Dług publiczny, dług państwowy, suma nie spłaconych przez rząd lub in. związki publicznoprawne zobowiązań zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowiązania te mogą mieć charakter krótko- (do 1 roku), średnio- (do 10-15 lat) lub długoterminowy (powyżej 15 lat).
Główną przyczyną powstawania długu publicznego jest kumulowanie się występujących w kolejnych latach deficytów budżetowych, na sfinansowanie których wymienione instytucje emitują papiery wartościowe (np. obligacje, bony, weksle) lub zaciągają kredyty i pożyczki.
Elementami długu publicznego mogą być również kredyty zaciągane przez skarb państwa lub instytucje władzy terytorialnej na inwestycje infrastrukturalne lub produkcyjne, salda międzypaństwowych rozliczeń majątkowych, dotacje, odszkodowania za wywłaszczone mienie (np. w związku z nacjonalizacją niektórych dziedzin gospodarowania), odszkodowania wojenne i in.
Wierzycielami krajowego długu publicznego mogą być krajowe instytucje finansowe, in. podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne. Pożyczkodawcami zagranicznymi są z reguły państwowe i komercyjne instytucje finansowe. Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby długu publiczny nie przekroczył kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż 10% rocznych wydatków budżetu państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej niż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny długu publicznego osłabia bowiem aktywność gospodarki.
W celu zmniejszenia uciążliwości długu publicznego dla budżetu i gospodarki rząd może podjąć działania zmierzające do konwersji długu (negocjacje z wierzycielami, zwł. zagranicznymi, w sprawie częściowego umorzenia, wydłużenia okresu spłat, obniżenia oprocentowania), ogłosić moratorium, tzn. zawiesić okresowo obsługę długu lub repudiację, tzn. całkowicie zaniechać spłaty długu, uznać go za niebyły.
Kryteria konwergencji z Maastricht, inaczej kryteria spójności, zbieżności. Kryteria dotyczące długu publicznego, deficytu budżetowego, inflacji, długoterminowych stóp procentowych oraz uczestnictwa w Europejskim Systemie Walutowym, które muszą być spełnione przez państwa biorące udział w tworzeniu Unii Gospodarczej i Walutowej w Unii Europejskiej.
Szczegółowe warunki określone są następująco: inflacja - średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym badanie nie powinna być wyższa niż 1,5 punktu procentowego średniej inflacji w trzech najlepszych pod tym względem krajach UE, deficyt budżetowy - udział deficytu w Produkcie Krajowym Brutto (PKB), w roku poprzedzającym badanie, nie powinien przekroczyć 3%, dług publiczny - nie może przekraczać 60% PKB w roku poprzedzającym badanie, stopy procentowe - średnia stopa procentowa nie powinna być wyższa niż o 2% w stosunku do średniej stopy procentowej liczonej w trzech krajach UE o najniższej inflacji w roku poprzedzającym badanie, udział w mechanizmie kursowym ESW - kraj członkowski powinien respektować normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego przynajmniej w ciągu 2 ostatnich lat przed badaniem. Dewaluacja może być dokonana tylko w razie konieczności i za zgodą pozostałych państw członkowskich. Polska dotychczas spełnia jedynie dwa kryteria spójności - długu publicznego i deficytu budżetowego. Największym problemem może się okazać obniżenie inflacji do odpowiedniego poziomu.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Deficyt budżetowy, niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródłami finansowania deficytu budżetowego mogą być kredyty bankowe udzielane przez bank centralny, emisja papierów wartościowych (obligacji, weksli, bonów skarbowych), podwyższenie stopy podatkowej, a w ostateczności dodatkowa emisja pieniądza.
Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego "bezpiecznej" granicy (5% produktu narodowego brutto) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce (inflacja).
Balcerowicza plan, program stabilizacji gospodarki i przekształcenia polskiego systemu gospodarczego opracowany w 1989 przez ówczesnego ministra finansów i wicepremiera L. Balcerowicza. Głównymi celami planu Balcerowicza było doprowadzenie do wewnętrznej wymienialności złotego, zrównoważenie budżetu państwa i sprawowania kontroli polityki monetarnej, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, zwalczanie inflacji i szybka prywatyzacja.
