• Paradygmaty. Modele badawcze.
  

• Paradygmat - definicje

• PARADYGMAT (Kuhn) - matryca porządkująca preferencje badaczy w danej dyscyplinie. Powinna ona zawierać:

• A) założenia filozoficzne (w danym paradygmacie istnieją one zawsze, chociaż może się zdarzyć, że badacz ich sobie nie uświadamia):

• ontologiczne - (jaka jest natura rzeczy?). Przykładem może tu być skrajny behawioryzm zakładający, że stany mentalne jako takie nie istnieją; istnieje jedynie zachowanie.

• epistemologiczne - (jak przebiega poznanie naukowe?). To podejście jest ściśle związane z metodologią.

• Oba założenia są ze sobą związane, ponieważ epistemologia nie może się opierać na subiektywnych sądach.

• B) założenie psychologiczne: - określanie dziedziny badawczej, metod badania i reguł interpretacji wyników (te założenia powinien zawierać paradygmat).

• Paradygmat - inne definicje:

• Jest to wzorcowe badanie, wyrażające się w założeniach pojęciowych, metodologicznych i filozoficznych, uznawanych przez określoną grupę badaczy. Matryca dyscyplinarna porządkująca preferencje grupy badaczy.

• Paradygmat w rozumieniu wprowadzonym przez Thomasa Khuna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 r. - to zbiór podstawowych pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.

• Cechy dobrego paradygmatu:

• Dobry paradygmat posiada kilka cech, i m. in. musi:

• być spójny logicznie i pojęciowo;

• być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne;

• dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

• Struktura rewolucji naukowych - paradygmat w nauce

• Kuhn dowodzi, że nauka nie jest jednostajnym, kumulatywnym pozyskiwaniem wiedzy. Zamiast tego nauka jest serią spokojnych okresów przerywanych przez gwałtowne intelektualne rewolucje, po których jeden koncepcyjny światopogląd jest zamieniany przez inny. Kuhn spopularyzował w tym kontekście termin paradygmat opisywany przez niego jako w istocie zbiór poglądów podzielanych przez naukowców, zestaw porozumień o pojmowaniu zagadnień.

• Paradygmat w nauce
  

• Zgodnie z poglądami Kuhna paradygmat jest istotny dla badań naukowych, gdyż "żadna nauka przyrodnicza nie może być wyjaśniania bez zastosowania splecionych teoretycznych i metodologicznych poglądów pozwalających na wybór, ocenę i krytykę". Paradygmat kieruje wysiłkiem badawczym społeczności naukowych i jest tym kryterium, które najbardziej ściśle identyfikuje obszary nauk. Fundamentalnym argumentem Kuhna jest to, że dla dojrzałej nauki typową drogą rozwojową jest kolejne przechodzenie w procesie rewolucji od jednego do innego paradygmatu. Gdy ma miejsce zmiana paradygmatu, "świat naukowy zmienia się jakościowo i jest jakościowo wzbogacany przez fundamentalnie nowe zarówno fakty jak i teorie".

• Paradygmat w nauce

• Kuhn utrzymywał także, że - wbrew obiegowym opiniom - typowi naukowcy nie są obiektywnymi i niezależnymi myślicielami, a są konserwatystami, którzy godzą się z tym, czego ich nauczono i stosują tę naukę (wiedzę) do rozwiązywania problemów zgodnie z dyktatem wyuczonej przez nich teorii. Większość z nich w istocie jedynie składa układanki celując w odkrywaniu tego, co i tak już jest im znane - "Człowiek, który usiłuje rozwiązać problem zdefiniowany przez istniejącą wiedzę i technikę nie ma szerszych horyzontów. Wie on co chce osiągnąć, i w zgodzie z tym projektuje swoje narzędzia i kieruje swoimi myślami."

• Paradygmat a rewolucja naukowa

• W czasach normalnej nauki (określenie również wprowadzone przez Kuhna) podstawowym zadaniem naukowców jest doprowadzenie uznanej teorii i faktów do najściślejszej zgodności. W konsekwencji naukowcy mają tendencję do ignorowania odkryć badawczych, które mogą zagrażać istniejącemu paradygmatowi i spowodować rozwój nowego, konkurencyjnego paradygmatu. Na przykład Ptolemeusz spopularyzował pogląd, że Słońce obiega Ziemię, i to przekonanie było bronione przez stulecia nawet w obliczu obalających go dowodów.

• Paradygmat a rewolucja naukowa

• Takie rewolucje naukowe następują tylko po długich okresach normalnej nauki, tradycyjnie ograniczonej ramami, w których musiała się ona (nauka) znajdować i zajmować się badaniami, zanim mogła te ramy zniszczyć". Zresztą kryzys zawsze niejawnie tai się w badaniach, ponieważ każdy problem, który normalna nauka postrzega jako łamigłówkę, może być ujrzany z innej perspektywy, jako sprzeczność (wyłom), a zatem źródło kryzysu - jest to "istotne obciążenie" badań naukowych.

