Okres Prenatalny
1. W prenatalnym okresie rozwoju człowieka wyróżniamy trzy trymestry (każdy po trzy miesiące) lub dwa stadia: (1) zarodkowe (embrionalne)- od poczęcia do końca ósmego tygodnia oraz (2) płodowe- od dziewiątego tygodnia do narodzin.
2. Prawie wszystkie wady wrodzone powstają w pierwszym trymetrze rozwoju, gdyż jest to okres intensywnej organogenezy, w którym wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest szczególna (tzw. Okres krytyczny dla powstania wad rozwojowych).
3. Czynnikami, które mogą zaburzyć prenatalny rozwój dziecka są szczególnie: nikotyna, alkohol, narkotyki, leki, promieniowanie, skażenia środowiska, niewłaściwa dieta, choroby i stres matki. Silne i długotrwałe negatywne przeżycia psychiczne matki, a zwłaszcza stres i niepokój są rozpoznanymi czynnikami mającymi wpływ- drogą biochemiczną- na pojawienie się problemów zdrowotnych u dziecka oraz na powstanie komplikacji w przebiegu cięży (np. długo utrzymujące się wymioty, zatrucie ciążowe), porodu (przedwczesny lub opóźniony poród, nieefektywne skurcze porodowe) i laktacji (brak pokarmu, trudności z wypływem mleka).
4. Dziecko już przed urodzeniem charakteryzuje się specyficznie ludzkimi cechami: przyjmuje wszystkimi zmysłami szeroki wachlarz bodźców, dokonuje ich selekcji, reaguje na bodźce w specyficzny dla siebie sposób, niektóre zapamiętuje, uczy się, nabywa pewnych nawyków. Dzięki temu już przed urodzeniem może być przez rodziców traktowane jako partner dialogu i bezpośrednio po urodzeniu może z nimi nawiązać wielozmysłowy kontakt. Dziecko już na etapie prenatalnego rozwoju jest podmiotem odrębnym od matki (z własną homeostazą), samosterownym i adaptabilnym, ukierunkowany na pozytywny rozwój, aktywny, nie tylko psychoruchowo, ale także w kontaktach społecznych.
5. Uznanie dziecka za istotę ludzką jest wstępnym warunkiem rozpoznania i zaspokojenia psychicznych potrzeb (np. bezpieczeństwa, miłości), a to z kolei umożliwia jego prawidłowy rozwój. Poczęte dziecko jako członek społecznej niszy ekologicznej, wprowadza zmiany w systemie wzajemnych relacji łączących jego rodziców ze sobą oraz z innymi, stając się ważnym podmiotem ich uczuciowych odniesień. Mogą oni poczuć się rodzicami (a nie przyszłą matką i przyszłym ojcem oczekującymi dziecka), kształtować przywiązanie do niego, co dostarcza i wielu przyjemnych przeżyć. Ciąża jest wtedy okresem psychoseksualnego i psychospołecznego dojrzewania, szansą osiągnięcia wyższego poziomu osobistego rozwoju.
Wczesne dzieciństwo
W okres wczesnego dzieciństwa dziecko wchodzi z niewielkimi umiejętnościami kontaktowania się z otoczeniem, zarówno społecznym jak i fizycznym. W ciągu trzech lat dokonuje się intensywny rozwój dziecka pod każdym względem. 1. Następuje intensywny rozwój somatyczny. Zmiany dokonują się we wszystkich układach. Zmienia się udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym, kształtują się krzywizny kręgosłupa; wyrastają zęby mleczne; rozwija się tkanka mięśniowa. W wieku niemowlęcym dziecko wyraźnie zwiększa masę. Proces ten staje się powolniejszy w wieku poniemowlęcym, gdzie następuje intensywny wzrost, co prowadzi do wyszczuplenia sylwetki dziecka.
2 Następuje rozwój tkanki mózgowej. W miarę dojrzewania mózgu dziecko coraz dłużej pozostaje w stanie aktywnego czuwania.
3 Noworodek reaguje na bodźce otoczenia odruchami bezwarunkowymi. Stopniowo zdobywa umiejętność panowania nad swoim ciałem: od postawy horyzontalnej przechodzi do postawy wertykalnej, opanowuje kolejno różne sposoby przemieszczania się w przestrzeni i doskonali je. Przechodzi od odruchu chwytnego do chwytu dowolnego i opanowuje jego różne formy.
