1  Ogólna charakterystyka metali ciężkich.

1.1   źródła zanieczyszczeń

Metale ciężkie zaliczane są do tych zanieczyszczeń żywności, które stanowią szczególne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Są one tym bardziej groźne że skutki ich działania nie są natychmiastowe, ujawniają się po wielu latach, pokoleniach i nie są w pełni poznane. Zanieczyszczenie żywności pierwiastkami ciężkimi jest trudne do uniknięcia. Można jedynie dążyć do tego, aby ich stężenia były jak najniższe. Zanieczyszczenie to jest odzwierciedleniem skażenia powietrza, wody, gleby przez pyły, gazy przemysłowe, ścieki, odpady a także procesy spalania węgla. Zawartość metali ciężkich w środowisku jest dość zróżnicowana, a działanie ich zależy od dawki pobranej, rodzaju pierwiastka, postaci chemicznej w jakiej występują oraz nawet od stanu odżywienia organizmu [20].

1.1.1               OŁÓW

Ołów jest metalem szeroko stosowanym w różnych gałęziach przemysłu. Jest obecny wszędzie - w powietrzu, glebie, organizmach roślinnych i zwierzęcych. Do atmosfery dostaje się poprzez emisje przemysłowe z różnych hut, cementowni oraz stalowni a także przez wzmożoną w ostatnich latach komunikację. Następnie opada lub zostaje wypłukiwany do gleby, gdzie pozostaje przez lata; może też migrować do wód. Źródłem ołowiu są także produkty zawierające go  w swoim składzie: baterie i akumulatory, farby, dodatki do paliw, amunicja, stopy do lutów. W wodzie może się znaleźć przez przestarzałe rury ze spawami zawierającymi ołów oraz zanieczyszczenia pochodzące ze ścieków. W skali indywidualnej palenie tytoniu jest także źródłem ołowiu [12,21].

1.1.2               KADM

Używany jest on do powlekania powierzchni metali zamiast cynku.

Jest także stosowany jako składnik lutów i stopów, do wyrobu lamp kadmowych, barwników. Do atmosfery dostaje się przez emisje przemysłowe. Kadm jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie oraz produktach codziennego spożycia. Jeden papieros zawiera 1-2 mikrogramy kadmu, przy czym przeszło 70% przechodzi do wdychanego dymu [21].

1.1.3               RTĘĆ

Rtęć jest metalem płynnym, łatwo paruje i rozpada na drobne kuleczki, co znacznie zwiększa powierzchnię parowania. Wykorzystuje się ją w przemyśle elektrotechnicznym (prostowniki, lampy jarzeniowe i kwarcowe), przy wyrobie termometrów, barometrów, aparatury naukowo - badawczej, w technologii materiałów wybuchowych (piorunian rtęci), w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym.  Znaczenie toksykologiczne ma zarówno rtęć metaliczna jak i sole rtęciowe i rtęciawe oraz połączenia organiczne rtęci [21].

1.1.4               ARSEN

W znaczących ilościach występuje w zbożach oraz w tkankach zwierząt morskich. Ponadto źródłem arsenu są zanieczyszczenia kwasów organicznych i nieorganicznych, barwników i pestycydów. Organiczne związki arsenu wchodzą w skład niektórych lekarstw [4].

1.2         TOKSYCZNOŚĆ OSTRA

Toksyczność ostra - oznacza działanie toksyczne po jednorazowym podaniu danej substancji. Dawka, która powoduje śmierć ½ grupy badanych zwierząt wyrażona jest w mg/kg masy ciała i nazwana LD
.

