zostaje zaburzona mamy doczynienia z kryzysem tożsamości przejawiającym się jako konflikt wartości (pomiedzy grupą pierwotna a wtórną), który utrudnia zachowanie spójnosci tożsamości oraz jako niemożność ukształtowania się tożsamości pozytywnej, co uniemożliwia jednostce utrzymanie poczucia własnej wartości.
Między tożsamością osobistą a społeczną zachodzą silne związki. Negatywne nastawienie jednej z grup społecznych przeciwko drugiej w sytuacji, gdy jednostka należy do obydwu odbija się na tożsamości osobistej, która staje w sytuacji wewnętrznego rozdarcia.
Podstawową strategią dla zachowania spójności jest staranne unikanie spostrzeganie sprzeczności. Jeśli wymagania adaptacyjne jednostki narzucają zmianę zachowań sprzeczną z wartościami centralnymi, najczęściej poszukuje się racjonalizacji zgodnie z teorią dysonansu społecznego.
W momecie, gdy podmiot doznaje oddziaływania dwóch różnych kultur (wiejska - miejska) zaczyna poszukiwać wspólnego mianownika dla odmiennych wartości.
Apeluje się wówczas do wartości nadrzędnych łączących obie kultury. W przypadku, gdy dany podmiot nie może odnaleźć się w zaistniałej sytuacji, bądź nastąpią inne niekorzystne czynniki (deprecjonowanie jednego środowiska przez drugie), następuje rozwój tożsamości negatywnej charakteryzyjącej się uczuciem bezsilności, przykrości istnienia, przekonania, że jest się gorszym od innych oraz brakiem wiary we własne możliwości.
Z teoriami socjalizacji oraz kształtowania się tożsamości związane jest pojęcie roli społecznej definiowanej jako odzwierciedlenie społecznych oczekiwań przypisanych poszczególnym statusom lub pozycjom społecznym, w trakcie, których tak jak aktor człowiek wchodzi na scenę (interakcje społeczne) i zaczyna pełnić różne role (np. ucznia, syna, kolegi). Pojęcie roli społecznej jest ściśle związane z funkcjonowaniem w różnych grupach kulturowych, w sytuacji gdy grupy do których należy dana osoba mają różnorodne normy w stosunku do nakazów i zakazów następuje dysonans w procesie socjalizacji co grozi wytworzeniem tożsamości negatywnej.
Dla omówienia procesu kształtowania się tożsamości w wieku adolescencji niezbędne jest przytoczenie charakterystyki rozwoju psychospołecznego, w tym przypadku posłużę się teorią Erika Eriksona, która to zakłada, iż: tożsamośc jednostki rysuje się jako zdolność „ego” do integrowania wszystkich identyfikacji. W efekcie wyłania się lub też nie osobowość dojrzała i w pełni zintegrowana, dysponująca silnym poczuciem własnej tożsamości. Występujący w tym okresie naturalny kryzys, wewnetrzny konflikt prowadzi do tożsamości versus nieładu ról.
Dzięki tej teorii wiemy, iż siłą napędową są konflikty oraz zwiazane z nimi kryzysy, lecz Erikson ukazuje także niebezpieczeństwo, które może objawić się w postaci „dyfuzji tożsamości” związanej z niepowodzeniami w sferze integracji indywiduum z rolami społecznymi.
Dyfuzja tożsamości wywołuje ważne konsekwencje w sferze kontaktów z innymi. Może nastąpić rezerwa wobec wszelkich związków, które mogą przekształcić się w obawe przed utratą autonomii, której szczególnie bronią osoby o dysuzyjnej tożsamości.
Nikitorowicz wskazuje na istnienie następujących typów tożsamości kulturowej:
- silna identyfikacja z dwiema kulturami (bikulturalizm, człowiek pogranicza),
- silna identyfikacja z dominujacą kulturą (akomodacja, tożsamość negatywna do socjalizacji rodzinnej, przeciwstawienie się dziedzictwu przodków),
- silna identyfikacja z etniczną grupa mniejszościową
- brak identyfikacja z którąkollwiek grup (marginalizacja, człowiek marginesu wg R.E. Parka)
II Interpretacja badań własnych na podstawie badania jakościowego oraz części teoretycznej
Zbadana przeze mnie osoba jest w wieku adolescencji, uczęszcza do szkoły średniej położonej w mieście o zaludnieniu 60 tysięcznym, natomiast od urodzenia mieszka w pobliskiej wsi. Materiał badawczy został zebrany poprzez swobodną rozmowę, która trwała ok. 15 minut.
