Narządy zmysłów

Receptory i narządy zmysłów służą do odbierania bodźców z otoczenia i przekazywania ich do OUN. Bodźce docierające do kory mózgowej są odbierane jako wrażenia — światła, dźwięku, smaku, dotyku itd. Bodźce dochodzące do narządów zmysłów są odbierane przez nabłonek nerwowy, który w niektórych narządach zmysłów odbiera podniety przy bezpośrednim zetknięciu się z ich źródłem (np. smak, węch). Natomiast wyżej zorganizowane narządy (wzrok, słuch), wymagają dodatkowych „urządzeń”, które przepuszczają jedynie bodźce działające na dany narząd zmysłów i we właściwy sposób je przetwarzają.

Narząd smaku

Komórki odbierające wrażenia smakowe wchodzą w skład kubków smakowych. Kubki te (zazwyczaj kilka tysięcy) rozmieszczone są w obrębie brodawek językowych. Człowiek rozróżnia 4 rodzaje smaku: słodki, słony, gorzki, kwaśny.

Biologiczne znaczenie smaku polega na ocenie przydatności pokarmu do spożycia, a także na wywołaniu odruchowego pobudzania gruczołów trawiennych do wydzielania soków o odpowiednim składzie.

Narząd węchu

Zmysł węchu utożsamiany jest z nosem, który stanowi osłonę początkowego odcinka dróg oddechowych, podczas gdy właściwy narząd węchowy zajmuje tylko górny odcinek jamy nosowej, zw. okolicą węchową.

Receptory węchowe są rozmieszczone w błonie śluzowej małżowiny nosowej górnej. Substancje zapachowe dostają się do okolicy węchowej podczas wdechu powietrza przez nos, a częściowo również, gł. podczas jedzenia — przez jamę ustną i nozdrza tylne.

Człowiek jest w stanie rozróżnić zapach kilku tysięcy różnych substancji. Wyróżnia się 6 gł. grup/klas zapachowych: kwiatowe (np. róże), eterowe (np. gruszki), piżmowe (np. piżmo), kamforowe (np. eukaliptus), gnilne (np. zepsute jaja) i żrące (np. ocet).

Narząd wzroku

W skład narządu wzroku wchodzą: gałka oczna, nerw wzrokowy i aparat pomocniczy.

Gałka oczna położona jest w oczodole. Od przodu przed gałką oczną znajdują się powieki — górna i dolna. Gałka ma kształt nieco spłaszczonej kuli. Wyróżniamy w niej bieguny (przedni, tylny) oraz równik. Linia łącząca oba bieguny nosi nazwę osi gałki ocznej.

Gałka oczna składa się z następujących struktur:

— zewnętrznej twardej błony, która w swej części przedniej jest przejrzysta (rogówka) zaś w części tylnej — biała, nieprzejrzysta (twardówka); połączenie między nimi nosi nazwę rąbka; mięśnie zewnętrzne oka przyczepiają się do twardówki, a nerw wzrokowy wychodzi z gałki ocznej w tylnej części twardówki przez blaszkę sitową;

— błony naczyniowej (naczyniówki), która odżywia zewnętrzne warstwy siatkówki;

— ciała rzęskowego, które składa się z mięśnia rzęskowego (skurcz tego mięśnia zmienia kształt soczewki i umożliwia zmianę ogniskowej oka); z ciała rzęskowego wyrasta tęczówka;

— soczewki, która znajduje się za tęczówką;

— kąta utworzonego przez tęczówkę i rogówkę, który nazywany jest kątem przesączania.

Pomiędzy rogówką od przodu oraz soczewką i tęczówką od tyłu znajduje się komora przednia oka. Natomiast pomiędzy tęczówką, ciałem rzęskowym i soczewką znajduje się komora tylna oka.

Obie komory wypełnia ciecz wodnista. W tylnej części za soczewką gałkę oczną wypełnia ciało szkliste.

Siatkówka jest bardzo skomplikowaną strukturą, podzieloną na 10 różnych warstw i składającą się z fotoreceptorów (czopków i pręcików) oraz neuronów. Wypustki niektórych neuronów tworzą włókna nerwu wzrokowego.