1.1     Ołów

Zatrucia przewlekłe - ołowica są bardzo złożone a szybkość ich rozwoju zależy od stężenia w powietrzu oraz od okresu narażania na działanie pyłów lub par ołowiu. Do najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych objawów należy zabarwienie skóry bladoszare o żółtawym odcieniu - cera ołowicza, powstające w wyniku skurczu tętniczek i włośniczek w skórze oraz rozwijające się uszkodzenie krwinek czerwonych i związana z tym niedokrwistość. Już po kilku dniach może powstać na dziąsłach charakterystyczna niebiesko- czarna obwódka, osadzającego się siarczku ołowiu - tzw. rąbek ołowiczy. Występują także z różnym nasileniem objawy takie jak: zmęczenie, zwiększona pobudliwość nerwowa, brak łaknienia, zaparcie, upośledzenie przyswajania pokarmów. Przy dalszym rozwoju zatrucia występuje metaliczny posmak, kolka ołowiczna - czyli ostry, silny skurcz mięśni gładkich jelit, trwa kilka minut, występuje zwykle w nocy powodując silne bóle, obfite poty, biegunkę i wymioty. Napadom towarzyszy przyspieszenie czynności serca, skąpomocz i białkomocz oraz spadek temperatury ciała. Ołów powoduje skurcz naczyń mózgowych, wywołując wiele ciężkich zaburzeń - encefalopatia.

1.2       Kadm

Zatrucia przewlekłe rozwija się powoli. Pierwszy okres trwa około 1 roku i jest bezobjawowy, można jedynie stwierdzić wyższy poziom kadmu w moczu i we krwi. Dłuższe - 2 letnie narażenie, prowadzi do rozwoju przewlekłej kadmicy. Charakteryzuje się ona ogólnym osłabieniem, suchością jamy ustnej, posmakiem metalicznym, brakiem łaknienia, występowaniem rąbka kadmowego na dziąsłach, okresowymi bólami brzucha i głowy, wzrostem OB i innymi objawami. Po 5 latach występuje bezsenność, pobudliwość nerwowa, zawroty głowy, krwawienia z nosa, bóle mięśniowo- stawowe, zmiany w kościach na tle odwapnieni. Natomiast po kilkunastu latach narażenia zaczynają się nieustające bóle mięśni, osłabienie, bezsenność, duszności, rozedma płuc, uszkodzenia nerek, szpiku oraz zmiany włókniejące w płucach.

1.3       Rtęć

Rtęć występuje w 3 formach: jako rtęć organiczna, nieorganiczna oraz metaliczna. Związki organiczne rtęci powodują zatrucia charakteryzujące się długim okresem utajenia. Wchłaniają się przez błonę śluzową przewodu pokarmowego i przez krew zostają rozprowadzone do wszystkich tkanek, a kumulują się w narządach miąższowych, głównie w nerkach, wątrobie, mięśniach i kościach. W wyniku działania związków alkilortęciowych uszkodzony zostaje ośrodkowy układ nerwowy, a skutki są nieodwracalne. Zaobserwowano że obecność w diecie szczurów selenu, zmniejsz toksyczne objawy zatrucia rtęcią, co może odbywać się poprzez konkurencję w wiązaniu się z niektórymi białkami i aminokwasami. Rtęć metaliczna bardzo słabo wchłania się przez skórę - 0,1 % i z przewodu pokarmowego - 2%. Natomiast bardzo dobrze wchłania się przez układ oddechowy - 80%. Spożycie rtęci z termometru nie powoduje więc żadnych objawów toksycznych,jest wydalana w niezmienionej postaci wraz z kałem. Opary natomiast wykazują znaczną toksyczność.

Rtęć wydala się głównie przez nerki wkrótce po jej wchłonięciu, ale powoli i przez dłuższy czas. Metal ten wydala się także prze gruczoły ślinowe i drażni je powodując ślinotok, który jest jednym ze wczesnych objawów zatrucia. Pierwiastek znajduje się również w pocie.

Przewlekłe zatrucia rtęcią zdarzają się w zakładach pracy, w których    używana jest jej postać metaliczna lub sole. Zatrucia te rozwijają się powoli i w odróżnieniu od zatruć ostrych powodują nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. Objawy zatrucia przebiegają w następującej kolejności:

a)    zmiany w jamie ustnej - obrzęk ślinianek, dziąseł i języka

b)    zęby chwieją się i łatwo wypadają, a w zębodołach tworzą się owrzodzenia

c)     w dziąsłach dookoła kieszonek dziąsłowych osadza się czarny ząbek siarczku rtęciowego, wytrącany przez siarkowodór z rozkładu resztek pokarmowych - może się nie tworzyć, kiedy zachowana jest higiena jamy ustnej

d)    ślinotok

e)    bóle i zawroty głowy

f)      wzmożona pobudliwość nerwowa, trudność skupienia myśli, uczucie znużenia

g)    drżenia powiek, języka, palców, które w miarę upływu czasu rozszerzają się na całe kończyny

h)    trudności w mówieniu

i)      nerwica rtęciowa

j)      i inne

W przypadkach ostrych zatruć, należy podać niezwłocznie stosowną odtrutkę, może to być Chelaton CaNa
EDTA, Dimerkaprol, Penicylamina, oczywiście w odpowiednich dawkach.