Podmiot stwierdził, iż zauważa pewne różnice kulturowe pomiędzy członkami społeczności wiejskiej i miejskiej. Pierwszy element charakterystyczny to język, jakim posługuje się dana społeczność, z racji, iż badana osoba jest rodowitym Ślązakiem z czego wynika, iż niektóre osoby z otoczenia badanego mieszkajace na wsi posługują się w grupie pierwotnej językiem gwarowym, a w grupie wtórnej (szkoła, klasa) czystą polszczyzną - podobnie jak mój rozmówca, co świadczy o wykształceniu się w tym aspekcie dualizmu. Na pytanie, jaki język jest mu bliższy odpowiada, że w szkole - czysta polszczyzna, natomiast w domu - gwara, podkreśla jednocześnie, że nigdy głębiej się nad tym nie zastanawiał, dlaczego tak jest.
Drugi element, na który wskazał badany, to nastawienie negatywne niektórych członków społeczności miejskiej w stosunku do wiejskiej (poprzez złośliwe uwagi, przezwiska), - co rozmówcy w niczym nie przeszkadza, ponieważ uważa, że każdy ma prawo do wyrażania własnych opinii nawet, jeśli są niezgodne z jego światopogladem, - co stanowi, że tożsamość badanego jest ukształtowana w sposób pozytywny.
Na pytanie „Kim jesteś?” Badany odpowiada, że:”Człowiekiem, uczniem, synem, kolegą, kuzynem”, drążąc dalej temat, zapytałem: „Czy myślisz, że gdybyś szkołę średnią miał w swojej wsi to byłbyś ta samą osobą, co teraz?”, rozmówca odpowiedział, iż nie ma to dla niego żadnego większego znaczenia. Mój rozmówca jest osobą dobrze mi znaną, przez co stwierdzam, że nauka w innym środowisku niż lokalnym wnosi pewną nową jakość w procesie nabywania tożsamości, z czego osoba badana nie zdaje sobie do końca sprawy lub też nie chce ujawniać swoich myśli.
Poprzez rozmowę z badanym i wcześniejszą obserwację stwierdzam, iż mój rozmówca to typ o silnej identyfikacji z dwoma kulturami: wiejską i miejską, nie występują w tym przypadku elementy tożsamości negatywnej - co świadczy o prawidłowym procesie socjalizacji.
Pochodną powyższych wyznaczników jest to, iż nie występuje w grupie wtórnej (szkoła, klasa) zjawisko stygmatyzacji społecznej: nie występuje silnie negatywna tożsamość, którą grupa naznacza daną osobę i która wywiera znaczący wpływ na jej poczucie siebie.
Bibliografia:
J.Nikitorowicz: Pogranicze Tożsamość Edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, Trans Humana
P. Boski, M.Jarymowicz, H. Malewska - Peyre: Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa 1992, Instytut Psychologii PAN
W.Okoń: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987
K.J. Tillmann: Teorie socjalizacji, Warszawa 2005, PWN
M. Szczepański: Społeczeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny, http://www.jezyk-polski.pl/pts/mszczepanski.htm
M.Jarymowicz: Spostrzeganie samego siebie, „Studia Psychologiczne”, - numer specjalny, 27
Wielka Encyklopedia PWN,
Oxfordzki Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, , Warszawa 2004, PWN
Normann Goodmann: Wstęp do socjologii, Poznań 2001, Zysk i Spółka
M. Pacholski, A. Słabo: Słownik pojęć socjologicznych, Kraków 1997, Wydawnictwo AE w Krakowie
W. Modzelewski: Więź społeczna i grupy społeczne, Katowice 1999, Wydawnictwo Śląsk
III Załącznik:
Swobodny wywiad z Badanym
Kim jesteś?
- „Człowiekiem, uczniem, synem, kolegą, kuzynem.”
Gdzie mieszkasz?
- „W Suszczu, koło Żor.”
Gdzie się uczysz?
- „W technikum górniczym w Żorach, w klasie drugiej.”
Lubisz swoją szkołę i klasę?
- „Raczej tak…” - (reszta odpowiedzi nieistotna, ze względu na badany obszar)
Czy Twoi koledzy mieszkający na wsi różnią się czymś od tych z miasta?
- „Raczej nie, chociaż ja muszę wcześniej wstawać do szkoły, żeby zdążyć na lekcje.”
A jak wyglądają wasze rozmowy w szkole, bo z tego, co się orientuje to, na co dzień w domu mówisz śląską gwarą?
- „No tak, masz racje. W domu mówię po śląsku a w szkole staram się mówić tak jak reszta, po polsku, tak jak teraz z Tobą.”
Czy zastanawiałeś się nad tym, dlaczego tak się dzieje?