• Kryzysy w nauce

• Kryzysy są wyzwalane, gdy uczeni uznają odkryte sprzeczności za anomalię w dopasowaniu istniejącej teorią z naturą. Wszystkie kryzysy są rozwiązywane na trzy sposoby:

• Normalna nauka może udowodnić zdolność do objęcia kryzysowego problemu, i w tym przypadku wszystko wraca do "normalności".

• Alternatywnie, problem pozostaje, jest zaetykietowany, natomiast postrzega się go jako wynik niemożności użycia niezbędnych przyrządów do rozwiązania go, więc uczeni pozostawiają go przyszłym pokoleniom z ich bardziej rozwiniętymi (zaawansowanymi) przyborami.

• W niewielu przypadkach pojawia się nowy kandydat na paradygmat, i wynika bitwa o jego uznanie będąca w istocie wojną paradygmatów.

• Rola paradygmatu
  

• Kuhn udowadnia, że normalna nauka rozwija się, ponieważ dojrzałe społeczności naukowych pracują na gruncie pojedynczego paradygmatu lub zestawu ściśle powiązanych ze sobą paradygmatów, i ponieważ różne społeczności naukowe rzadko kiedy badają te same problemy. Rezultat udanej twórczej pracy rozwiązującej problemy wywołane przez paradygmat stanowi postęp.

• W istocie tylko w czasach normalnej nauki postęp wydaje się być zarówno oczywisty jak i pewny. Co więcej, "człowiek który upiera się, że filozofia nie dokonała żadnego postępu podkreśla tylko to, że ciągle są arystotelejczycy, a nie to, że rozwój filozofii arystotelejskiej zakończył się niepowodzeniem."

• Ewolucja idei
  

• W myśl koncepcji Kuhna proces rozwoju nauki stanowi ewolucję od prymitywnych początków przez następujące kolejne stadia charakteryzujące się wzrastająca szczegółowością i coraz bardziej wyrafinowanym zrozumieniem przyrody. I chociaż postęp naukowy prowadzi do odkryć fundamentalnych prawd, Kuhn zaobserwował, że "jawnie lub skrycie rezygnujemy z poglądu, iż zmiany paradygmatów prowadza naukowców i ich uczniów bliżej i coraz bliżej do prawdy".

• Definicja dziedziny nauki
  

• Argument Kuhna, że społeczność naukowa określa się przez swoja wierność pojedynczemu paradygmatowi miał szczególny oddźwięk w dziedzinie wieloparadygmatycznych (lub przedparadygmatycznych) nauk społecznych, gdyż członkowie tych społeczności są często oskarżani o zazdrość wobec paradygmatycznej fizyki.

• Kuhn sugerował, że na pytanie o to, czy dana dyscyplina jest czy też nie jest nauką, może być dana odpowiedź tylko wtedy, gdy członkowie społeczności naukowej powątpiewający o swoim statusie osiągną konsens co do oceny swoich przeszłych i obecnych osiągnięć.
  

• W obrębie każdego paradygmatu funkcjonują również określone reguły interpretacji uzyskiwanych wyników i decyzje epistemologiczne co do właściwych, zdaniem danej grupy, procedur badawczych, metod pomiaru itp. Kuhn podkreśla, że w obrębie tego samego paradygmatu może się mieścić kilka modeli i koncepcji teoretycznych, podporządkowanych tym samym, ogólnym wzorcom badawczym (zwolennicy poszczególnych modeli mogą w odmienny sposób interpretować uzyskane rezultaty) 

• Psychologia jako nauka wieloparadygmatyczna

• Obiektywna złożoność psychiki i determinant zachowania stanowi naturalną barierę przed stosowaniem wyjaśnień wywodzących się z jednego paradygmatu. Z reguły jest tak, że podejście lansowane pierwotnie jako ogólne, zostaje ograniczone do określonych warunków czy też poziomu organizacji czynności psychicznych (np. uogólnienia wprowadzone przez behawiorystów są nadal aktualne, lecz w odniesieniu do bardzo wąskiego aspektu opisu zachowania).

• Modele badawcze: eksperyment

• naukach przyrodniczych i behawioralnych zbiór działań wzbudzających w obiektach materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie istotne czynniki, które poddaje się dokładnej obserwacji.

• Polega na podjęciu pewnego zabiegu, który pozwoliłby badaczowi na wykrycie pewnej zależności przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi) czyli ustalenie powiązań przyczynowo-skutkowych, które zachodzą w określonych układach stale i bez wyjątków;

• za pomocą eksperymentu formułuje się prawa przyczynowe, bardzo cenione przez naukę i codziennych „użytkowników”, prawa te nadają rangę naukom;

• niestety prowadzenie eksperymentu w naukach społecznych jest praktycznie niemożliwe i bardzo rzadkie wskutek zmienności charakterystycznej dla ludzi i środowisk, które tworzą, z tego względu eksperymentowi w naukach społecznych przypisuje się dużo mniejsze znaczenie niż w przypadku nauk przyrodniczych.