2                Skażenie żywności.

Przy skażeniach żywności bardzo ważną rolę odgrywa gleba. W warunkach naturalnych pełni ona role buforującą i chroni przed nadmiernym przemieszczaniem się związków i substancji do wód gruntowych i do roślin. Zanieczyszczenie środowiska wpływa niekorzystnie na właściwości fizykochemiczne gleb i może znacznie ograniczyć ochronną funkcję gleby. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w zawartości metali ciężkich w glebie, których nadmierna koncentracja może doprowadzić do zwiększonego pobierania przez rośliny, a tym samym wprowadzenia do łańcucha pokarmowego ludzi i zwierząt. Istnieją czynniki które powiększają lub zmniejszają pobieranie metali przez rośliny. W związku z tym nawet na glebach o podwyższonej zawartości tych szkodliwych pierwiastków można przy odpowiedniej agrotechnice uzyskać płody rolne o wysokich parametrach jakościowych. Może się również stać odwrotnie - przy słabo zanieczyszczonych glebach, uzyskamy skażone rośliny. Dlatego ważna jest odpowiednia wiedza na ten temat.

Szacuje się że 80 - 90 % dawki metali dostarczane jest do organizmu poprzez żywność, natomiast reszta drogą oddechową.

3.1 surowce roślinne

Rośliny są istotnym ogniwem w przemieszczaniu metali z gleby do organizmów zwierząt i człowieka. Ze względu na ilość spożywanych surowców roślinnych, jest to bardzo istotne źródło metali ciężkich.

2.1.1             warzywa i owoce

Warzywa ze względu na stały kontakt z glebą - zwłaszcza części podziemne warzyw - dostarczają człowiekowi metali ciężkich. Szczególne niebezpieczeństwo tkwi w ziemniakach, których spożywamy bardzo wiele. Z badań przeprowadzonych wynika że ziemniaki są źródłem 30% ołowiu i kadmu wprowadzanego do organizmu z żywności [9]. Zaobserwowano również dość duże ilości metali ciężkich w sałacie, natce pietruszki oraz w marchwi, ale nie przekraczające norm [27,5]. Po przebadaniu mrożonek i przetworów warzywnych stwierdzono na ogół niższe poziomy badanych metali niż w warzywach świeżych. Spośród mrożonek najwyższe stężenia zanotowano dla: szpinaku, pietruszki, marchewki oraz selera [19]. Dowodzi to słuszności stwierdzenia że 20-50% metali usuwamy wraz ze skórką, 20% mocząc warzywa i owoce w wodzie lub gotując je. W ten sposób pierwiastki zostają wypłukiwane z surowca a ilość przechodzących do wody metali zależy od jego właściwości chemicznych.

2.1.2               zboża i rośliny oleiste

W badaniach monitorowych w 1997 roku przebadano rzepak i stwierdzono że zanieczyszczenia rzepaku rtęcią, arsenem i miedzią nie stanowią żadnego problemu. Generalnie są niskie i nie mogą wpłynąć na przekroczenie ADI tych metali z tytułu konsumpcji oleju. Zanieczyszczenie ołowiem stanowiło 49% dopuszczalnej normy, a więc również nie stanowiło problemu. Oczywiście próby nie były sobie równe - pobrane na południu Polski znacznie podwyższały średnią krajową [13]. W zbożach średnie zawartości metali ciężkich mieszczą się w 30-60% dopuszczalnej ilości.

