K. Jamro
Jak podaje Wincenty Okoń metoda kształcenia jest to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów. Trzy kategorie metod nauczania: metody słowne, oglądowe i praktyczne. Cztery grupy metod kształcenia to jest nauczania - uczenia się:
• metody asymilacji wiedzy oparte na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym
• metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegającej na rozwiązywaniu problemów
• metody waloryzacyjne zwane też eksponującymi - o dominacji aktywności emocjonalno- artystycznej
• metody praktyczne - cechujące się przewagą aktywności praktyczno-technicznej, zmieniającej otoczenie lub stwarzającej nowe jego formy
Metody Asymilacji wiedzy - to grupa metod zwanych też metodami podającymi. Do omawianej grupy należą następujące metody: pogadanka, dyskusja, opowiadanie, opis, wykład oraz praca z książką.
Kiedy pada słowo wykład, większości pojawia się w głowie mniej więcej taki obraz: dość duża sala, kilkadziesiąt lub więcej osób. Katedra, tablica, prowadzący z kredą lub pisakiem, ewentualnie rzutnik, ostatnio coraz częściej cyfrowy. Prowadzenie wykładu to umiejętność przekazywana w środowisku uniwersyteckim niejako z pokolenia na pokolenie. To znaczy, że zanim młody wykładowca zacznie samodzielnie prowadzić, ma już za sobą setki godzin uczestnictwa w charakterze słuchacza. Pytanie teraz jakich doświadczeń nazbierał pozytywnych czy negatywnych, bo każdy kto uczestniczył choć w jednym wykładzie wie jak ważne są umiejętności wykładowcy do przekazywania wiedzy. Niestety, powszechnie wiadomo, że nie każdy nadaje się do występowania przed ludźmi i prowadzenia prezentacji. Tymczasem system ten (wykładowca-słuchacze) funkcjonuje niezmieniony już od czasów Renesansu!
Wykład polega na bezpośrednim lub pośrednim przekazywaniu wiadomości i jakiemuś audytorium. Jako metodę wykład stosuje się zazwyczaj w wyższych klasach szkół podstawowych, w szkołach średnich oraz wyższych. Aktywne uczestniczenie w wykładzie wymaga dużego wysiłku i znacznej dojrzałości umysłowej młodzieży. Rozróżnia się kilka typów wykładu:
• wykład konwencjonalny - w którym treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela w gotowej do zapamiętania postaci.
• wykład problemowy - jest ilustracją jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego: jego pojawienia się , kierunków i sposobów jego rozwiązywania
• wykład konwersatoryjny - polega na przeplataniu fragmentów mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy lub z wykonywaniem przez nich odpowiednich zadań teoretycznych czy praktycznych
Na aktywność słuchaczy w czasie wykładu wpływa wiele czynników zależnych nie tylko od walorów samego wykładu. Należy do nich: stosowane w czasie wykładu środki dydaktyczne -wyrobienie recepcyjne a więc tempo przebiegu procesów warunkujących recepcję zależne od umiejętności koncentrowania uwagi , od trwałości uwagi, od zasobu doświadczeń i wiadomości słuchacza -czynnik, który może zwiększyć aktywność słuchacza to jest notowanie wykładu.
Praca z książką jest jedną z form metody podającej, która polega na przekazywaniu przez nauczyciela gotowej wiedzy w celu przyswojenia jej przez uczniów i zapamiętania. Kształci zdolność rozumienia dłuższej wypowiedzi nadawcy i podążania za tokiem jego rozumowania, doskonali przez to myślenie produktywne, ćwiczy pamięć, rozwija umiejętność dłuższej koncentracji uwagi oraz notowania słuchanego bądź czytanego tekstu.
Istotą pracy z książką jest zarówno poznanie jak i utrwalenie przez ucznia nowych wiadomości z podręczników i innych źródeł pisanych. Słowo drukowane pełni w tym przypadku tę samą funkcję, co słowo mówione przez nauczyciela. Oprócz przyswajania i zapamiętywania wiedzy uczeń pracuje samodzielnie, może więc dostosowywać tępo czytania do własnych możliwości, kształci umiejętność i nawyk posługiwania się tym źródłem wiedzy jakim jest słowo drukowane. Przedmiotem samodzielnej pracy ucznia z książką może być lektura np.: wyszukiwanie odpowiedzi na określone pytanie (np.: jak wyglądał główny bohater, jakie zdarzenie miało miejsce w …), streszczenie poglądów jej autora, analiza tekstu ze względu na miejsce i charakter akcji, styl i formy gramatyczne lub logiczne, a wreszcie uczenie się na pamięć. Innym obiektem pracy z tekstem może być krótki utwór literacki odczytany przez uczniów lub nauczyciela na lekcji i poddany wspólnej analizie mającej na celu zrozumienie utworu w wielu aspektach i wymiarach. Uczniowie mogą rozważyć wewnętrzną logikę utworu, ocenić wartość dzieła, określić rodzaj oraz gatunek literacki, przynależność do epoki, porównywać z innymi dziełami tego samego autora, poddać badaniom treść, konstrukcję języka i elementy psychologiczne. Dzięki tym rozważaniom i analizie uczniowie poznają utwór, a w razie potrzeby zdobywają dodatkowe informacje o autorze, epoce, okolicznościach powstania utworu, także o motywach i celach jego napisania wzbogacając się o kolejną porcję wiedzy. Taka praca z tekstem pozwala uczniom na przeżywanie omawianego utworu dzięki czemu osiągają nie tylko wyższy poziom rozwoju swojej umysłowości ale również charakteru i osobowości.