4 Dziecko przechodzi od manipulacji niespecyficznej w 3wieku niemowlęcym do manifestacji specyficznej, stanowiącej podstawę zabaw konstrukcyjnych wieku poniemowlęcym. Rozwija się kompetencja eksploracyjna dziecka.
5 Od momentu narodzin podstawowe systemy percepcyjne podejmują swoje funkcje. Tworzą się rozmaite połączenia między modalnościami percepcji. Niemowlę odbiera otaczający świat jako stabilny.
6 Tworzy się reprezentacja świata przedmiotowego i społecznego. Rozpoczyna się okres odkrywania umysłu, co pozwala dziecku rozumieć, że ludzie różnią się od przedmiotów.
7 Kształtuje się inteligencja sensoryczno-motoryczna, której podstawową struktura są schematy czynnościowe zmieniające swą postać w ciągu dwóch pierwszych lat życia dziecka. Podstawową formą zachowania dziecka są reakcje okrężne, również podlegające rozwojowi. Odkrywa ono stałość i obiektywność przedmiotów w otoczeniu. Tworzą się pierwsze schematy funkcjonalnych klas obiektów i funkcjonalnych relacji. Przechodzi od rozwiązywania problemów metodą czynnego eksperymentowania do używania w tym celu kombinacji myślowych. Rozwija się zdolność do zastępowania symbolami nie obecnych przedmiotów i zjawisk.
8 W wieku niemowlęcym rozwija się zdolność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. W kontaktach konwersacjopodobnych z matką dziecko odkrywa rytm komunikacyjny oraz otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. Początkowo w zachowaniu komunikacyjnym dziecka dominują środki niewerbalne (uśmiech, gesty). Następnie łączy ono gesty ze słowami, by w końcu posługiwać się przede wszystkim słowami. Bogaci się słownik dziecka. Początkowo używa ono słów w zbyt szerokich znaczeniach. Rozwija się umiejętność budowania wypowiedzi złożonych z wielu słów. Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko opanowuje wszystkie podstawowe struktury syntaktyczne języka ojczystego. Obok funkcji ekspresywnej i impresywnej rozwija się funkcja symboliczna.
9 Niemowlę przeżywa jedynie stany zadowolenia i niezadowolenia. Pod koniec niemowlęctwa zaczyna się proces różnicowania uczuć. Źródłem emocji są kontakty z dorosłymi i, nieco później, z dziećmi. Dziecko uczy się wyrażać swoje emocje i rozpoznawać wyrazy mimiczne emocji u inny osób. Uczucia małego dziecka są żywe, zmienne, przechodzą łatwo od pozytywnych do negatywnych. 10 Poczucie bezpieczeństwa zdobyte w kontakcie z matką zapewnia dziecku wychodzenie ku światu przedmiotów i osób. Początkowo dziecko pozostaje tylko w kontaktach z dorosłymi. Kontakty z dziećmi przyjmują postać naśladownictwa. Rozwijają się zabawy samotne i równoległe.
11 Podstawę kształtującej się osobowości małego dziecka stanowi typ systemu nerwowego wyznaczający temperament. Rozwija się także poczucie odrębności psychicznej i poczucie własnego ”Ja”. Przejawami rozwijającej się odrębności psychicznej dziecka jest rozpoznawanie siebie w lustrze, tendencja do posiadania, używania zaimka osobowego „Ja”, a także przeciwstawienie się woli innych.
Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny.
Średnie dzieciństwo przynosi wiele istotnych zmian rozwojowych i to zarówno sferze anatomiczno-fizjologicznej, jak i psychicznej.
1 Zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko staje się szczuplejsze, jego sylwetka wydłuża się; rozrasta się część twarzowa głowy.
2 Istotne zmiany zachodzą w systemie nerwowym: postępuje mielinizacja włókien nerwowych, wytwarzają się nowe połączenia między neuronami, następuje wzrost produkcji chemicznych neuroprzekaźników, wzrasta synchronizacja pracy różnych pól mózgu. Zmiany te prowadzą do zwiększenia sprawności w kierowaniu uwagą, umożliwiają refleksje nad własnym zachowaniem i sprzyjają skutecznemu rozwiązywaniu problemów. 3 Postęp w rozwoju motorniczym wyraża się w powstawaniu kombinacji ruchomych. Zwiększa się wyraźnie harmonia, płynność i rytmiczność ruchów. Zaznaczają się osiągnięcia w zakresie samoobsługi.