2.2         surowce zwierzęce

2.2.1               mięso

Analizując żywność pochodzenia zwierzęcego należy pamiętać, że zwierzęta stanowią końcowe ogniwo łańcucha żywieniowego a niektóre tkanki wykazują zdolność do wybiórczego kumulowania toksycznych związków. Stężenia pierwiastków ciężkich w tkankach zwierzęcych układały się na niskim poziomie nie budzącym zastrzeżeń. W 60% prób mięsa wieprzowego i wołowego nie wykryto obecności ołowiu i kadmu powyżej granicy oznaczalności stosowanych metod (Pb 0,01 mg/kg, Cd 0,001 mg/kg). Natomiast stężenia rtęci i arsenu oznaczono na poziomie tysięcznych części mg/kg. W analizowanych próbkach nie stwierdzono przekroczeń obowiązujących limitów dla poszczególnych pierwiastków. Mięso wieprzowe i wołowe stanowi zaledwie 1% PTWI dla Pb, Cd, Hg, As. Poważny problem stanowi wtórne skażenie ołowiem mięsa zwierząt łownych. Wysokie stężenia Pb w próbkach mięśni, przy niskiej zawartości tego pierwiastka w nerkach i wątrobie, świadczą o zanieczyszczeniu mięśni ołowiem z ran postrzałowych. W mięśniach dziczyzny liczba próbek przekraczających normę - 0,3 mg/kg osiągnęła poziom 25% [13].

2.2.2               mleko

Dla pierwiastków toksycznych gruczoł mleczny stanowi istotną barierę migracji metali ciężkich do mleka. Kadm wykryto w 4,7% analizowanych próbek, a tylko w 1 próbie mleka stwierdzone stężenie było na granicy dopuszczalnego limitu tj. 0,1 mg/kg. W przetworach mlecznych: większe stężenia metali były  w serach twardych niż w twarogu [13,23,17].

2.2.3               jaja

Zawartość metali ciężkich w jajach kurzych zależy od warunków środowiskowych w jakich żyje kura oraz od tego co je. Na kontrolowanych fermach obserwuje się mniejszą ilość tych pierwiastków w jajach [28].

2.2.4               ryby

W rybach słodkowodnych, obecność ołowiu stwierdzono w 18% próbek mięśni i 33% próbek wątrób. Kadm w mięśniach stwierdzono w 29% prób, natomiast rtęć i arsen występował we wszystkich analizowanych próbach mięśni i wątrób. Średnie stężenia badanych pierwiastków były o wiele niższe od dopuszczalnych. Ryby morskie - nie stwierdzono nadmiernego, budzącego niepokój skażenia ryb, w 3 próbach stwierdzono przekroczenie norm Unii Europejskiej, zwłaszcza w wątrobach dorsza. Spośród  przetworów rybnych najwięcej ołowiu wykryto w konserwach w sosie pomidorowym i w galarecie, natomiast ilość kadmu w 98% był wyższy od przewidywanego w normach poziomu [13,16].

2.2.5               inne

Wykonano badania zawartości metali ciężkich w przyprawach i preparatach przyprawowych i stwierdzono istnienie zagrożenia zanieczyszczeniami. W wielu badanych przyprawach poziomy kadmu znacznie przekraczały ustalone zalecenia. Najwięcej kadmu stwierdzono w owocach kolendry i bazylii. Natomiast ołów występował w dużych ilościach w cynamonie i chilli a także w bazylii, estragonie, papryce słodkiej oraz w pieprzu cayenne. W niektórych mieszankach przyprawowych wykryto znacznie przekraczające dopuszczalne ilości ołowiu i kadmu [1].

W bardzo często spożywanych przez dzieci i przez dorosłych wyrobach cukierniczych także występują metale ciężkie. Najwięcej ołowiu wykryto w chałwie i czekoladzie, natomiast kadmu w wyrobach zawierających orzechy laskowe, arachidowe, wiórki kokosowe, ziarno sezamowe. Ogólnie, w wyrobach cukierniczych nie stwierdzono ilości przekraczających dopuszczalne dawki, ale ze względu na częstość i ilość spożywania - zwłaszcza u dzieci, powinno się zwrócić na nie uwagę.

3.3 CRP- całodzienne racje pokarmowe

Badanie całodziennych racji pokarmowych w wybranych ośrodkach lub zakładach pozwala uzyskać cenne informacje na temat zagrożeń metalami ciężkimi, pozwala obliczyć rzeczywistą ilość pobranych metali ciężkich.