Czopki zgrupowane są gł. w dołeczku plamki siatkówki. Odpowiedzialne są za widzenie dzienne oraz widzenie barw.

Pręciki są odpowiedzialne za widzenie nocne. Funkcjonują przy małych natężeniach światła i nie biorą udziału w widzeniu barw.

Układ optyczny oka

Układ ten można w przybliżeniu traktować jako układ prosty. Przy akomodacji oka, podczas patrzenia w dal, promienie równoległe z odległego punktu są zogniskowane na siatkówce oka w stanie spoczynku. Taki stan nazywamy miarowością oka. Tylko w przypadku zachowania miarowości obraz będzie ostro i wyraźnie widziany przez człowieka.

W przypadku, gdy promienie świetlne nie zostaną zogniskowane na siatkówce mówimy o niemiarowości.

Niemiarowość można podzielić na:

— krótkowzroczność: promienie równoległe są ogniskowane przed siatkówką — moc układu optycznego oka jest zbyt duża.

— nadwzroczność: promienie równoległe są ogniskowane za siatkówką — moc układu optycznego oka jest zbyt mała.

— niezborność (astygmatyzm): moc optyczna w różnych płaszczyznach oka nie jest taka sama. Promienie świetlne, wpadające równolegle do oka, nie mogą być zogniskowane w postaci punktu, lecz tworzą obraz niepunktowy.

Narząd przedsionkowo-ślimakowy, ucho

Narząd przedsionkowo-ślimakowy jest odpowiedzialny za zachowanie równowagi (orientacja w przestrzeni) i odbiór fal akustycznych (dźwięku). Ucho składa się z 3 części: ucha zewnętrznego, ucha środkowego i ucha wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Przewód słuchowy zewnętrzny jest kanałem otwartym w swej części zewnętrznej i zamkniętym błoną bębenkową w części przyśrodkowej.

Ucho środkowe jest nieregularną jamą zw. jamą bębenkową, wewnątrz której znajdują się 3 kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko. Trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza) jest kanałem łączącym jamę nosowo-gardłową z jamą bębenkową. Przy stale otwartej trąbce słuchowej drgania dźwiękowe dochodzą do ucha wewnętrznego zarówno od strony gardła, jak i od błony bębenkowej. W wyniku powstałej interferencji słyszenie własnego głosu jest zniekształcone (autofonia).

Ucho wewnętrzne, zw. także błędnikiem, składa się z jam i kanalików kostnych — błędnika kostnego oraz z leżących w nich struktur błoniastych — błędnika błoniastego.

Błędnik kostny składa się z przedsionka (łagiewka, woreczek) i kanałów półkolistych oraz ślimaka.

Ucho człowieka słyszy dźwięki o częstotliwości od 16 do 20 000 drgań na sekundę. Są to dźwięki mieszczące się w zakresie drgań przewodzonych przez kosteczki słuchowe. Dźwięk słyszymy także wówczas, gdy drgający przedmiot (np. kamerton) przytkniemy bezpośrednio do czaszki (przewodnictwo kostne).

Skóra jako narząd zmysłu

Skóra rejestruje nacisk, dotyk, wibracje, temperaturę i ból. Z tego względu w skórze występują różnego rodzaju receptory.

Mechanoreceptory — odbierają uczucie ucisku, dotyku, wibracji i łaskotania. Obecnie przyjmuje się, że istnieją 3 rodzaje receptorów: receptory ucisku (nadajniki siły), styku (nadajniki prędkości) i wibracji (nadajniki przyspieszenia).

Proprioreceptory — receptory czucia głębokiego, otrzymują informacje o wzajemnej pozycji części ciała względem siebie, ich ruchach czynnych i biernych oraz o oporze pokonywanym przez te ruchy.

Termoreceptory — dzięki nim człowiek czuje zimno i ciepło. W skórze znajdują się tzw. punkty chłodu i punkty ciepła (znacznie więcej jest punktów chłodu). Jedne i drugie rozmieszczone są gł. w skórze twarzy.

Receptory czucia bólu — rozróżniamy 2 rodzaje bólu: somatyczny (powierzchowny) i trzewny (głęboki). Wrażliwość skóry na ból jest nierównomierna.

---