4 Dziecko coraz lepiej rozpoznaje kształty realnych przedmiotów, figur geometrycznych oraz liter, a także potrafi je coraz dokładniej reprodukować. Zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni. Wzrasta wrażliwość z zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego.
5 Orientacja dziecka w wieku przedszkolnym w otoczeniu wyraźnie polepsza się. Dziecko zdobywa orientację w większych przedziałach czasu, oraz lepiej ujmuje kolejność zdarzeń oraz opanowuje wyrażenia językowe służące do określania relacji temporalnych. Jednocześnie polepsza się orientacja w przestrzeni: dziecko staje się zdolne do ustalania relacji między przedmiotami, przedmiotami nie tylko sobą, a podmiotem; doskonali się językowe opisywanie przestrzeni.
6 Zwiększa się pojemność dziecięcej pamięci. Zauważa się występowanie w zachowaniu dzieci czynności prestrategicznych. Dzieci nie potrafią jeszcze adekwatnie ocenić swoich możliwości zapamiętywania.
7. rozwijają się także czynności myślowe jak szeregowanie i klasyfikowanie. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko jest zdolne do systematycznego szeregowania i tworzenia klas multiplikacyjnych. Potrafi sortować przedmioty poziomu podstawowego, natomiast trudności sprawia mu kierowanie się nazwą rodzajową i klasyfikowaniu.
8. Rozwijają się obrazy umysłowe jako pewne formy kopii rzeczywistości. Najwcześniej powstają reprodukcyjne obrazy rzeczy, zaś najpóźniej rozwijają się antycynpacyjne obrazy przekształceń, zwykle osiągając dojrzałą postać w późnym dzieciństwie.
9. Dziecko przedszkolne jest zdolne do rozumowania przyczynowo- skutkowego , a znaczący postęp w tym zakresie zachodzi między 3, a 4 r. życia. Najlepiej rozwiązuje problemy w sferze sensoryczno- motorycznej i percepcyjno- wyobrażeniowej, zaś problemy prezentowane w płaszczyźnie werbalnej sprawiają mu trudności.
10. Rozwija się funkcja symboliczna. Dziecko opanowuje różne systemy symboliczne i doskonali posługiwanie się nimi, co znajduje wraz w rozwoju zabawy symbolicznej i rysunku.
11. W średnim dzieciństwie następuje rozkwit dziecięcych teorii umysłu. Dziecko Odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości; odróżnia myślenie od innych form aktywności i wie, że jest ono aktywnością wewnętrzną; dostrzega, że przekonania poszczególnych osób dotyczące tego samego elementu rzeczywistości mogą różnić się między sobą; rozumie kłamstwa, żarty i metafory.
12. Dziecko w tym wieku ma bogaty słownik, tworzy neologizmy. Rozwija się kompetencja narracyjna: bogaci się struktura opowiadania, zaznacza się wyraźny schemat kompozycyjny w opowiadanej przez dziecko historii, występują specyficzne dla narracji wyrażenia językowe. Doskonalą się również umiejętności konwersacyjne dziecka: uczy się ono uwzględniać punkt widzenia odbiorcy, słuchać i analizować wypowiedzi partnera.
13. Rozumie emocje własne i innych osób. Reguluje ekspresję własnych emocji. Umie mówić o przeżyciach. Potrafi oceniać przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania z wyrażanymi przez inne osoby emocjami. Nabywa procedury zaradcze, które pozwalają mu manipulować przeżyciami innych osób. Rozwijają się uczucia związane z samooceną (np. duma).
14. W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania (np. empatia). Jednocześnie występują zachowania negatywne (np. agresja); z wiekiem agresja fizyczna ustępuje miejsca werbalnej.