Mając dane o skażeniach poszczególnych surowców roślinnych lub zwierzęcych nie możemy dokładnie obliczyć dziennego pobrania przez człowieka lub grupę ludzi danego pierwiastka szkodliwego. Oczywiście dokładne wyniki można uzyskać jedynie poprzez ciągłe badania na szeroką skalę. Podczas analiz należy zwrócić uwagę na konkretne składniki posiłków. Jest to ważne, ponieważ przy komponowaniu kolejnych dań możemy ograniczyć dany składnik, charakteryzujący się dość wysoką ilością metali ciężkich. Podczas badań we wrocławskich i lubińskich stołówkach młodzieżowych, stwierdzono że najwięcej ołowiu i kadmu dostarczają ziemniaki, mięso oraz owoce i warzywa z ogródków działkowych na terenach uprzemysłowionych [22,26].

4 Wpływ toksycznych metali na zdrowie człowieka.

Znaczenie toksykologiczne metali ciężkich wynika głównie z ich trwałości w środowisku, odkładania - kumulacji - w ustroju, w tkankach miękkich i w tkance kostnej oraz wybiórczego działania na niektóre układy na przykład ośrodkowy układ nerwowy. Istotną rolę w odkładaniu niektórych pierwiastków ma METALOTIONEINA. Jest to niskocząsteczkowe białko, którego głównym składnikiem jest cysteina. Białko to wiąże metale, powodując ich kumulację w organizmie. Odkryto nawet pewną zależność między stężeniem metali ciężkich w organizmie a występowaniem metalotioneiny. Mianowicie kiedy jest małe stężenie toksycznych pierwiastków zauważany jest spadek lub wręcz całkowite zahamowanie biosyntezy tego białka. Natomiast kumulacja ciężkich pierwiastków w organizmie to przyczyna przewlekłych, wielopokoleniowych zatruć.

1.4     ADI

ADI - dopuszczalne dzienne spożycie dla człowieka danej substancji toksycznej, wyrażone w mg/kg masy ciała, obejmuje ogólną ilość pierwiastka lub związku która może wnikać do ustroju z pożywieniem i ze wszystkich innych źródeł, bez szkody dla zdrowia. ADI wynosi PTWI/7.

1.5     PTWI

PTWI - tymczasowe dopuszczalne tygodniowe pobranie danego pierwiastka lub związku toksycznego ze wszystkich źródeł, bez szkody dla zdrowia.

          Pb 0,025 mg/kg m.c.

          Cd 0,007 mg/kg m.c.

          Hg 0,005 mg/kg m.c.

  As 0,025 mg/kg m.c.

1.6     Ołów

Zatrucia przewlekłe - ołowica są bardzo złożone a szybkość ich rozwoju zależy od stężenia w powietrzu oraz od okresu narażania na działanie pyłów lub par ołowiu. Do najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych objawów należy zabarwienie skóry bladoszare o żółtawym odcieniu - cera ołowicza, powstające w wyniku skurczu tętniczek i włośniczek w skórze oraz rozwijające się uszkodzenie krwinek czerwonych i związana z tym niedokrwistość. Już po kilku dniach może powstać na dziąsłach charakterystyczna niebiesko- czarna obwódka, osadzającego się siarczku ołowiu - tzw. rąbek ołowiczy. Występują także z różnym nasileniem objawy takie jak: zmęczenie, zwiększona pobudliwość nerwowa, brak łaknienia, zaparcie, upośledzenie przyswajania pokarmów. Przy dalszym rozwoju zatrucia występuje metaliczny posmak, kolka ołowiczna - czyli ostry, silny skurcz mięśni gładkich jelit, trwa kilka minut, występuje zwykle w nocy powodując silne bóle, obfite poty, biegunkę i wymioty. Napadom towarzyszy przyspieszenie czynności serca, skąpomocz i białkomocz oraz spadek temperatury ciała. Ołów powoduje skurcz naczyń mózgowych, wywołując wiele ciężkich zaburzeń - encefalopatia.