Prawidłowo realizowana metoda nauczania jaką jest praca z książką rozbudza zainteresowania i chęci ich pogłębiania na przykład poprzez sięganie po kolejne pozycje literaturowe, pozwala posiąść i poprawnie opanować przez ucznia:
- umiejętność wyszukiwania fragmentów w danej chwili potrzebnych oraz umiejętność korzystania z treści w nich zawartych,
- umiejętność płynnego czytania ze zrozumieniem,
- umiejętność sporządzania notatek,
- analizę czytanego tekstu,
- technikę sprawnego czytania , a w jej obrębie nabycie umiejętności celowego wyboru książki.
Pogadanka - należy do dialogowych metod nauczania i polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą. Nauczyciel stawia uczniom kolejne pytania, na które otrzymuje od nich odpowiedzi.
Wyróżnia się następujące rodzaje pogadanek:
• wstępną
• informacyjną
• utrwalającą
• kontrolną.
• przedstawiająca nowe wiadomości.
Gdy w zwykłej rozmowie stawiamy komuś pytanie, zazwyczaj nie znamy odpowiedzi. W pogadance natomiast nauczyciel z reguły zna odpowiedzi na wszystkie zadawane uczniom pytania. Ze względu na rolę dydaktyczną, jaką może spełniać ta metoda wyróżnia się następujące jej zastosowanie:
- Pogadanka wstępna - ma przygotować uczniów do pracy. Z jednej strony celem jej jest wytworzenie u uczniów stanu gotowości do poznania czegoś nowego. Z drugiej strony celem pogadanki jest zorganizowanie klasy do nowej pracy.
- Pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości - ma postać rozmowy, w której chodzi o takie zaktywizowanie uczniów, aby nowe treści, przekazywane im przez nauczyciela zostały przez wszystkich zrozumiane.
- Pogadanka utrwalająca - polega na operowaniu materiałem przyswojonym uprzednio, lecz wymagającym konfrontacji ze sobą oraz zintegrowania w ramach jakichś większych całości. Myślenie polega tu na dochodzeniu do szerszych uogólnień
Dyskusja (łac. discussio - roztrząsanie) - jeden ze sposobów wymiany poglądów (poparty argumentami) praktykowany przez dwoje lub więcej osób zainteresowanych danym tematem lub zjawiskiem. Przeprowadzana zwykle w formie ustnej, ale nie tylko (np. dyskusje w formie pisemnej prowadzone są na internetowych forach dyskusyjnych). W wyniku dyskusji dochodzi zwykle do ścierania się różnych poglądów, czasami wypracowywania kompromisów i określania wspólnych stanowisk. Dyskusja - polega na wymianie zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko między uczniami, przy czym zdania te odbijają poglądy własne uczestników lub odwołują się do poglądów innych osób. Można wyróżnić kilka odmian dyskusji:
• dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemu; jedną z jej cech jest spontaniczność
• dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań młodzieży
• dyskusja, której celem jest uzupełnienie własnej wiedzy przez uczniów.
Bardziej sformalizowaną formą dyskusji (i toczoną zwykle przez bardziej kompetentne grono lub wybranych uprzednio przedstawicieli) jest debata (np. debata parlamentarna). Dyskusja jest jedną z form zapobiegania konfliktom między ludźmi. Rokowania (np. pokojowe) to dyskusje toczone na wysokim szczeblu, przez przedstawicieli większego grona danych społeczności (lub w skrajnym przypadku państw lub narodów) próbujące nie dopuścić do konfliktu (czasami nawet konfliktu zbrojnego) lub zakończyć trwający już konflikt między jakimiś grupami o skrajnie sprzecznych poglądach lub interesach.
Dyskusja naukowa - roztrząsanie zagadnień drogą szeregu pytań i odpowiedzi, wymiany myśli przez pytania i odpowiedzi, stawiania i wykazywania słuszności twierdzeń oraz ich krytykowania. Jest dialogiem dwóch lub więcej osób, czy to w formie ustnej, czy to w formie wypowiedzi pisemnych - listów, publikacji naukowych. Stanowi jedną z odmian dyskusji. Dyskusja naukowa jest ważnym, ale tylko pomocniczym środkiem w pracy naukowej; nie jest metodą roboczą pracy naukowej.