15. Dziecko przedszkolne jest realistą moralnym- przejawia moralność przedkonwencjonalną.
16. Rozwija się osobowość dziecka, wyznaczona już nie tylko przez cechy temperamentalne. Ustala się tożsamość płciowa. Dziecko staje się zdolne do samokontroli, co przejawia się w powstrzymywaniu do poleceń, próśb i norm kulturowych. Rozwija się obraz własnej osoby, w którym obok konkretnych sądów opisowych pojawia się samoocena. Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny.
1. Późne dzieciństwo, zwane młodszym wiekiem szkolnym, to okres trwający od 1 do 10-12 r. życia. Jego początek to czas zasadniczych zmian w życiu dziecka, które rozpoczynając naukę szkolną, musi w dużym stopniu przeobrazić swój dotychczasowy świat przeżyć i przyzwyczajeń przyzwyczajeń świat obowiązków i zadań.
2. Podstawowym środowiskiem, w którym dziecko rozwija się i przebywa, jest w tym okresie szkoła, będąca jego miejscem pracy oraz przestrzenią dla kontaktów interpersonalnych i grupowych. Wzrasta emocjonalne i społeczne znaczenie pozaszkolnych spotkań z rówieśnikami.
3. Stosunek grupy rówieśniczej do dziecka zależy w tym wieku od wykazania się sukcesami w zabawie, nauce czy w innych sferach społecznego funkcjonowania. Akceptowane są dzieci osiągające wysokie wyniki w nauce oraz takie, które są wyróżniane przez dorosłych, zaś izolowane, bądź odrzucane te, które sobie nie radzą z różnymi zadaniami. Izolowanie dziecka może m.in. stać się przyczyną kształtowania poczucia mniejszej wartości.
4. Sprostanie wymaganiom stawianym przez szkołę oraz dostosowania się do sytuacji spotykanych poza domem rodzinnym, wymaga od dziecka nabycia odpowiedniego poziomu umiejętności potrzebnych do rozwiązania różnorodnych zadań: poznawczych, komunikacyjnych, ruchowych czy związanych z emocjonalną samokontrolą.
5. Całokształt umiejętności niezbędnych do tego, aby rozpocząć naukę w szkole określa się jako dojrzałość szkolną. Wyznacza ona z jednej strony gotowość do podjęcia nowych czynności, z drugiej zaś, możliwość radzenia sobie z nimi oraz zdolność do zaakceptowania się w nowym środowisku.
6. Przystosowanie do szkoły i wywiązanie się z nowej roli ucznia może być utrudnione przez dysharmonijny rozwój poszczególnych funkcji, dający nierównomierny obraz sprawności i umiejętności dziecka oraz utrudniający nabywanie nowej wiedzy i zachowań.
7. Jednym z najważniejszych zadań późnego dzieciństwa w zakresie rozwoju poznawczego jest opanowanie umiejętności czytania i pisania.
8. W związku z przejściem z etapu myślenia przedoperacyjnego do etapu operacji konkretnych w rozwoju poznawczym można wyróżnię następujące charakterystyczne zmiany: - pojawienie się operacji konkretnych, jako nowej postaci czynności umysłowych, które charakteryzuje się interioryzacja, integracja oraz odwracalność; - rozumienie wzajemnych relacji zachodzący między całością i jej częściami oraz w obrębie układu samych części, a także zdolność do dokonywania różnych klasyfikacji w tym zakresie; - wytworzenie pojęcia stałości liczby, długości, ciężaru, masy, objętości, powierzchni, czasu i prędkości; - zdolność do decentracji tj. umiejętność przyjmowania punktu widzenia innej osoby w zakresie percepcji, myślenia oraz odczuwania, - zdolność do posługiwania się kategoriami społecznymi jako pojęciami oraz do kierowania się normą osobistą lub społeczna jako zewnętrznym kryterium w ocenie prawidłowości zdarzenia lub moralności czynu.
9. Związane ze szkołą, nowe okoliczności funkcjonowania dziecka stwarzają okazję do poznawania i oceniania siebie, a także do utrwalania przekonań na swój temat. Dziecko rozwija również oczekiwania dotyczące efektów i wartości swego działania oraz ich społecznej oceny. Doznawanie sukcesów oraz otrzymywanie negatywnych ocen społecznych powoduje zwątpienie w swoje możliwości i niechęć przed podejmowaniem kolejnych wysiłków z obawy przed niepowodzeniem.