1.7       Kadm

Zatrucia przewlekłe rozwija się powoli. Pierwszy okres trwa około 1 roku i jest bezobjawowy, można jedynie stwierdzić wyższy poziom kadmu w moczu i we krwi. Dłuższe - 2 letnie narażenie, prowadzi do rozwoju przewlekłej kadmicy. Charakteryzuje się ona ogólnym osłabieniem, suchością jamy ustnej, posmakiem metalicznym, brakiem łaknienia, występowaniem rąbka kadmowego na dziąsłach, okresowymi bólami brzucha i głowy, wzrostem OB i innymi objawami. Po 5 latach występuje bezsenność, pobudliwość nerwowa, zawroty głowy, krwawienia z nosa, bóle mięśniowo- stawowe, zmiany w kościach na tle odwapnieni. Natomiast po kilkunastu latach narażenia zaczynają się nieustające bóle mięśni, osłabienie, bezsenność, duszności, rozedma płuc, uszkodzenia nerek, szpiku oraz zmiany włókniejące w płucach.

1.8       Rtęć

Rtęć występuje w 3 formach: jako rtęć organiczna, nieorganiczna oraz metaliczna. Związki organiczne rtęci powodują zatrucia charakteryzujące się długim okresem utajenia. Wchłaniają się przez błonę śluzową przewodu pokarmowego i przez krew zostają rozprowadzone do wszystkich tkanek, a kumulują się w narządach miąższowych, głównie w nerkach, wątrobie, mięśniach i kościach. W wyniku działania związków alkilortęciowych uszkodzony zostaje ośrodkowy układ nerwowy, a skutki są nieodwracalne. Zaobserwowano że obecność w diecie szczurów selenu, zmniejsz toksyczne objawy zatrucia rtęcią, co może odbywać się poprzez konkurencję w wiązaniu się z niektórymi białkami i aminokwasami. Rtęć metaliczna bardzo słabo wchłania się przez skórę - 0,1 % i z przewodu pokarmowego - 2%. Natomiast bardzo dobrze wchłania się przez układ oddechowy - 80%. Spożycie rtęci z termometru nie powoduje więc żadnych objawów toksycznych,jest wydalana w niezmienionej postaci wraz z kałem. Opary natomiast wykazują znaczną toksyczność.

Rtęć wydala się głównie przez nerki wkrótce po jej wchłonięciu, ale powoli i przez dłuższy czas. Metal ten wydala się także prze gruczoły ślinowe i drażni je powodując ślinotok, który jest jednym ze wczesnych objawów zatrucia. Pierwiastek znajduje się również w pocie.

Przewlekłe zatrucia rtęcią zdarzają się w zakładach pracy, w których    używana jest jej postać metaliczna lub sole. Zatrucia te rozwijają się powoli i w odróżnieniu od zatruć ostrych powodują nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. Objawy zatrucia przebiegają w następującej kolejności:

a)    zmiany w jamie ustnej - obrzęk ślinianek, dziąseł i języka

b)    zęby chwieją się i łatwo wypadają, a w zębodołach tworzą się owrzodzenia

c)     w dziąsłach dookoła kieszonek dziąsłowych osadza się czarny ząbek siarczku rtęciowego, wytrącany przez siarkowodór z rozkładu resztek pokarmowych - może się nie tworzyć, kiedy zachowana jest higiena jamy ustnej

d)    ślinotok

e)    bóle i zawroty głowy

f)      wzmożona pobudliwość nerwowa, trudność skupienia myśli, uczucie znużenia

g)    drżenia powiek, języka, palców, które w miarę upływu czasu rozszerzają się na całe kończyny

h)    trudności w mówieniu

i)      nerwica rtęciowa

j)      i inne

Piśmiennictwo

1.    Buliński, Błoniarz Badania zawartości niektórych pierwiastków śladowych w przyprawach roślinnych i preparatach przyprawowych.Brom. Chem. Toksykol. 1995,2

2.    Buliński, Wyszogrodzka-Koma, Marzec Badania zawartości niektórych pierwiastków w produktach spożywczych krajowego pochodzenia - wyroby cukiernicze. Bromat. Chem. Toksykol. 1997,3

3.    Dewailly, Benedetti, Samuel, Gingres, Lefebvre Levels of cadmium in kidney and liver tissues among a canadian population. Journal of Toxicology and Environmental Health 1999,56,3

4.    Falandysz,Lorenc-Biała, Centkowska Zawartość ołowiu, kadmu, arsenu, miedzi, cynku, żelaza, magnezu w mięśniach zwierząt rzeźnych cz. I. Roczn. PZH 1984,6