Dyskusja, przez starcie sprzecznych stanowisk, a zarazem naświetlenie problemu z różnych stron, mobilizuje jej uczestników, stanowiąc bodziec do refleksji nad własnymi koncepcjami i pracami, a w konsekwencji - do dalszej pracy. Wartość dyskusji leży w wyjaśnieniu pewnych problemów, ich roli, struktury, powiązań z innymi. Dzięki dyskusji wychodzą także na jaw błędy i braki czyjejś wiedzy. Wychodzi również - co jest szczególnie istotne w przypadku wypowiedzi pisemnych - niejasne lub niedostateczne objaśnienie pewnych spostrzeżeń co do problemu; dyskusja służy wtedy niejako poprawie, redakcji tekstu naukowego.
Choć dyskusja sama przez się nie przynosi nowej wiedzy o faktach to uprzytamnia ową wiedzę uczestnikom dyskusji. Jest to szczególnie cenne w czasach, gdy pojawia się wiele publikacji naukowych, a dostęp do nich jest utrudniony. Nauczanie problemowe może być realizowane różnymi metodami. Wybór metody (metod) przeprowadzenia lekcji problemowej uzależniony jest nie tylko od przyjętej drogi rozwiązywania problemu, ale także od celu zajęć, przygotowania uczniów, bazy dydaktycznej, itp. W przebiegu dyskusji dydaktycznej wyróżniamy następujące etapy:
1. Zagadnienie, polegające na takim sformułowaniu problemu, by wprowadził on w istotę omawianego zagadnienia oraz pobudzał do myślenia i wypowiadania się na temat stanowiący przedmiot dyskusji,
2. Dyskusja właściwa, której istota sprowadza się do zespołowego rozwiązania problemu,
3. Podsumowanie wyników, najczęściej realizowane przez prowadzącego tę dyskusję.
Dyskusja powinna być w przemyślany sposób dobrana do celu, który chcemy osiągnąć. Powinna ona:
• ukazać możliwość różnych rozwiązań,
• zaznajomić z zagadnieniami szczególnie trudnymi i złożonymi,
• zaznajomić ze szczególnie trudnymi przypadkami praktycznymi.
Dobrze jest przekazać uczniom zasady prowadzenia dyskusji przed jej rozpoczęciem, a mianowicie: słuchajcie się wzajemnie, mówcie za siebie, uzasadniajcie znaczenia, wypowiadajcie się tylko na temat, stosujcie rekapitulację, zadawajcie przede wszystkim pytania otwarte, gdy wyczerpaliście argumenty, a nadal nie przekonaliście swoich adwersarzy lub gdy poziom emocji grozi wybuchem-zakończcie dyskusję podkreślając różnicę zdań, na zakończenie podsumujcie rezultaty dyskusji.
Opowiadanie polega na przedstawieniu jakiejś akcji - rzeczywistej lub fikcyjnej, która przebiega w określonym czasie. Ta metoda pracy dydaktycznej znajduje zastosowanie przede wszystkim w niższych klasach szkoły podstawowej, aczkolwiek nauczyciele posługują się nią również w klasach wyższych, np. na lekcjach języka polskiego, historii i geografii. Opowiadanie stosowane przez nauczyciela niejako zastępuję obserwację naturalnych rzeczy i zjawisk. W tym celu jego treść musi nawiązywać do posiadanego przez uczniów doświadczenia, rozszerzając je zarazem i wzbogacając o nowe elementy. Powinno ono być prezentowane żywo, jasno, swobodnie, plastycznie, emocjonalnie, wygłoszone z odpowiednią intonacją, tempem, siłą głosu i oczywiście poprawne językowo, aby wdrażać uczniów do słuchania ze zrozumieniem i zapamiętywania najważniejszych faktów oraz uczyć poprawnego wyrażania myśli. Metoda opowiadania nie należy wbrew pozorom do łatwych w realizacji. Oprócz konieczności posiadania solidnej, uogólnionej i szczegółowej wiedzy nauczyciel musi dopracować się umiejętności opowiadania interesującego, dynamicznego i barwnego. Często potrzebny jest styl gawędziarski, cechujący się prostym słownictwem. Tempo opowiadania powinno odpowiadać możliwościom percepcyjnym danego zespołu uczniów. Należy podkreślić, iż nie ma jedynej recepty na dobre opowiadanie. Wszystko a w każdym razie większość czynników warunkujących dobre wyniki w tej dziedzinie zależy od nauczyciela, od jego wykształcenia, cech osobowości, doświadczenia i jego entuzjazmu.
Opis jest najprostszym sposobem zaznajamiania uczniów z nieznanymi im bliżej osobami, rzeczami, krajobrazami geograficznymi, wydarzeniami historycznymi. Zalecany jest zarówno wtedy, gdy nie ma możliwości zastosowania odpowiedniego pokazu, jak i przede wszystkim wtedy, gdy opisowi towarzyszy pokazywanie opisywanych przedmiotów lub ich modeli czy rysunków. Dotyczy on na ogół charakterystyki cech, budowy, struktury określonych rzeczy, tzn. tego co jest względnie stałe. Opowiadanie zaś służy do przedstawienia za pomocą. słów przebiegu zdarzeń, a więc tego , co dzieję się w czasie.