10. W okresie późnego dzieciństwa doskonalą się zdolności i umiejętności związane z wykonywaniem różnorodnych zadań; dzieci uczą się uwzględniać normy dotyczące sposobu swojego działania, a także jego osobiste i społeczne skutki, które mogą podlegać ocenie np. ze strony nauczycieli, kolegów i rodziny; uczą się koordynować te oceny z własnym punktem widzenia.
Adolescencja
1. Jest okresem życia między dzieciństwem a dorosłością. Okres ten dzieli się na dwie fazy: wczesną adolescencję (dorastanie) i późną adolescencję (młodzieńczość). Wczesna adolescencja jest czasem intensywnych przemian zarówno organizmu, jak psychiki; późna adolescencja jest czasem stabilizowania się zmian, wkracza w szersze życie społeczne, kształtowania się autonomii psychicznej. Fizjologiczne przemiany organizmu zmierzają ku osiągnięciu zdolności rozrodczych; przemiany psychiczne zmierzają w kierunku osiągnięcia dojrzałej osobowości.
2. Fizjologiczne dojrzewanie organizmu pociąga za sobą zmiany w obrazie własnej osoby oraz w spostrzeganiu dorastającego przez otoczenie. Wpływa to na samoocenę oraz na zachowanie dorastających. Intensywne zmiany zachodzą w sferze emocji: zwiększa się pobudzenie emocjonalne oraz chwiejność emocji.
3. Szczególnie istotne zmiany dotyczą czynności poznawczych: zgodnie z koncepcją Piageta dorastający przechodzą ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzuje się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia. Zachodzą również zmiany w zakresie procesów informacyjnych: przebiegają one szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwiększa to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzanie się ich zainteresowań, wyzwala krytycyzm dorastających w stosunku do osób dorosłych, jak i również w stosunku do samych siebie.
4. Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których głównym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie dorosłymi. Mimo to rodzice pozostają w sprawach istotnych najważniejszymi modelami, a więź uczuciowa z nimi zostaje zachowana.
5. Wzrasta wpływ rówieśników, dotyczący głównie sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia: wytwarza się specyficzna kultura młodzieżowa. Charakterystyczne dla dorastających jest wchodzenie w różnego rodzaju związki rówieśnicze, przy czym, wraz z wiekiem, coraz większego znaczenia nabierają związki przyjaźni. Na ten okres życia przypada zazwyczaj również pierwsza miłość oraz pierwsze doświadczenia seksualne.
6. W okresie dorastania znacznie poszerza się aktywność młodzieży, wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i w nowe środowiska. Nadal jednak jej głównym obszarem aktywności jest nauka szkolna.
7. Zarówno właściwości dorastających, jak i zwiększające się doświadczenia społeczne, przyczyniają się do rozwoju ujęć wartościujących. W swojej koncepcji rozwoju moralnego Kohlberg wskazał na charakterystyczne właściwości rozwoju moralnego przypadające na ten okres życia.
8. W okresie dorastania szczególnego znaczenia nabiera krystalizowanie się tożsamości, co wykazał Erikson. Jest to trudny proces dla młodzieży, i często dochodzi do tzw. Kryzysu tożsamości, którego pokonanie sprzyja dojrzewaniu osobowości.
9. Stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć przypada na drugą fazę adolescencji, czyli na wiek młodzieńczy. Rozbudowują się wówczas interpersonalne związki młodzieży, rozwija się jej życie erotyczne, a stosunek do osób dorosłych staje się na ogół bardziej pozytywny. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Jednak, zarówno światopogląd, jak i poszczególne wyznawanie przez nią wartości, są znacznie zróżnicowane. Różnice te są w głó3wnej mierze zależne od poziomu wykształcenia młodzieży.
10. Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży, w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania współczesnej młodzieży są skierowane przede wszystkim ku życiu osobistemu, osobistemu tym ku problemom dotyczącym wyboru przyszłego zawodu. 11. Zadania rozwojowe adolescencji, sformułowane przez Havighursta, młodzież wypełnia w różnym zakresie i zakresie rozmaity sposób. Adolescencja ma bowiem indywidualny przebieg, chociaż w ramach określonych prawidłowości rozwoju.
Wczesna dorosłość.