Pomimo początkowych olbrzymich kłopotów związanych ze zmianą ustroju gospodarczego (recesja gospodarcza, bezrobocie, problemy z budżetem państwa i duży przyrost wydatków na świadczenia społeczne) udało się w latach 1990-1998 doprowadzić do znacznej poprawy jakości polskich wyrobów, uzyskać dobre wyniki w handlu zagranicznym, obniżyć inflację, usprawnić system bankowy, osiągnąć i utrzymać bardzo duży wzrost gospodarczy oraz rozpocząć zmianę systemu podatkowego. W ciągu dwóch lat powstało około 600 tys. przedsiębiorstw prywatnych, co oznaczało 1,5 mln nowych miejsc pracy. Wynegocjowano korzystne warunki kredytowe w europejskich i światowych instytucjach finansowych.
Tzw. drugi plan Balcerowicza (ogłoszony w 1998 w czasie pełnienia przez niego funkcji wicepremiera w rządzie J. Buzka) zakłada: podwojenie dochodu Polaków w ciągu 10 lat, obniżenie inflacji do 5% i obniżenie bezrobocia o 30% do roku 2000, przy tworzeniu jednocześnie gospodarki przychylnej dla środowiska naturalnego. Poza tym zmiany miały objąć szkolnictwo, opiekę zdrowotną, wymiar sprawiedliwości, obronę narodową itd. W związku z odejściem L. Balcerowicza z rządu J. Buzka realizacja drugiego planu Balcerowicza stoi pod znakiem zapytania.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Kurs walutowy, cena waluty danego kraju za granicą. Kurs walutowy jest ogłaszany przez bank centralny i wyrażany w liczbie jednostek waluty własnej odpowiadającej jednostce waluty obcej. Ponadto osobno podawany jest kurs kupna i sprzedaży danej waluty. Jeżeli kurs walutowy jest ustalany administracyjnie przez władze danego kraju, mówimy o kursie walutowym sztywnym, który może jedynie ulegać niewielkim wahaniom w określonych granicach.
W Unii Europejskiej wprowadzono system odnoszenia waluty krajowej do waluty międzynarodowej ECU. Gdy kurs walutowy waha się pod wpływem podaży i popytu na daną walutę, bez odgórnego określania jej amplitudy, mówimy o kursie walutowym zmiennym lub płynnym. Państwo może jednak wpływać i tu na kurs poprzez oddziaływanie na popyt i podaż. Wiążą się z tym działania związane z dewaluacją lub rewaluacją waluty.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:
1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);
Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny
Mechanizm rynkowy, ogół wzajemnych zależności pomiędzy popytem, podażą i cenami wszystkich rynkowych dóbr i usług oraz procesów dostosowawczych między nimi. Mechanizm rynkowy jest regulatorem produkcji: poziom i zmiany cen rynkowych są dla producentów sygnałem do zmian wielkości produkcji poszczególnych dóbr - w ten sposób mechanizm rynkowy wpływa na rozmiary i strukturę asortymentową produkcji, dostosowując ją do potrzeb nabywców.
Mechanizm rynkowy jest narzędziem alokacji czynników produkcji pomiędzy różne dziedziny wytwarzania:
1) zmiany rozmiarów produkcji zwiększają lub zmniejszają zapotrzebowanie na wszystkie czynniki wytwórcze;
2) zmiany cen czynników produkcji, powodujące zmiany kosztów produkcji, decydują o tym, w jakich proporcjach użyte będą te czynniki, czyli jaki będzie poziom techniki i technologii.
Mechanizm rynkowy jest też regulatorem procesów podziału produktu społecznego: rynek, określając poziom cen produktów i poziom dochodów nabywców (płace, zyski, procenty, czynsze itp.), decyduje o tym, kto i w jakich ilościach nabywa dobra i usługi składające się na produkt społeczny. Mechanizm rynkowy pełni rolę koordynatora indywidualnych decyzji podmiotów gospodarczych, zapewniając ład ekonomiczny. Nie jest idealnym narzędziem regulacji różnych sfer gospodarki, toteż cechą gospodarek rynkowych jest cykliczność rozwoju (cykl gospodarczy). Działanie mechanizmu rynkowego może być wspomagane określonymi działaniami państwa (interwencjonizm państwowy).