- „Jakoś nigdy nad tym głębiej się nie zastanawiałem, dlaczego tak jest. Po prostu w domu mówię po śląsku, bo to jest normalne a w szkole po polsku i jest wszystko dobrze. A czemu o to pytasz?”
Pytam o to, ponieważ chciałbym się dowiedzieć, jaki język jest Ci bliższy?
- „Obydwoma rozmawiam codziennie i obydwa są dla mnie takie same tylko, że w szkole czy chce czy nie, musze poprawnie mówić po polsku szczególnie na języku polskim.” - (tutaj badany wtrąca nieistotne dla wywiadu informację o swojej nauczycielce z języka polskiego)
Czy kiedykolwiek przytrafiła Ci się sytuacja, w której doszło do konfliktu pomiędzy osobami z miasta i wsi?
-„ Tak jak wszędzie są osoby, które lubią się bardziej lub mniej.”
Konkretnie chodzi mi o to, czy w sytuacjach konfliktowych występuje wytknięcie drugiej osobie, iż jest gorsza z tego powodu, że mieszka na wsi lub mieście?
- „ No to czasami tak jest, ale rzadko, chyba raczej z tego powodu nikt się nie kłóci, chociaż czasami się zdarzało, że w żartach lub złości ktoś komuś powiedział, że jest wsiokiem. W sumie to każdy ma prawo do wyrażania swoich opinii, nawet, gdy nie są takie same jak moje.”
Czy zdarzyło Ci się, że koledzy mieli Ci za złe Twoje wiejskie pochodzenie?
- „Nie zdarzyło mi się to.”
Czy myślisz, że gdybyś szkołę średnią miał w swojej wsi to byłbyś ta samą osobą, co teraz?
- „Nie ma to żadnego znaczenia dla mnie, byłbym tą samą osobą, co teraz.”
Gdybyś miał do wyboru możliwość zamieszkania w mieście, to czy zamieszkałbyś w nim?
- „ Wole tak jak jest, tutaj jest mi dobrze i nie mam powodów do narzekań.”
Wracając do okresu z przed roku, kiedy zaczynałeś naukę w technikum, czy czułeś się z jakiś powodów gorszy?
- „Nie, bo moja klasa jest nietypowa, 33 chłopaków, żadnych dziewczyn, same trudne przedmioty. Na początku wszyscy jechaliśmy na jednym wózku, same trudne przedmioty do nauki, nowi nauczyciele, inny sposób nauki niż w gimnazjum, ogólnie wszystko było nowe dla mnie i moich kolegów.”
Czy nowa szkoła zmieniła Cię w jakiś sposób?
- „ Na pewno tak, wydaje mi się, że trochę bardziej dorosłem w porównaniu z gimnazjum.”
Dziękuję Ci za rozmowę.
Wielka Encyklopedia PWN,
Por. M.Jarymowicz: Spostrzeganie samego siebie, „Studia Psychologiczne”, - numer specjalny, 27, 2. Str. 73
Oxfordzki Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, , Warszawa 2004, PWN str.402
M. Szczepański: Społeczeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny, http://www.jezyk-polski.pl/pts/mszczepanski.htm
J.Nikitorowicz: Pogranicze Tożsamość Edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, Trans Humana str.70
Tamże
M. Pacholski, A. Słabo: Słownik pojęć socjologicznych, Kraków 1997, Wydawnictwo AE w Krakowie str.192
K.J. Tillmann: teorie socjalizacji, Warszawa 2005, PWN, str. 146
Tamże; str.147
Por. Tamże, str. 21
Encyklopedia Powszechna PWN
W.Okoń: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987, s. 278
W. Modzelewski: Więź społeczna i grupy społeczne, Katowice 1999, Wydawnictwo Śląsk str. 70
Tamże; str. 71
M. Pacholski, A. Słabo: Słownik pojęć socjologicznych, Kraków 1997, Wydawnictwo AE w Krakowie str.163
W. Modzelewski: Więź społeczna i grupy społeczne, Katowice 1999, Wydawnictwo Śląsk str. 71
Por. P. Boski, M.Jarymowicz, H. Malewska - Peyre: Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa 1992, Instytut Psychologii PAN, str. 23
Por. Tamże; str. 22
Tamże; str.42
Tamże
Tamże; str.44
Por. Tamże; str. 45
Por. Oxfordzki Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, , Warszawa 2004, PWN str.281 - 282
J.Nikitorowicz: Pogranicze Tożsamość Edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, Trans Humana str.73
Por. Tamże, str.74
Tamże
Tamże, str. 83-84
Por. Normann Goodmann: Wstęp do socjologii, Poznań 2001, Zysk i Spółka, str.371
7