5.    Gertig Żywność a zdrowie 1996

6.    Grajeta, Szymczak Zawartość arsenu w roślinnych produktach spożywczych pochodzących z okolic hut miedzi. Roczn. PZH 1984,5

7.    Jarosz, Nowińska Produkcja niezanieczyszczonych płodów rolnych. OIKOS http://priv6.onet.pl/kat/wse_oikos

8.    Kłos, Rozmysł, Stężycka, Bertrandt Kadm i ołów spożywany w całodziennych  posiłkach stosowanych w żywieniu młodych mężczyzn. Bromat. Chem. Toksykol. 1996,1

9.    Ludwicki Skażenie środowiska rtęcią - problemy zdrowotne cz. I. Roczn. PZH 1994,6

10. Marchwińska, Kucharski, Gzyl Stężenie kadmu i ołowiu w próbkach ziemniaków z różnych rejonów Polski. Roczn. PZH 1984,2

11. Marzec Analityczna i obliczeniowa ocena pobrania kadmu, rtęci i ołowiu z całodziennymi racjami pokarmowymi osób dorosłych. Bromat. Chem. Toksykol. 1999,3

12. Marzec Ocena pobrania kadmu, rtęci i ołowiu z całodziennymi racjami pokarmowymi. Bromat. Chem. Toksykol. 1998,1

13. Materiały z serwera Instytutu Medycyny Pracy http://www.imp.sosnowiec.pl

14. Materiały z serwera Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi - RAPORT z 1997 roku http://www.minrol.gov.pl

15. Materiały z serwera National Food Safety Database http://www.foodsafety.ufl.edu

16. Materiały z serwera National Institiute of Environmental Health Sciences http://www.niehs.nih.gov

17. Michalak-Marzec, Buliński Badania zawartości niektórych pierwiastków śladowych w produktach spożywczych krajowego pochodzenia- konserwy rybne. Bromat. Chem. Toksykol. 1996,4

18. Nabrzyski. Gajewska Badanie zawartości rtęci, kadmu i ołowiu w żywności. Roczn. PZH 1984,1

19. Nabrzyski, Gajewska Rtęć, kadm i ołów w całodziennym pożywieniu. Roczn. PZH 1983,1-2

20. Nabrzyski, Gajewska Zawartość rtęci, kadmu i ołowiu w owocach, warzywach oraz w glebie. Roczn. PZH 1982,3

21. Nikoronow Toksykologia żywności 1979

22. Olędzka Wpływ metali i innych substancji obcych na biodostępność mikroelementów. Bromat. Chem. Toksykol. 1999,3

23. Rusiecki Toksykologia współczesna 19

24. Smoczyński, Amarowicz, Kraśnicki Chemiczne skażenie całodziennych posiłków wybranych grup ludności. Roczn. PZH 1984,3

25. Szajewski, Feldman, Glińska-Sermin Leksykon ostrych zatruć 2000

26. Szkoda, Żmudzki Zawartość pierwiastków toksycznych w mleku krowim i serach. Bromat. Chem. Toksykol. 1996,4

27. Szymczak, Grajeta, Ilow Próba oszacowania pobrania kadmu, ołowiu i rtęci przez ludność legnicko-głogowskiego okręgu miedziowego. Bromat. Chem. Toksykol. 1999,2

28. Szymczak, Ilow, Regulska-Ilow Próba oszacowaniapobrania kadmu, ołowiu i rtęci przez ludność legnicko-głogowskiego okręgu miedziowego. Bromat. Chem. Toksykol. 1999,2

29. Szymczak, Regulska, Ilow, Biernat Zawartość kadmu, ołowiu i rtęci w posiłkach ze stołówek młodzieżowych. Roczn. PZH 1984,4

30. Żechałko-Czajkowska Ocena skażenia metalami ciężkimi produktów żywnościowych z rejonu oddziaływania HM „Głogów”.- materiał z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Fundację na Rzecz Dzieci Zagłębia Miedziowego w 1997 roku

31. Żmudzki, Szkoda Zawartość pierwiastków śladowych w jajach kurzych w Polsce. Bromat. Chem. Toksykol. 1996,2

---