1. Przegląd badań i koncepcji opisujących zmiany, jakie są udziałem człowieka we wczesnej dorosłości, pozwala stwierdzić, że okres ten nie jest tak precyzyjnie opisywany jak dzieciństwo czy adolescencja. Można wyróżnić dwa główne powody tego stanu rzeczy : (1) „dorosłość” względnie niedawno stała się przedmiotem badań psychologii rozwojowej, (2) indywidualny charakter dróg rozwoju człowieka dorosłego utrudnia prowadzenie badań i określenie uniwersalnych prawidłowości rozwojowych w tym zakresie.
2. Dorosłość opisywana jest w kategoriach dojrzałości biologicznej i psychicznej jednostki, oraz niezależności społecznej i ekonomicznej. W próbach periodyzacji tego okresu, w których wyodrębnia się wczesną dorosłość, najczęściej stosowane są następujące kryteria: zadania rozwojowe, kryzysy życiowe i zmiany w strukturze życia.
3. W okresie wczesnej dorosłości (od 20-23 do 35-40 r. ż.) obserwuję się nadal wzrost sprawności fizycznej, oraz doskonalenie się niektórych funkcji w obrębie narządów zmysłu, chociaż pewne czynniki, takie jak siedzący tryb życia, nałogi, liczne stresy, mogą powodować pogorszenie się kondycji fizycznej już we wczesnej dorosłości.
4. Aktywność człowieka w tej fazie rozwoju, koncentruje się wokół dwóch dziedzin życia: pracy zawodowej oraz własnej rodziny. Jednak stopień zaangażowania w nie zależy od płci. Mężczyźni realizują się głównie przy pracy zawodowej, a kobiety bardziej pochłonięte się życiem rodzinnym. Wiele kobiet czerpie satysfakcję z pracy zawodowej, stając wówczas wobec dylematu: obowiązki rodzinne czy zawodowe.
5. Sprawność umysłowa młodych dorosłych określana w oparciu o tradycyjne testy psychometryczne utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie, a pod koniec tego okresu wykazuje tendencję do obniżania się, szczególnie w zakresie formalnego, abstrakcyjnego rozumowania. Jednak rozwiązywanie codziennych problemów i różnorodnych konfliktów, nieodłącznie związanych z dorosłym życiem, stymuluje rozwój poznawczy młodych dorosłych w kierunku tzw. Postformalnych struktur poznawczych. Stanowią one podstawę kształtowania się nowych, specyficznych cech myślenia, takich jak relatywizm, dialektyczność i systemowy charakter. Na obecnym etapie badań wydaje się, że właściwości te wyrażają nie tyle kształtowanie się nowego stadium rozwojowego ile raczej jakościowo nowych sposobów lub stylów myślenia w okresie wczesnej dorosłości. 6. Istotną rolą w adaptacji do warunków do dorosłego życia odgrywa system wartości leżący u podstaw młodzieńczych ideałów realizowanych w konkretnej rzeczywistości. Po fazie przejściowego relatywizmu w rozumowaniu moralny, młodzi dorośli ujmują wartość w kategoriach ogólnych praw i uniwersalnych zasad, doceniając znaczenie umowy społecznej.
Średnia dojrzałość. Wiek średni. 1. Istotą rozwoju w okresie średniej dojrzałości (35-40 do 55-60) jest jego plastyczny i potencjalny charakter. Oznacza to, że czynniki biologiczne odgrywają mniejsza rolę w określaniu kierunków i natury procesu rozwoju. Nie ma jednoznacznych kryteriów wyznaczających granice tego okresu.
2. Stan zdrowia człowieka w wieku średnim jest dobry. Obserwuje się jednak spadek wydolności wielu funkcji biologiczno- fizjologicznych.
3. Wiek średni charakteryzuje się względnym wzrostem śmiertelności. Decydują o tym w większym stopniu przyczyny naturalne niż przypadki. Najważniejsze przyczyny to choroby układu krążenia. Na te choroby są bardziej narażeni mężczyźni niż kobiety. 4. W tym okresie ma miejsce proces przekwitania. W przypadku kobiet wyraża się on w zaniku cyklu miesiączkowego oraz funkcji prokreacyjnych, prokreacyjnych prokreacyjnych przypadku mężczyzn- obniżeniem funkcji seksualnych.