• Model eksperymentalny to taki model sprawdzania hipotez o zależnościach między zmienną (zmiennymi) zależną i zmienną (zmiennymi) niezależną główną, który zakłada:

• - manipulację co najmniej jedną zmienną niezależną główną

• - kontrolowanie pozostałych zmiennych, ubocznych i zakłócających, uznanych przez badacza za istotne dla zmiennej zależnej

• - dokonywanie pomiaru zmienności zmiennej (zmiennych) zależnej, spowodowanej zmierzonym przez badacza oddziaływaniem na nią (na nie) zmiennej (zmiennych) niezależnej głównej (za Brzeziński, 1997, s. 286)

Eksperyment

• Polega na podjęciu pewnego zabiegu, który pozwoliłby badaczowi na wykrycie pewnej zależności przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi) czyli ustalenie powiązań przyczynowo-skutkowych, które zachodzą w określonych układach stale i bez wyjątków;

• za pomocą eksperymentu formułuje się prawa przyczynowe, bardzo cenione przez naukę i codziennych „użytkowników”, prawa te nadają rangę naukom;

• niestety prowadzenie eksperymentu w naukach społecznych jest praktycznie niemożliwe i bardzo rzadkie wskutek zmienności charakterystycznej dla ludzi i środowisk, które tworzą, z tego względu eksperymentowi w naukach społecznych przypisuje się dużo mniejsze znaczenie niż w przypadku nauk przyrodniczych.

• Eksperyment ex-post-facto (pseudoeksperyment)

• Wyodrębnienie grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej dokonuje się w oparciu o fakty historyczne;

• jest to eksperyment w którym badacz nie ma do czynienia z tym, co się stało, co jest już po fakcie i dotyczy grup, które różnią się między sobą tym, że na jedną z nich w przeszłości zadziałał określony stymulator;

• dobrane grupy muszą być podobne np. pod względem liczebności i posiadać jedną charakterystyczną różnicę stymulującą;

• nie mamy możliwości kontrolowania bodźca, a jednak metoda ta bywa stosowana w socjologii

• Na gruncie nauk społecznych można przeprowadzać wiele różnorodnych rodzajów eksperymentów. Oprócz eksperymentu klasycznego i ex-post-facto - wcześniej opisanych mamy do czynienia z wieloma innymi.

• Eksperyment laboratoryjny polegający na badaniu związków przyczynowych między zmiennymi poddanymi ingerencji badacza w warunkach sztucznie przez niego stworzonych, pozwalających na wyeliminowanie nieokreślonych czynników, które mogłyby mieć negatywny wpływ w naturalnych warunkach.

• Eksperyment naturalny, który jest prowadzony w warunkach naturalnych, nie w laboratorium jest najbardziej zbliżony do eksperymentu w naukach przyrodniczych. Badania przeprowadza się na dwóch grupach - eksperymentalnej i kontrolnej (dobranej na zasadzie podobieństwa cech społeczno-demograficznych).

• Modele badawcze - model korelacyjny

• Znajduje zastosowanie, gdy zmienne (dwie lub więcej), których współzmienność (korelację) badacz chce zbadać, są zmiennymi niemanipulowalnymi. Słabością tego modelu jest to, że badacz nie manipuluje zmiennymi i chcąc dokonać interpretacji stwierdzonego związku miedzy zmiennymi musi wyjść poza dane korelacyjne. Badanie korelacyjne nie daje odpowiedzi na pytanie, która ze zmiennych wchodzących ze sobą w związek korelacyjny jest przyczyną, a która skutkiem.

• Badania realizowane w modelu korelacyjnym odpowiadają wprost jedynie na następujące pytania:

• Czy zachodzi związek między określonymi zmiennymi?

• Jakiego kształtu jest to związek - liniowy czy nieliniowy?

• Jaka jest siła tego związku?

• Czy związek ten, stwierdzony na podstawie badania próby, można - z tą samą siłą odnieść do całej populacji, dla której badana próba jest reprezentatywne?

• Chcąc więc odpowiedzieć na pytanie o przyczynę i skutek, musimy wyjść poza dane zebrane w badaniu korelacyjnym.

• Aby dana zmienna mogła zostać uznana za przyczynę innej zmiennej, traktowanej jako jej skutek, muszą być spełnione trzy warunki:

• Musi zachodzić związek między obiema zmiennymi wyrażony, np. za pomocą odpowiedniego współczynnika korelacji

• Zmienna „podejrzana” o to, że jest przyczyną drugiej zmiennej, musi ja poprzedzać czasowo

• Muszą być wyeliminowane związki pozorne poprzez badanie wpływu na obie zmienne trzeciej zmiennej.

---