6. Może być okresem największych osiągnięć zawodowych, jak również okresem kryzysu w rozwoju kariery zawodowej.
7. Zmiana pracy w wieku średnim nie jest zjawiskiem jednorodnym. U podstaw tego typu decyzji leżą różne motywy związane z płcią, wykształceniem czy środowiskiem społeczno- kulturowym.
8. W tym wieku ma miejsce przewartościowanie stosunków rodziców dziećmi, wchodzącymi w okres dorastania.
9. Ważnymi zadaniami ludzi w okresie średniej dorosłości jest psychologiczne rozwiązanie problemu „opuszczonego gniazda” oraz opieka nad starzejącymi się rodzicami.
10. Obniżanie się funkcji poznawczych wieku średnim nie ma wielkich konsekwencji praktycznych, praktycznych oprócz tego nie ma charakteru nieuniknionego i nieodwracalnego.
11. Cechą rozwoju inteligencji w wieku średnim jest współwystępowanie tendencji progresywnych i regresywnych oraz specjalizacja i indywidualizacja inteligencji mająca związek z dominującym typem aktywności, zawodem i zainteresowaniami.
12. Istotny ciężar funkcji adaptacyjnych przejmują w wieku średnim pragmatyczne struktury inteligencji- w tym mądrość.
13. Klasyczne teorie rozwoju człowieka dorosłego mówią, że wiek średni charakteryzuje się specyfiką wyzwań i zadań rozwojowych, przed którymi staje człowiek. Wg Junga, w tym czasie powinna dokonać się inteligencja i zrównoważenie rozmaitych elementów psychiki człowieka, będące warunkiem dokonania się proces indywiduacji osobowości.
15. Istotnym wymiarem rozwoju osobowości człowieka w wieku średnim są zmiany, jakim podlega perspektywa biograficzna, w której ujmowanie są sytuacje, wydarzenia i dylematy życiowe. Perspektywa biograficzna, w której ujmowane są sytuacje, wydarzenia i dylematy życiowe. Perspektywa biograficzna pozwala określić ich indywidualny sens ze względu na rozwój człowieka i bieg jego życia.
Późna dorosłość. Wiek starzenia się.
1. Jest okresem specyficznym, w którym można wyróżnić charakterystyczne prawidłowości w przebiegu zmian rozwojowych. Okres ten pozwala dostrzec nadrzędny cel rozwoju.
2. Zmiany w funkcjonowaniu człowieka starego są wielowymiarowe, przebiegają w sferze biologicznej, psychospołecznej oraz psychologiczno- podmiotowej. Są to zmiany wielokierunkowe- mają zarówno charakter regresywny, jak i progresywny. Kryterialną cechą zmian biologicznych jest deterioracja, zmian psychospołecznych- kryzys starzenia się wskutek utraty dotychczasowych statusów oraz adaptacja do starości, zaś zmian psychologiczno- podmiotowych. 3. W strukturze zmian odnoszących się do starości widać wyraźniej, niż w strukturze zmian właściwych wcześniejszych okresom rozwojowym, rolę czynników Pozanormatywnych, a wśród nich szczególnie rolę samego podmiotu. W odniesieniu późnej dorosłości pluralizm metodologiczny wydaje się mieć stosunkowo najmocniejsze uzasadnienie.
4. Wszystkie funkcje psychiczne człowieka starego, mimo ontogenetycznie określonego kierunku zmian, są plastyczne, poddają się stymulacji i modyfikacji; można je zatem optymalizować, czyniąc adaptację do starości bardziej efektywną.
5. Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka. Zgodnie z ogólną teorią kryzysów, pozytywne rozwiązanie kryzysu starzenia się powinno doprowadzić do przejścia jednostki na wyższy poziom rozwoju i wyłonienia się jakościowo nowej formy życia psychicznego.
6. Efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy- z mądrością transcendentną, będącą atrybutem całej osobowości.
7. Wspólną podstawę mądrości pragmatycznej oraz mądrości transcendentnej stanowią operacje postformalne.
8. Zmierzenie się z problemami starości wymaga wcześniejszego przygotowania. Jak wynika z przytoczonych badań, sposób rozwiązania kryzysu starzenia się zależy od dotychczasowej historii rozwoju człowieka, sama starość zaś jest kumulacją przeszłych znaczeń jednostki lub rekapitulacją samego siebie.